tag:blogger.com,1999:blog-37224491970356056062024-02-26T20:27:16.145+01:00الفكرجامعة تهتم بالقضايا الحضارية والمسائل الفلسفية
وتطرح دراسات فكرية وعقديةهشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.comBlogger80125tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-76731471228265738592023-10-22T10:38:00.002+02:002023-10-22T10:45:01.961+02:00تفكك مفهوم الدولة وضرورة المراجعة<p style="text-align: right;"><span style="font-size: medium;"> </span><span style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;">ما يهمني هو بيان كيف
تحطم مفهوم “الأمة” وتم تفكيكه لصالح دعاة الطائفية السياسية والحزبية والمصالح
والولاءات الضيقة؛ بحيث</span><span style="font-size: medium;"> لم يَعُد عند أي من هؤلاء أي ولاء للأمة أو للملة، وذلك
ليعلم من بقي من أبناء الأمة أننا في حاجة ماسة، بل في حالة اضطرار إلى العمل
الجاد لتحقيق أمرين اثنين</span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> الأول: توحيد الله -تعالى- وإفراده
بالألوهية والربوبية والصفات وتكريس ولائنا -كله- له وحده لا شريك له من حكومة أو
طائفة أو حزب أو قبيلة أو سواها. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> الثاني: العمل على إعادة بناء الأمة -مفاهيم
وكيانا- لعل ذلك يساعد على إنقاذ ما يمكن إنقاذه. وأهم ما نحتاجه لتكون البداية
سليمة أن نقوم -جميعا- بعملية مراجعة جماعية على مستوى الأمة -“سابقا”- لتراثنا
كله، منذ وفاة رسول الله -صلى الله عليه وآله وسلم- والتحاقه بالرفيق الأعلى، وحتى
الساعة التي نحن فيها. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> وهذه المراجعة يجب أن تكون مراجعة منهجية
تنهض بأعبائها الجسام جامعات متخصصة ومراكز بحوث تضم صفوة من علماء الأمة
المتخصصين في كل فروع المعرفة. وهذه المراجعة ليست من قبيل الترف الفكري، بل هي
مراجعة ضرورية يستحيل بناء مشروع يستهدف إعادة بناء “الأمة” من دونها. فإننا في
كثير من محاولات الإصلاح والتجديد السابقة كنا نهرع إلى المواجهات التي تُفرض
علينا، أو نتصدى لها دون قيام بالمراجعة فنفرح بانتصار شكلي أو غلبة مؤقتة لا تلبث
أن تتبخر في مواجهة أخرى، وهكذا. فبقيت سلبياتنا الفكرية تتراكم، وأخطاؤنا
وانحرافاتنا تترسخ حتى بلغنا هذا الحضيض الذي نتردى فيه. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> إننا في حاجة إلى المراجعات الشاملة لعلومنا
وثقافاتنا ونظمنا وحركاتنا وتاريخنا -كله- ومهما أخذت هذه المراجعة من جهد ومال
ووقت فإنها ضرورة لا بد منها، وشرط مسبق لا بد من تحقيقه، ولا يقبل -بحال- تجاوزه.
وقد يكون لي أن أقترح على إخواني المؤرخين تقسيم تاريخ الأمة إلى مراحل ثلاث: <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Symbol; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-bidi-language: AR-TN; mso-fareast-font-family: Symbol;">·<span style="font-family: "Times New Roman"; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN">المرحلة الأولى:
هي المرحلة الممتدة من عصر النبي -صلى الله عليه وآله وسلم- وحتى عصر التدوين. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Symbol; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-bidi-language: AR-TN; mso-fareast-font-family: Symbol;">·<span style="font-family: "Times New Roman"; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN">المرحلة
الثانية: من عصر التدوين حتى بداية مرحلة الاحتكاك بالغرب من موقع الضعف والفرقة
والتمزق. </span><span dir="LTR"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span style="font-size: medium;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN"><span dir="RTL"></span> المرحلة الثالثة: وهي
التي بدأت فيها الأمة محاولة اللحاق بالركب الغربي الأوربي، ولا ترى مانعا من تبني
رؤيته وأفكاره ونظمه وعلومه لإحداث التجديد أو بلوغ الحداثة، ويمكن اعتبار نهاية
المرحلة الثانية وبداية المرحلة الثالثة من عصر سليم الثاني، أو دخول نابليون مصر
أو أي مفصل تاريخي مؤثر آخر. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> وإذا كنا قد ذهبنا إلى اختيار هذا الفاصل؛
لأنه يمثل فاصلا حقيقيا في مجال الرؤية الكلية والمعرفة والثقافة والفكر والتشريع
وأنماط السلوك والحياة، فهذه -كلها- في المرحلة الأولى كان المنطلق فيها من
الإسلام؛ فهو المرجعية المطلقة والوحيدة فيه. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> أما المرحلة الثانية فقد تغيرت المرجعية
فيها فصارت مزدوجة تجرى فيها مقاربة معطيات مرجعية -من فلسفة وعلوم موروثة عن
الأوائل وسواهم- بالإسلام. وفي المرحلة الثالثة دخلت المرجعية الغربية إلى الساحة
بالمقاربة ثم المقارنة، وهكذا حتى ألف المسلمون ذلك وهيمنت المرجعية الغربية على
حياة المسلمين كلها؛ من النظام السياسي إلى نظام إدارة المساجد والمؤسسات الدينية.
وأرزت المرجعية الإسلامية، وانكمشت لتحصر في دائرة ما عرف بـ”الأحوال الشخصية”.
وحتى هذه بقيت المرجعية الغربية تزحف عليها وتنقصها من أطرافها حتى لم يبق منها
إلا القليل الذي تجرى الآن عملية إنهائه والتخلص منه. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;">مقاييس مقترحة للمراجعة:
ولقائل أن يقول: وماذا عن “الصحوة الإسلامية” والبنوك الإسلامية والتعليم
الإسلامي، بل والانقلابات الإسلامية، والحكومات الإسلامية، والحكومات التي انبثقت
عنها، بل هناك “السياحة الدينية” بتكرار الحج والعمرة لدى فريق، وزيارة أضرحة
الصالحين وشهداء آل البيت، ألا يدل ذلك على أن المسلمين ما يزالون بخير؟ فأقول: إن
هذه الممارسات -كلها- تنطلق من فكر المقاربات والمقارنات، ومن إحساس عميق بالهزيمة
والإحباط، ورغبة شديدة في الغياب عن الشهود، فالشهود قاسٍ معذب مؤرق موجع، والكل
يحب الغياب، ولكلٍّ وجهته في التخلص من عذاب الشهود بالغياب، أي غياب، لكن ذلك
-كله- لا يغير من حقائق الواقع شيئا. إن مراجعة تفاصيل تراث المراحل الثلاث ضرورة
لا بد منها، ولا بد أن يتم ذلك وفقا لمقاييس صارمة مطردة منعكسة لا تحابي أحدا ولا
تجامل فرقة ناجية أو هالكة. وهذه المقاييس المقترحة للمراجعة يمكن تحديدها إذا
طرحنا على كل معنيٍّ بجانب من جوانب المراجعة الأسئلة التالية لعلها تعيد بناء
وترميم حاسة المراجعة لدى هؤلاء، وهي: <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> الأول: كيف بنى الله (جل شأنه) هذه الأمة،
وكيف صنعها على عينه؟ وما هي دعائم ذلك البناء، وما هي الخصائص الذاتية التي
أودعها الله ذلك الكتاب وأناط بها بقاءه واستمرار تقدمه ودوامه، أو غرس فيها
قابليات التجدد وقابليات الانهيار، واستعدادات الاستقامة، وبذور الانحراف. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> الثاني: بعد أن يجري تحديد ذلك بأقوى وأعلى
ما يمكن من أوجه الدراسة المتعمقة، والتحليل الدقيق يطرح السؤال التالي: كيف يمكن
أن نصحح العقيدة والرؤية الكلية القائمة عليها بحيث نجعل منهما وسيلة ومنطلقا
لإيجاد وعي عقيدي صادق يتسم بالحيوية والحياة والحركة، قادر على فهم التاريخ، وتحليل
عناصره، واستيعاب دروسه، وتحويلها إلى رافد يرفد الوعي، ويزيد في حركيته، وعي
يستطيع إدراك العلاقات المتينة بين سلامة العقيدة، وصحة الرؤية الكلية، وقوانين
القوة والطاقة المادية والمعنوية، هذه القوانين التي بثها الله (تبارك وتعالى) في
القرآن والإنسان والكون، وهي قوانين وسنن ثابتة لن تجد لها تحويلا ولا تبديلا،
الإنسان مسئول مسئولية مباشرة عن اكتشافها، ومعرفة كيفية توظيفها بصرامة منهجية لا
تقل عن ثبات السنن وصرامتها، وذلك لإحداث حالة “العلو”، “الإسلام يعلو ولا يعلى
عليه” وتجاوز حالة “الاستعلاء المفتعل”. فبلوغ ذلك يمنح الأمة “حالة التفوق”.
“والجمع بين القراءتين” الذي ننادي به ونصر عليه، هو السبيل للكشف عن تلك السنن
وبلوغ تلك القوانين، وهو الذي يقود بدوره إلى: <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> الشرط الثالث: وهو مراجعة الحالة العقلية
والنفسية للأمة مراجعة شاملة ودقيقة، من شأنها أن تمكن من الكشف عن سائر العناصر
السلبية في فكر الأمة، وكيف نشأت، ومم نشأت، وما الذي أدت إليه، وكيف يمكن تطهير
عقلية ونفسية الأمة من تلك الإصابات؟ وكيف يمكن إيجاد جهاز مناعة يمنع من إصابة
العقلية والنفسية الإسلامية بهذه السلبيات في المستقبل؟. ولا بد من الكشف عن مبادئ
ووسائل تكوين آلية عقلية ونفسية تعمل على تشكيل طاقة فكرية سليمة ومعطاءة تؤدي إلى
توليد ذاتي لعناصر المناعة والقوة، وإيجاد الأفكار السليمة باستمرار لئلا يكون
هناك فراغ تمتد الأفكار السلبية فيه، وهذه الآلية هي التي تجعل العقل المسلم قادرا
دائما على قراءة المعطيات الكونية وموجهات القرآن لفهم القوانين والسنن التي تجعله
ممسكا على الدوام بعناصر القوة المعنوية والمادية في توازن تام. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> الرابع: إدراك فعل الزمن وصيرورته في تغيير
مستويات القوة والتفوق، وأثر ذلك في تغيير الوسائل والإمكانات التي تمكن من توظيف
مؤشرات الوحي وقوانين الكون وسننه، والطاقات الإنسانية بشكل علمي منهجي مترابط
قادر على توليد عناصر القوة المناسبة للمستويات المختلفة، فلا يحدث خلل أو فراغ أو
تعطيل في أي جانب. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> الخامس: إدراك العلاقات الجدلية القائمة بين
الغيب والإنسان والكون. هذا الإدراك من دونه يتعذر أن يتمكن العقل المسلم من
القيام بمتطلبات النقد والمراجعة التي تقود الإنسان المسلم إلى حالة التجدد
والتجديد. إن لأمريكا ولأوربا والصين وروسيا والدولة العبرية أهدافا محددة واضحة
من بلوغ “حالة التفوق”، وهي باختصار: توجيه مقومات هذا التفوق بكل أنواعه لكسر
إرادة الآخر، ودفعه إلى الاستسلام لإرادته أو القضاء على مصادر هذه الإرادة، وهي
عقيدة ذلك الآخر ورؤيته الكلية، ونموذجه المعرفي والتنظيمي، وقدراته الإنتاجية. أو
حمله على قبول مبدأ التبعية لتلك الذات، أو القضاء عليه ذاته، ولذلك تتنوع وتتعدد الوسائل
المستعملة من قبل الذات ضد الآخر من وسائل سياسية إلى ثانية عسكرية، إلى اقتصادية
وفكرية وثقافية وإعلامية وعلمية. وقد تستعمل -كلها- مرة واحدة، وذلك بحسب ما يراه
الطرف المتمثل بالذات، وتقديره لمستوى إرادة الطرف الآخر وما ينبغي توجيهه ضده
لتحقيق الهدف وكسر الإرادة. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> ونستطيع القول: إن ما استُعمل ضد الشعوب
العربية والإسلامية التي كانت تشكل “الأمة المسلمة” في تاريخنا الحديث كان شاملا
لكل تلك الوسائل لم يستثن شيء منها، فقد أخضعت لضغوط عديدة تحت شعار “حماية
الأقليات غير المسلمة” أو أي شعار آخر، وحين اكتشفوا ضعفها عن المقاومة، وذلك
-كله- على خلاف ما اعتادوه منها في تاريخه البعيد، أخضعوا أهم حواضرها لقبول
الاختراق التعليمي والتجاري والمالي والسياسي، ثم الغزو العسكري، والاحتلال
المباشر لتفكيك منظوماتها العقيدية والفكرية والسياسية والقضائية والشرعية،
وتفريغها وجعلها على استعداد لقبول البدائل الغربية، وذلك -كله- تمهيدا لإدماجها
في تيار “العولمة الحداثي” أو ما بعد الحداثي. وهذه هي المرحلة التي نحن فيها.
مرحلة تفكيك سائر ما بقي من البنى وجميع أطلال المنظومات تمهيدا لإعادة تشكيل
الأمة المسلمة وفقا للتصور الغربي الصهيوني. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> إن ابتلاء الأمة بالمصائب والكوارث، ومنها
كوارث الاحتلال، وهيمنة الأعداء يفترض فيه أن يدفع الأمة -غالبا- إلى عمليات
المراجعة والنقد، إذ إن الصدمات التي تحدثها عالية جدا في طاقاتها بحيث تدفع بكل
فصائل ذلك الشعب أو الأمة إلى وقفة مع النفس وبحث عن الأسباب، ومجموعة المشاعر
التي تحدثها تلك الصدمات كفيلة بإخراج الناس من سائر مؤثرات الحالة الرتيبة
والسلبيات التي تكتنفها إلى حالة مراجعة تحقق التجديد. * درس من التاريخ الأوربي:
إن في فتك الكنيسة بالعلماء أمثال “جاليليو” في بداية عصر الأنوار دلالة واضحة على
أمرين: <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Symbol; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-bidi-language: AR-TN; mso-fareast-font-family: Symbol;">·<span style="font-family: "Times New Roman"; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN">الأول: أن
الكنيسة كانت ترفض أية مراجعة حتى للمسلمات الخاطئة حول الأرض، وعناصر الكون؛ لأن
المراجعة سوف تهز القواعد العقيدية التي تمثل المرجعية لتوليد الرؤية الكلية،
المولدة لأصول ومنطلقات القوة. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Symbol; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-bidi-language: AR-TN; mso-fareast-font-family: Symbol;">·<span style="font-family: "Times New Roman"; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN">الثاني: أنها
ترفض -في الوقت ذاته- أن تفتح الباب أمام اتخاذ أية مرجعية أخرى، ومنها مرجعية
العلم؛ لأن ذلك يعني أن مرجعيتها في تقديم المضمون الفكري والعلمي للبشرية سوف
تنتهي، أو في أحسن الأحوال سوف تتقلص، وبالتالي تنتهي هيمنتها على مصادر التكوين
العقلي والنفسي وتوليد أصول القوة. ولذلك فإن علينا أن ندرك أن لدينا قوى كثيرة
ترفض المراجعة، والاعتراف بالقصور، وتمارس حالات استعلاء كاذب لا أساس له. وهذه
القوى موزعة بين تياري التراث والحداثة معا. ولذلك فإن مهمتنا ستكون شديدة
الصعوبة، ومعاركنا ضد هذه القوى الرافضة للمراجعة طويلة المدى، لكن الله معنا،
وحركة التاريخ لصالحنا، فكيف نقوم بتسخيرها؟. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> * شروط الاستعداد للتجدد وممارسة الدور: من
هنا فإن على المعنيين بقضية “الخلاص والإصلاح” في الأمة المسلمة أن يكونوا: <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> أولا: على وعي تام بقواعد وأسباب الحركة
التاريخية، وأن يقودوا عمليات المراجعة لتاريخ الأمة وتراثها وحاضرها بعد الكشف عن
تلك القواعد والوعي بها. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> ثانيا: هم في حاجة ماسة إلى الوعي بالأبعاد
العقيدية وأركان العقيدة وأصولها -كما يقول الكلاميون- وعلاقاتها بأصول القوة،
وقوانين الحركة التاريخية. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> ثالثا: الوعي بالعلم، والإيمان بأنه ركن لا
يصلح شيء دونه، وأن الأمة تكتسب من عناصر القوة ومصادرها بقدر ما تكتسب من العلم.
وأنه إذا كان الله -تبارك وتعالى-قد فرض بالدليل القطعي من القرآن على الأمة الأخذ
بسائر أسباب القوة المادية والمعنوية بقوله تعالى: ﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا
اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ
اللهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمْ اللهُ
يَعْلَمُهُمْ﴾ (الأنفال: 60)؛ فإن ذلك فريضة محكمة وقانون إلهي وكوني لا يمكن
للإنسان أن يتدين به ويطبقه من دون العلم، فإن الخطاب القرآني العالمي يتعامل مع
كل عصر بحسب سقفه المعرفي، والوسائل والتقنيات التي تتحكم بحركة كل عصر وسائل
تختلف. وهنا أود أن أنبه إلى أن خروج المسلمين من عهدة الفرض الإلهي في قوله
تعالى: ﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ
الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ
دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمْ اللهُ يَعْلَمُهُمْ﴾ (الأنفال:60) لا تتحقق بشراء
واستيراد الأسلحة الجاهزة منهم. بل هو ذنب آخر يبوء به المسلمون المستوردون لتلك
الأسلحة. كما أن الاعتماد على الغير، ومن ذلك الغير تلك المنظمات المسخ التي لا
يعتد بها إلا الضعفاء، ونسبة الوهم الآخر الذي يسمونه بـ”الشرعية الدولية”!! وطلب
النصرة منها فقط اعتمادا على غير الله، وطلب للنصر من سواه، فلا بد أن ينسب النصر
ويحصر بالله تعالى خالق الكون والإنسان والحياة، وواضع السنن والقوانين، وهو
القادر على تحقيق نتائج القوانين والسنن، وترتيب المسببات على تلك الأسباب. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> رابعا: الوعي بأهمية المال والدور الخطير
الذي يؤديه في بناء أسباب القوة للأمم، ولذلك اشتد اهتمام القرآن به وبتنظيم عوامل
الحصول عليه، وتوظيف سائر قوانين التسخير للكون والخلق للحصول عليه، وتنظيم وإنماء
عوامل ووسائل الإنتاج. وتناول القرآن المجيد وسائل التوزيع ووسائل استعمال الفائض
إن وجد، ونهى عن وضع ذلك بأيدي السفهاء، وهو وصف في غاية الخطورة، فقد وصف به
المنافقون، قال الله (تعالى): ﴿وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمْ الَّتِي
جَعَلَ اللهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا
لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾ (النساء:5) ويقول في المنافقين: ﴿..أَلَا إِنَّهُمْ
هُمْ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ (البقرة:13) ذلك يعني أن المال مصدر
من أهم مصادر بناء الأمم وتشييد قوتها. وهنا لا بد لحمَلة ألوية التجديد والإصلاح
في الأمة من الوعي بخطورة كبائر تمكين أعداء الأمة من أموالها ومواردها، سواء
بالهبة أو الإيداع، أو خفض الأثمان. ورهن مصادر أموال الأمة لدى أعدائها بطريق
القروض والرهون وما إليها من وسائل معاصرة لتبديد أموال الأمة. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> خامسا: الوعي بأهمية الإنسان عقلا ونفسا
وجسما، وهنا يتم تشغيل مجموعات هائلة من القواعد القرآنية والسيرة النبوية العطرة
والسنن الثابتة لبناء الإنسان السوي الذي يصلح أن يكون لبنة صالحة سليمة قوية في
بناء الأمة. ورصد القرآن سائر السلبيات التي شلت إنسان هذه الأمة ونزلت به عن
مستوى النموذج الذي رسمه القرآن بقوله (تعالى): ﴿ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا عَبْدًا
مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَنْ رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا
فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلهِ بَلْ
أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ وَضَرَبَ اللهُ مَثَلًا رَجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا
أَبْكَمُ لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلَاهُ أَيْنَمَا
يُوَجِّهُّ لَا يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ
وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ (النحل:75، 76). فمن هو المؤمن القوي الذي فضله
رسول الله -صلى الله عليه وآله وسلم- على المؤمن الضعيف، إنه القوي الأمين الغني
القادر على أن يسد احتياجاته وينفق على نفسه وسواه سرا وجهرا. إنه الهادي المهتدي
الذي يعرف كيف يكون على صراط مستقيم حين تلتبس بالناس السبل، ويعرف كيف يأمر
بالعدل ويحققه، ويجعله مع القيم الأخرى واقعا تستظل البشرية بظلاله الوارفة. إنه
المؤمن الذي يدرك كيف يكتسب كل أنواع العلوم والمعارف والخبرات ويستفيد من
التجارب، ويوظف سائر قواه وطاقاته العقلية والنفسية والجسمية أحسن توظيف. وفي
مقدمتها قوى وعيه الثلاث “السمع، والبصر، والفؤاد”.. ذلك هو المؤمن القوي. وذلك هو
العنصر الصالح لأن يكون عضوا في هذه الأمة. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> سادسا: فإذا اجتمعت كل تلك العناصر فلا بد
من الكشف عن كل قوانين التأليف بين هذه العناصر وسائر القوانين المضادة لتلك القوانين.
والقرآن المجيد لم يغادر شيئا من هذه القوانين إلا وتناوله، وكل المطلوب نهوض أهل
الذكر بأعباء الفهم والتحليل والعمل على تفعيل هذه القوانين بعد استيفاء ما تقدم
لبناء القوة الفريدة “الأمة”. إن الأمة حين تقوم بالوعي بكل ما تقدم وتحسن
مراجعته، تكون قد قامت بالمراجعة واستوفت شروط الاستعداد للتجدد ولممارسة الأدوار
المنوطة بها بشكل لا يخالطه أي شك ببلوغها أهدافها إن شاء الله تعالى. إننا نأمل
أن تكون وقائع القرنين الماضيين وبدايات هذا القرن قد أفرزت وشكلت دوافع، لا نقول
كافية، بل زائدة عن الحد لحمل أبناء أمتنا على القيام بالمراجعة والوقوف على طريق
التجديد بعون الله تعالى وفضله وعزته ونصره ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن
كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ﴾ (ق:37) . <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> وحين بنى الله (تبارك وتعالى) هذه الأمة
الشاهدة أوضح بما لا يدع مجالا للنقاش أن الباني لهذه الأمة وواضع أسس بنائها هو
الله -جل شأنه- وأن من كلف برفع قواعد هذا البناء -الأمة- هو رسول الله -صلى الله
عليه وآله وسلم- متبعا في ذلك ما أوحي إليه من ربه. إذ إن الأمة هي خليفته من بعده
في مهمة الشهادة على البشرية، والحضور الدائم بينها حتى قيام الساعة ﴿.. وَفِي
هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى
النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ
مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾ (الحج:78). والله (عز وجل)
تكفل بعصمة رسول الله من الناس ﴿..وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ .. ﴾
(المائدة:67) فما نال منه أحد. وتكفل بحفظ
القرآن ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾
(الحجر:9) فلم يستطع أحد النيل منه، لا في عصر نزوله ولا فيما تلاه، وسيبقى محفوظا
بحفظ الله (تعالى) إلى يوم الدين. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> والأمة المسلمة تكفل الله -بذاته العليا-
بالتأليف بين قلوبها مشروطا دوامه وبقاؤه باعتصامها بحبل الله. فإذا أرخى المؤمنون
أيديهم عن التمسك بحبل الله (تعالى) سقطت حالة التأليف، وعادت حالة العداء. ولقائل
أن يقول: ولِمَ لم يكن الأمر قدرا حتما كما كان الحال في “عصمة النبي صلى الله
عليه وآله وسلم” وحفظ القرآن؟ والجواب: أن الإنسان حُمل أمانة الاختيار، فباختياره
يعتصم بحبل الله، أو يفرط فيه، وللاعتصام شروطه ودرجاته، وللتفريط دركاته. والله
(تبارك وتعالى) هو الذي يعلم من الأمة استيفاءها لشروط التأليف، فيؤلف بينها
﴿..لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِي الأَرْضِ جَمِيعاً مَّا أَلَّفَتْ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ
وَلَكِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ (الأنفال:63) أو
عدم استيفائها لتلك الشروط، وآنذاك لن تجتمع على شيء، ولن يستطيع أحد جمع كلمتها.
وعلى هذا، فعلى عناصر الأمة المفرقة الممزقة أن تسعى لاستيفاء شروط التأليف في كل
عصر بحسبه، ثم تتعرض لنفحات الله (تبارك وتعالى) ليمن عليها بالتأليف بينها،
وإعادة وحدتها وكيانها. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> * فتنة حديث “افتراق الأمة”: إن الشيطان قد
يئس أن يعبد في جزيرة العرب بعد أن ضرب الإسلام فيها ونزل قوله (تعالى):
﴿..الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي
وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا..﴾(المائدة:3)، كما يئس من اجتيال الأمة
-كلها- عن دينها. ورضي من دون ذلك بما يحقر الناس من أعمال. ولم يستطع إبليس
اللعين بكل ما أجلب على القرآن من خيل ورجال وكهانة وسحر ومحاولة معارضة وتشويش أن
يخترق هذا القرآن، الذي حال الله -تبارك وتعالى- بينه وبين اختراقه وحفظه وحرسه
بنسفه، فعمد اللعين إلى فتنة التفسير والتأويل وفتنة الأحاديث. أما فتنة التفسير
فقد استطاع اللعين وأنصاره أن يحملوا على القرآن المجيد فيه كل التراث الزائف
المريض الذي حفل به تراث الأمم السالفة -مستغلين تماثلا موهوما بين بعض موضوعات
ومحاور القرآن، وتراث تلك الأمم في قضايا الخلق وقصص الأنبياء والأحداث الكبرى
كالطوفان وما إليه. وشتان بين ما أورده القرآن في هذه الأمور، وما جاء في التراث
المريض الموبوء، فالقرآن في كل ذلك جاء بالصدق وصدق به. أما ذلك التراث فقد زيف
الصادق، وحرف الكلم عن مواضعه، وكان الكذبة -والويل لهم- ﴿..يَكْتُبُونَ
الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللّهِ لِيَشْتَرُواْ
بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً ..﴾ (البقرة:79). <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> وأما التأويل فقد أسرفوا فيه، وبالغوا، بل
أتوا فيه بالعجائب. وأما فتنة الأحاديث فقد كانت فتنة عمياء مضلة، حيث قامت حركة
وضع وفبركة وأكاذيب تداعى لها الوضاعون ومحترفو الكذب، فنسبوا إلى رسول الله -صلى
الله عليه وآله وسلم- الألوف من الأحاديث الموضوعة التي نزه الله لسان نبيه الشريف
عن قول شيء منها. ونسبوا إلى الصحابة من الآثار ما لم يقل أحد منهم شيئا منها. ومع
أن جهابذة علماء الأمة قد أسسوا علوم الإسناد وعلوم الرجال، وجعلوها من الدين وبذلوا
فيها من الجهود ما لم تقم أمة بمثل جزء منه. بيد أن أعدادا محدودة من تلك الآلاف
الكثيرة قد نفذ من معايير ضوابط الأسانيد، وضوابط نقد المتون فوصل إلى عقول الناس
واشتهر على ألسنتهم، وشاع بين القصاصين والواعظين والراغبين في نقل وتناقل
الغرائب، فتوهم الناس أنه صحيح، فتمسكوا به، وعملوا بمقتضاه، فولد ثقافة مريضة،
وأفكارا معطوبة، وسلوكيات منحرفة أورثت الأمة فرقة وضعفا وانحرافات غاية في
الخطورة. وبعض علماء الفرق والمذاهب والطوائف وجدوا في بعض هذه الأحاديث ما
يستطيعون دعم بعض آرائهم ومواقفهم به إذا اتخذوه شاهدا أو دليلا، فابتكروا دعوى
“التواتر المعنوي” لما عز عليهم أن يجدوا له سند صحة فضلا عن دليل تواتر. وأضافوا
إلى تلك الدعوى دعوى غامضة أخرى لا تندرج تحت أية قاعدة منهجية، وهي: “تلقته الأمة
بالقبول”. وكلتا الدعويين “التواتر المعنوي”، و”تلقته الأمة بالقبول” دعاوى غامضة
لا تلتقي مع المناهج التي وضعها المحدثون أنفسهم، ومع ذلك فقد استعملت في تصحيح
وتعزيز أحاديث تعلقت بموضوعات في غاية الأهمية. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> والحديث الذي يهمنا تناوله من بين تلك
الأحاديث في بحثنا هذا حديث “تفرق الأمة” وهو نموذج من أخطر النماذج التي تسللت
إلى عقل الأمة تحت ستاري “التواتر المعنوي” و”تلقته الأمة بالقبول”. وهذا الحديث
بألفاظه المختلفة قد أحدث في بناء الأمة شروخا ما تزال تعاني منها إلى اليوم. ولا
ندري متى تتمكن الأمة من الانعتاق منه ومنها. بعد أن تأسست علوم صارت تشكل أقساما
دراسية في جامعاتنا وكلياتنا المعاصرة وحوزاتنا العلمية. فعلم “الفرق والملل
والنحل” قد قام على أساس من هذا الحديث. إن حديث “افتراق الأمة” جاء بألفاظ كثيرة
تتجاوز العشرين لفظا، من طرق عديدة، منها: طريق علي -رضي الله عنه- وأبي هريرة،
وأنس بن مالك، ومعاوية بن أبي سفيان وغيرهم. وقد أخرج الترمذي وأبو داود وأحمد
وابن عبد البر وابن وهب في جامعه، وروايته أغرب الروايات حيث زاد في عدد الفرق
زيادة لم نجدها في روايات غيره، حيث أورده بلفظ: “إن بني إسرائيل تفرقت إحدى
وثمانين ملة، وستفترق أمتي على اثنتين وثمانين ملة، كلها في النار إلا واحدة،
قالوا: وما هي يا رسول الله؟ قال: الجماعة”. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> وقد اختلفت ألفاظه اختلافا شديدا، فلم نجد
لفظين منها قد اتفقا. كما أن أسانيده -كلها- لم يخل واحد منها من راو أو أكثر
ضعيف، أو مجهول، أو مخطئ، أو مختلف فيه أو صاحب بدعة أو منكر الحديث. وقد جمع
المحدث الكبير الشيخ محمد يحيى سالم عِزّان روايات حديث “افتراق الأمة” فوجد كما
وجدنا أن ألفاظه شديدة الاختلاف، وأن تلك الاختلافات في نقل ألفاظه كانت ذات تأثير
كبير في اختلاف معانيه. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> وحين نستعرض ما جمع من روايات الحديث يُلاحظ
أن الروايات التي حظيت بتصحيح بعض المحدثين وتخريجهم جاءت بألفاظ تخبر بأن هذه
الأمة سوف تتعرض إلى (داء الاختلاف) كما عرض ذلك الداء لأمم خلت من قبلها. ورسول
الله -صلى الله عليه وآله وسلم- حين يحدث الأمة بمثل هذا الحديث فإنه يعظها، ويقوم
بعمليات تحذير مسبقة لتحصينها من ممارسة ما قد يؤدي بها إلى الفرقة والاختلاف
المدمرين لكيانات الأمم. فهو ليس كما فهم الكثيرون بأنه -صلى الله عليه وآله وسلم-
كان يخبر بذلك باعتباره نبوءة أو كما سموا مثله (أعلام النبوة) فيكون بمثابة قدر
مقدور لا حيلة للأمة بدفعه ولا بد من وقوعه. بل هو وعظ وتحذير من الوقوع في مستنقع
الاختلاف. فإذا وقع الاختلاف بالرغم من جميع الاحتياطات التي اتخذتها الأمة، فهنا
لا بد من الوقوف في وجه الباغي حتى يثوب إلى رشده، إذ إن هذا الحديث بذلك -وحده-
يصبح منسجما مع قوله (تعالى) ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنْ الْمُؤْمِنِينَ
اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى
الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إلى أَمْرِ اللهِ فَإِنْ
فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾
(الحجرات:9). وبذلك تكون الأحاديث الصحيحة واردة أساسا على تحذير المؤمنين ووعظهم
أن يسقطوا في براثن الاختلاف؛ فإن حدث ووقع ذلك بينهم فالمخرج منه ما ذكره الله
(تبارك وتعالى) من الاحتكام إلى رسول الله -صلى الله عليه وآله وسلم- في حياته،
وبعد وفاته إلى الكتاب الكريم وبيانه من السنة. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> أما ذلك الفهم الذي أدى إلى قيام “علم الملل
والنحل والفرق” فإنه نظر إلى هذه الأحاديث على أنها إخبار من الصادق الأمين -صلى
الله عليه وآله وسلم- بوقوع ذلك الافتراق حتما. ونظرا إلى وجوب تصديق رسول الله
-صلى الله عليه وآله وسلم- في كل ما يخبر به، فقد اعتبروا أن الافتراق والاختلاف
والتنازع قدر حتم لا راد له، وما علينا إلا أن نستسلم له ونرضخ ونتنازع من هي
الفرقة الناجية والهالكة. وهذا ما لا يمكن أن يكون مراد رسول الله -صلى الله عليه
وآله وسلم، ولا يتفق مع ظاهر القرآن في التوكيد على التأليف بين المؤمنين، وجمع
كلمتهم ونبذ ما يفرق بينهم، والعمل على احتوائه والتقليل من آثاره عندما يحدث.<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> * إشكالية الفرقة الناجية: إن الاختلاف
بينهم في ألفاظه ومعانيه ورجاله وأسانيده، وضعفه ووضعه وصحته بلغ الغاية، ومع ذلك
فإن جل الفرق قد تبنت تداوله والاستشهاد به، لأن كل فرقة وجدت فيه ما يمكن أن يعزز
موقفها، ويجعلها الناجية، الحافظة لسنن رسول الله والممثلة للجماعة. وبعض هذه
الفرق وضعت من الألفاظ ما يناسب مرادها، وكل ذلك يرفع إلى رسول الله -صلى الله عليه
وآله وسلم- وينسب إليه، وحاشاه صلوات الله وسلامه عليه أن يأتي بما لا يقبله كتاب
الله -تبارك وتعالى- وأنى للقرآن أن يقبل ذلك، وهو الباني لهذه الأمة لبنة لبنة
والحارس لوحدتها. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> والحديث قد أفرد له الشيخ محمد سالم عزان
دراسة خاصة نشرت في مجلة المسار، ثم نشرت مستقلة، وقد استقرأ فيها رواياته -كلها-
عند سائر الفرق المسلمة، وبيّن ما في كل رواية من ضعف أو وهن أو إرسال أو تدليس أو
جهالة، وقام بنقده ألفاظا وأسانيد، وخلص إلى أن الحديث لا يصح بحال وفق مناهج
المحدثين لدى أية فرقة أو طائفة، وقد اتضح من دراسته أن تصحيح الألباني لبعض ألفاظ
الحديث لا يركن إليه، فهو تصحيح في حاجة إلى تصحيح. ولعلنا نوفق إلى إفراد هذا
الحديث بدراسة خاصة أخرى نبين فيها الآثار النفسية والعقلية والاجتماعية التي
أحدثها هذا الحديث في البناء التربوي للأمة. وقد أثرنا هذا الموضع المتخصص في هذه
الدراسة التي لِمَ نوجهها للمتخصصين، بل لجمهرة الأمة؛ لأننا رأينا أننا لا بد أن
نصارح علماء السنة والشيعة -معا- في العراق بأن النجاة والهلاك أمران أخرويان، وأن
الحكم في أي منهما منحصر بالله (تبارك وتعالى) فهو الذي يحكم بين عباده فيما هم
فيه يختلفون. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> أما الدنيا فهي دار العمل والابتلاء
﴿..لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا.. ﴾ (تبارك:2)، ولن يغفر الله لمن
يشرك به بعد أن يتضح له طريق التوحيد، ولن يغفر لأولئك الذين يفرقون كلمة الأمة،
ويجعلونها شيعا وأحزابا، وينساقون وراء الطائفية السياسية – الذين يرون في كرسي
السلطة مهما كان حجمه ما رآه بنو إسرائيل في العجل، إذ قال لهم السامري: ﴿..هَذَا
إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى.. ﴾ (طه:88) ، فالله (تبارك وتعالى) قال: ﴿..وَلَا
تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ* مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا
شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ﴾ (الروم:31-32)، وتبرأ منهم رسول
الله -صلى الله عليه وآله وسلم- كما تبرأ منهم آله وأصحابه ﴿إِنَّ الَّذِينَ
فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَكَانُواْ شِيَعًا لَّسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ ..﴾
(الأنعام:159) إلى غير ذلك من الآيات الدالة على منع التفرق، وجعله مقرونا بالشرك.
وقوله (تعالى): “شيعا” أي جماعات قد فارق بعضها البعض، ليسوا على تآلف ولا تعاضد
ولا تناصر، بل على ضد ذلك. فإن الإسلام واحد، وأمره واحد، وحبل الله واحد، فلا بد
أن يكون المسلمون -شيعة وسنة، وعربا وكردا وتركمانا وغيرهم، وأهل مدينة وأهل
بادية- يدا واحدة، وقلبا مؤتلفا واحدا. فإن ما حدث في الماضي ما كان ليحدث لولا
تفرق كلمة أبناء الشعب، واختلاف قلوبهم. ولعله قد تبين من دراستنا لحديث الفرق أنه
لا أحد يستطيع تحديد الفرقة الناجية غير الله (تبارك وتعالى). على أن النجاة
والهلاك في الآخرة والجزاء والعقاب والثواب كل أولئك أمور تتعلق بالفرد من حيث هو
فرد ﴿وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى ثُمَّ
يُجْزَاهُ الْجَزَاء الْأَوْفَى﴾ (النجم:39-41) . ورسول الله -صلى الله عليه وآله
وسلم- نادى في آل بيته، ومنهم بضعته الطاهرة فاطمة الزهراء عليها سلام الله
وبركاته: (يا فاطمة بنت محمد اعملي فإني لا أغني عنك من الله شيئا) فكيف تغني
الطائفة أو الفئة أو الحزب عن المنتمين إليها، أحسنوا أم أساءوا. إنه لا يغني أحد
عن أحد. فليس لأهل السنة أن يفاخروا الشيعة والمذاهب الأخرى بحجة أنهم “الفرقة
الناجية”. وليس للشيعة أن يفعلوا ذلك بحجة أنهم شيعة آل البيت وأنصارهم. فالمسلمون
كلهم في حب آل البيت والانتصار إليهم سواء إلا الهالكين. وليس ذلك للإباضية ولا
للزيدية ولا للسلفية، ليس لأحد من هذه المذاهب أن يدعي أن طائفته هي “الفرقة
الناجية”. فالحقيقة كنز مدفون لا يعلم أبعاده -كلها- ولا يحيط بها إلا الله (تبارك
وتعالى) والبشر في محاولة مقاربتها والوصول إليها سواء، كلٌّ وجهده وتوفيق الله
له. فعلى الجميع أن يتمسكوا ويستعصموا بكتاب الله وحبله المتين لا بمقولات تاريخية
أكل الدهر عليها وشرب ولم يبق منها إلا تلك الهياكل التي يبعث بها الحياة دعاة
“الطائفية السياسية” عندما يرون لهم في ذلك مصلحة ومنفعة. فينبغي ألا يستخف مثل
هؤلاء بين الحين والآخر بأبناء الأمة ليدمروا مقوماتها. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> وقد تبين أن الأحزاب اللادينية -بعثية كانت
أو شيوعية أو تغريبية- لا علاقة لها بالدين، ولم تكن الأديان في يوم من الأيام
نسبا وصهرا، بل هي إرادة واختيار وتبن لرؤية كلية وإيمان ويقين وعبادة ونظام حياة،
يتبع الإنسان فيه رسلا مبشرين ومنذرين يوحي الله إليهم بإذنه ما يشاء. فالأديان
ليست برامج حزبية ولا أطرا حركية. وبالتالي فدعوى أي من هذه الأحزاب النطق باسم
دين ما أو مذهب ما هي دعوى لا تقبل على عواهنها ولا تؤخذ كما هي لمجرد إظهار
احترام بعض رجال تلك الأحزاب لبعض الشعائر التي يتحول احترامها أو التنويه بها إلى
رصيد دعائي لذلك الحزب. <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> إن الأحزاب الإسلامية ذاتها كثيرا ما تغير
برامجها بعد الوصول إلى السلطة تحت ضغط عجلة السياسة، وتبدأ بإعطاء التفسيرات
والتأويلات لما كانت تنادي به لعله بذلك يصبح منسجما مع ممارساتها السياسية. فكيف
بتلك التي بنيت منذ البداية على اعتبار الدين معوقا للتقدم، معرقلا للتنمية،
منافيا للمجتمع المدني، مقيدا للحريات؟!. إنه ما من منصف حتى لو كان ذا انتماء
بعثي يستطيع أن يقول: إن السنة في العراق بعثيون، أو إن حزب البعث في العراق حزب
سني. فلعلنا قد وفقنا لإبراز ذلك من خلال التحليل الدقيق الذي سبق لنا لمفهوم
“السنيين” ومفهوم “البعثيين”. وقد قادنا البحث إلى تناول ذلك الحديث الذي كان له
أبلغ الأثر في بناء نفسية التعصب ورفض الآخر وتحقيره والتعالي عليه بحجة وجود فرقة
ناجية، وكل الأمة وفصائلها بعد ذلك هالكة!. ولعلنا نوفق مستقبلا لتناول “الكرد”
والقضايا التي أدت إلى سائر المشاكل التي عانوها في ظل الدولة العراقية. وسوف
نحاول أن نتبين ما إذا كان لم يزل هناك أمل في رأب الصدع، ولمِّ الشمل، واستنباط
دروس الماضي لبناء حاضر جديد، ومستقبل مشرق إن شاء الله، أو أن ذلك سيكون جزءا من
التاريخ. اللهم إن هذه الأمة قد عانت الكثير فهيئ لها أمر رشد يعز فيه أهل طاعتك،
ويذل فيه أهل معصيتك، ويؤمر فيه بالمعروف، وينهى فيه عن المنكر. إنك سميع مجيب.
وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين. <o:p></o:p></span></span></p>
<div dir="rtl" style="text-align: center;"><span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic", "serif"; line-height: 115%;"><span style="font-size: medium;">د. طه جابر العلواني: مفكر من مواليد العراق، رئيس المجلس الفقهي في أميركا
الشمالية، ورئيس جامعة العلوم الإسلامية والاجتماعية</span></span></div>هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-43475522905396262322023-05-13T13:17:00.005+02:002023-05-13T13:17:46.109+02:00منهج الفن في الإسلام<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">هل للإسلام صلة بالفن؟ والحال أن الإسلام دينا والفن
فنا لا صلة له بالدين، وعليه فما علاقة هذا بذاك؟ بل إن </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;">كانت هناك علاقة فهي علاقة نفور وخصام وتدافع، ذلك أن الدين يبحث عن </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الحقيقة
والفن يبحث عن
الجمال، وفرق بين الحقيقة المقيدة، وبين الجمال الذي لا يتقيد بشيء، فهو
هائم طليق الخيال. وأن الدين يحرس على الأخلاق والضوابط، فالإسلام ما هو إلا حكم
ومواعظ وإرشاد، والجمال لا يتقيد بشيء فهو طليق وليد الخيال، والفن يكره القيود
بما فيها قيود الأخلاق.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إن هذا
الكلام هو فهم ضيق للدين وللفن، ذلك أن الدين يلتقي بالفن فكلاهما انطلاق من عالم
الضرورة، وكلاهما شوق مجنح لعالم الكمال، وكلاهما ثورة على آلية الحياة. فحينما
تتبلد النفس لا يمر الإنسان بهذا الكون برؤية ثابتة، ولا يراه ولا يحس به في
أعماقه، ولا يتحرك فيه الشوق العلوي، ولا تتفتح نفسه لما فيه جمال وحركة وحياة ولا
لما فيه تناسق بين أجزاء الكون، وبذلك يكون قد ضيق على النفس. حين تتبلد النفس فيمر
الإنسان على الوجود مرورا آليا لا يتفتح لغاياته وأهدافه وروابطه، ولا يستجيب لما
يربطه بالله والكون والحياة والناس من صلات، ولا تنطلق نفسه من الأفق الأعلى الذي
تلتقي فيه كل هذه الصلات، وبذلك يكون قد ضيّق على نفسه وحصر عالمه في نطاق ضيق
محصور، وقد أغلق نفسه دون عالم العقيدة، ومن هنا يلتقي الفن والعقيدة في أعماق
النفس كما يلتقيان في أعماق الوجود. <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> والفن
الإسلامي ليس بالضرورة هو الفن الذي يتحدث عن الإسلام، وهو ليس الوعظ المباشر
والحث على إتباع الفضائل، وليس هو حقائق العقيدة المجردة، فليس هذا أو ذاك فنا عل
الإطلاق وإنما هو الفن الذي يرسم صورة الوجود من زاوية التصور لهذا الوجود، هو
التعبير الجميل عن الكون والحياة والإنسان من خلال تصور الإسلام. هو الفن الذي
يهيئ اللقاء الكامل بين الجمال والحق، فالجمال حقيقة هذا الكون والحق هو ذروة
الجمال، ومن هنا يلتقيان في القمة التي تلتقي عندها حقائق الوجود.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> قد يكون
في الحسبان أن العرب لم يستفيدوا من القرآن ولا من الإسلام في إنتاجهم الفني فقد
مرت عليهم فترة من الزمن في أول الإسلام انصرفوا فيها عن كثير من الفنون، ربما كان
لهذا أسباب متعددة أهمها الانشغال بنشر الإسلام وايصاله للبشرية وبناء العقيدة
الجديدة داخل النفوس وفي واقع المجتمع، ومجاهدة القوى المعرقلة لهذا العمل سواء في
واقع الحياة أو داخل الضمير، وهذا يستنفد جهدا نفسيا ضخما ويستنفد الطاقة الحيوية
كلها ولا يدع فيها فضلة تدخر للتعبير الفني. أما إذا لاحظنا المراحل التي يمر خلالها
الإنتاج الفني والتي لا يتن إلا بها وهي الانفعال النفسي بالتجربة الجديدة ثم
استيطان هذا الانفعال داخل النفس حتى يمتزج بأعماقها ويعطيها من لونه ويأخذ من
ألوانها، ثم ارتداد التجربة إلى الخارج في صورة إفراز أو تعبير.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> لقد
كانت العقيدة الجديدة تنشئ النفوس إنشاء جديد، وكانت تغسلها من أدران وموروث
الجاهلية ومن الانحرافات والتصورات الخاطئة، وتملأها بتصورات وسلوك وعمل وسلوك
جديدة، ومن ثم لم الرصيد القديم صالحا لإحياء الفن فقد كان غير موجود في النفوس
التي استجابت للعقيدة الجديدة، وتخلصت من كل تراث قديم، وانسلخت من كل ماضيها من
مشاعر وأعمال ووشائح قربي وصارت تحس نحوه بنفرة وتقزز، ولم يكن الرصيد الجديد قد
تجمع بعد في الصورة التي تصلح للأداء الفني الذي يعبر عن شحنة مخبأة تريد الانطلاق
لا هن شحنة في دور التكوين قبل أن تمتلئ بها النفس ثم تفيض بالتعبير. ومن أسباب
انقطاع التعبير الفني في تلك الفترة أن الأغراض التقليدية التي كان يقال فيها
الشعر فن العرب الأول قد تغيرت من أساسها بفعل العقيدة الجديدة فصارت تلك الأغراض
نشاز فنيا وشعورا لا يصلح للقول فيه، ذلك أن أغراض الشعر الجاهلي متعلقة بمشاعر
الماضي الذي انسلخت منه النفوس الحاملة للعقيدة الجديدة، ومن ثم لم تعد هذه
الأغراض صالحة للقول بينما الأغراض الجديدة التي يمكن أن يقال فيها لم تتبلور بعد
بلورة فنية. فليست المشاعر المخبأة التي تدفع إلى التعبير الفني لم تكن قد تجمعت
بعد، وكذلك أن أغراض التعبير وطرائقه لم تكن قد تبلورت بعد لتساوق المعاني والآفاق
الجديدة وكل غرض فني وكل طريقة أداء جديد تحتاج إلى فترة من الحضانة قبل أن تظهر
في صورة إنتاج فني. وقد كانت المعاني والآفاق الجديدة التي كانت جديرة بأن تعدل
أغراض التعبير وطرائقه شديدة الضخامة بالنسبة للعالم النفيسي والبيئي المحصور الذي
كان يعيش فيه الشاعر العربي في ظل القبيلة الجاهلية وكانت في حاجة إلى حضانة فنية
عميقة واعية قبل أن تنبثق في ثوبها الجديد. </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;">ومن تلك الأسباب أيضا وقع القرآن في نفوس العرب، فقد
تلقوه مأخذين مبهورين حتى الذين لم يؤمنوا منهم كما يتجلى ذلك في حديث الوليد بن
المغيرة الذي قال فيه: "إن له لحلاوة وإن عليه لطلاوة وإنه ليحطم ما تحته
وإنه ليعلو وما يعلى". هذا الانبهار الذي تلقى به العرب القرآن يمكن أن يكون
من أسباب توقفهم فترة عن التعبير الفني، فقد كانت شحنته الفنية العجيبة تملأ
نفوسهم فتستوعب منهم كل طاقة الفن وتغنيهم موقتا عن جمال الأداء بجمال التلقي
والانفعال. <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;"> عندما نعود إلى هذه الأسباب نجد أن الفرصة
لم تكن مواتية لمثل هذا التعبير، فقد كانت الشحنة النفسية لا تلبث حتى تنطلق
بالتعبير الفني في المواجهة التي تشمل المجتمع والنفس، وكانت الأغراض والطرائق
الجديدة لم تتبلور بعد لتجد سبيلها إلى التعبير الفني، وكان القرآن يتنزل في تلك
الأحداث فيصفها في بلاغة فنية معجزة تغني عن جمال التعبير بجمال التلقي والانفعال.
تلك الأسباب كلها أو بعضها قد صرفت العرب المسلمين فترة عن التعبير الفني لكنهم
حين هادوا إلى التعبير لم يلجئوا مع الأسف إلى الرصيد الجديد يستمدون منه مشاعرهم
وإيحاءاتهم وأغراض تعبيرهم وطرائقه وإنما عادوا إلى الجاهلية كاملة في مجال
التعبير أغراضه وطرائقه سواء، وعادت مقاييسهم الفنية هي ذاتها مقاييس الجاهلية
بحذافيرها، وهنا تطرح الأسئلة:<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;"> - هل عادت النفوس إلى الجاهلية
الشعورية وارتدت عن الإسلام؟<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;"> - هل مر من الإسلام على ظاهر نفوسهم
فقط ولم يتعمق فيها؟<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;"> - هل هم أولئك العرب ذوو طبيعة فنية
ضحلة لم تستطع أن تستوعب إيحاءات الإسلام في عالم الفن فانحسرت عنها وعادت إلى
رصيدها القديم؟<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;"> هذه الأسئلة تحتاج إلى جواب وقبل ذلك تحتاج
إلى بحث، ومع أنه ليس من همي القيام بهذا البحث وإنما هدفي أن أرسم بعض الخطوط
العريضة لمنهج الفن الإسلامي فإني أرى أن الإجابة على هذه الأسئلة بالإيجاب القاطع
فيه ظلم كبير للواقع، فقد ارتدت بعض النفوس حقا عن بعض الآفاق الإسلامية العالية
لكن لم يحدث قط الارتداد الكامل الذي يلغي الإسلام من النفوس ويجعلها كأن لم يكن.
فمنذ انطلقت الشرارة الأولى فأضاءت صفحة الكون بضوئها الباصر لم تنطفئ الشعلة أبدا
ولم يخب نورها إلى حد الظلام، ثم أن العرب نهنا يكن مستواهم الفني بالنسبة للإنتاج
العالمي ليسوا بالضحالة التي قد توحي بها البيئة الصحراوية، فقد ثبت من التاريخ
أنهم قد استوعبوا مستويات أعمق وآفاقا أوسع واستطاعوا أن ينتجوا بدرجة الإبداع.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;"> ومن الأسباب الأخرى فقد تكون السياسة لعبت
دورا في ذلك، فمنذ العهد الأموي وإلى عصبية جاهلية قبلية وجرفت معها الفنانون (الشعراء)
الذين تحلقوا حول السلطان فغمرتهم في تيارها فإذا هم حين يعبرون يرتدون إلى مشاعر
القبلية في الجاهلية فيتخذون فنون القول السلطة بوعي أو بغير وعي. وقد يكون النقاد
الأوائل مستولين أيضا عن ذلك، فالنقد يبحث دائما عن القواعد وغالبا ما يبحث عن
القواعد الموجودة بالفعل لا عن القواعد التي يمكن أن تستحدث، إذ النقد تقعيد في
طبيعته وليس إنشائيا كالتعبير الفني، ومن ثم جمد هؤلاء النقاد على ما كان موجودا
بالفعل في رصيدهم الفني وهو طرائق الجاهلية وأغراضها وقيدوا الفنانين بها فصاروا
في نطاق ذلك القيد. هذا ما نجده عند النقاد والفنانين المعاصرين الذين جرفهم الفن
الغربي فإذا هم حين يعبرون يرتدون إلى مشاعر وأفكار الغرب التي بنيت على فصل الدين
عن الحيلة فيتخذون فنون القول الغربية بوعي أو بدون وعي، وذلك بناء على القواعد
الفنية المتاحة بالفعل لا عن القواعد التي تنهي القطيعة مع الإسلام الذي هو شوق
مجنح لتعاليم الكمال، وهو ثورة على آلية الحياة لا تتوقف، وهو يدفع النفس إلى رؤية
ثابتة للكون، ويجعل الإنسان يرى ويحس بالفن في أعماقه فيتحرك في الشوق العلوي
فتنفتح النفس لما فيه جمال وحركة وحياة، وتناسق بين أجزاء الكون. هذا الانفتاح
الآخر ونبذ الأصالة أدى إلى علاقة نفور وخصام بين الإسلام والفن ومن ثم جمد الفن
على ما هو مستورد وما أصبح في رصيد الفن شيء من طرائق وأغراض الإسلام، وقد الفن
بطرائق وأغراض الفن الغرب وساروا في نطاق ذلك القيد لا يتزحزحون عنه. <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;"> وأيا ما كان الأمر فقد خسي الفن العربي فرصة
هائلة للاستمداد في رصيد الإسلام الضخم، وظل في تاريخه الطويل مجانبا في أكثر
الأحيان لهذا الرصيد مبتعدا عن ثرائه محروما من القدرة على إبداع لون من الفن، كان
حريا أن يكون أروع الفنون العالمية وأبدعها لو وجد التوحيد الصالح والقدرة الفنية
المواتية، وعليه فمن الواجب توضيح سمات الفن الإسلامي الإنساني الرفيع. وعليه فمن
الواجب توضيح سمات هذا الفن الإسلامي الإنساني الرفيع لعل المسلمين الذين لا يجدون
في تراثهم الفني ما يغنيهم، فيروجون من فنون الغرب صالحها وفاسدها بغير تمييز
لعلهم أن يفيئوا إلى كنزهم الضخم الي أهملوه، وأن يفيئوا إلى أنفسهم حين يقيئوا إلى
هذا الرصيد فيجدون أن ما في مكنتهم أن يتقدموا لا أن يكونوا متخلفين في الطريق
ينتهبون ما يتناثر من الفتات.<o:p></o:p></span></p><p>
</p><p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN;">
الحبيب بن ميلاد لشهب </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> <o:p></o:p></span></p>هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-69008745375538840572022-11-06T14:53:00.000+01:002022-11-06T14:53:39.597+01:00معالم التنوير في فلسفة ابن رشد<p dir="rtl" style="text-align: center;"> ثابت سلطان </p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">إنّ التنوير الإسلامي العربي –إن صحت هذه التسمية– كان
ملهما للتنوير الأوروبي في كثير من الأطروحات: في أهدافه القريبة والبعيدة من جهة،
وفي آلياته ومحركات الفعل فيه من جهة أخرى، على الرغم من أن جوهر التنوير الإسلامي
لا يصل إلى نفس حجم مقولات وجوهر نظيره الأوروبي. وحين كان أنّه ما لم يتم العثور
على نموذج للتنوير في التراث الفكري والفلسفي العربي فإن المحاولات التنويرية
العربية لن تنجح، فالعقلية العربية ترسخ في أعماقها توجس وتخوف من الآخر المختلف،
وبالتالي فإن طرح التجربة التنويرية الأوروبية دون سند تراثي لن تفلح، وعلى أثر
هذه الفكرة جرت محاولات جمة في البحث عن "نموذج" من التراث الفلسفي
العربي، يمكن الاستناد على مقولاته الفكرية، لغاية تبيان أثر هذا الفكر العربي
العقلي على الفكر التنويري الأوروبي في أحيان والاستناد على مقولاته الفكرية
لتأسيس حراك تنويري عربي في أحيان أخرى، وهنا كانت الخيارات التي حاول البعض حصرها
في بعض المقولات المعتزلية، إلا أن شخصية فلسفية عربية حازت على الاهتمام والعناية
دون سواها هي شخصية وفكر ابن رشد (520-595ه/1126-1198م)، لكونه قدم نسقا فلسفيا
محكما يعد تعبيرا عن ثورة العقل وانتصاره قبل ثماني قرون كاملة. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> ويتجلى
البعد التنويري في فلسفة ابن رشد بصفة واضحة في الكثير من الجوانب المتعلقة بهذا
الفيلسوف دون غيره سواء فيما تعلق بمنهجه أو قضايا فكره أو حتى طريقة تناوله
ومعالجته للقضايا الفلسفية التي سادت عصره، فقد كان ابن رشد حريصا في تناوله
للعديد من المشكلات التي تصدى لدراستها على الالتزام بالعقل ومنهجه، فمـصطلح
التنوير وإن كان قد جاء متأخرا عن عصر ابن رشد بعدة قرون إلا أنه عُرف التنوير
لديه إضمارا أنه الجرأة على معرفة الذات وأنه هو بداية التخلص من حالة القصور، وبالتالي
فإن التنوير من هذا المنطلق هو نمط وجود الحاضر الذي يتجلى من خلال روح فلسفية
كامنة في النقد، هذا النقد الذي يسعى إلى الدفع ما أمكن بالعمل اللا محدود للحرية
بعيدا عن تمثلات التيارات الفكرية الإسلامية في عصره، وهنا نتساءل: ما هي
الأسباب التي ساهمت في جعل ابن رشد رائدا للفكر التنويري داخل أداءات الفلسفة
الإسلامية الكلاسيكية؟ وهل حمل فكره بُعدا يمكن القول عنه أنه مشروع فلسفي؟ ولماذا
نجحت الرشدية في رفع العقل الأوروبي من حالة الركود إلى حالة الحركية وفشلت في
المقابل على العقل العربي الإسلامي؟</span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraph" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; mso-text-indent-alt: -18.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Simplified Arabic"; mso-fareast-language: FR;"><span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span>I.<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">قراءة في مناهج وقضايا فلسفة ابن رشد</span></b><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> <b> </b></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">التنويرية</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span></b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR" style="color: #303030; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">بداية لابد من الإشارة
أن فلسفة ابن رشد ذات أصول تعتمد على الشروح الأرسطية، أي أنها ذات بُعد
يوناني، فبعض من أفكار أرسطو تعد جزءا لا ينفصل عن نظرياته الفلسفية
بحيث لا يمكن فهم نظرية من نظرياته إلا بفهم وتأويل تلخيصه وشروحه على أرسطو بوجه
خاص، إذ أنه كثيرا ما يعمد إلى عرض آراءه الخاصة في سياق هذه الشروح، فهو لا يقتصر
على تفسير كتب أرسطو والتعليق عليها فحسب، بل يتجاوز التفسير والتعليق عليها، بل
يتجاوز التفسير والتعليق ويتطرق إلى بعض الجوانب الفلسفية واللاهوتية، كما نلمس في
ثنايا شروحه كذلك دعوة إلى اللجوء للبرهان وتجاوز ما عداه من أساليب إقناعية
وخطابية وجدلية، ومن هنا فإن شروح ابن رشد على أرسطو تعتبر من الجوانب التي تبرز
لنا فلسفته، فهو يناقش ويحلل ويفنّد آراء بدت له خاطئة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> .<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">وتحتل الفلسفة عند ابن
رشد مكانة خاصة، "بل إنها تعتبر أهم النشاطات العلمية التي شغف بها حبا
وأولاها جهده واهتمامه ونظر من خلالها نظرته الى الوجود.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> ويقسم
الدارسون فلسفته إلى قسمين:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">أحدهما تركيبي وهو الذي قصد به الجمع بين
الدين والفلسفة، فبصورة أوضح هو هنا يحدد العلاقة التي يراها بين الوحي والعقل
وعلى أي أسس يجب أن تقوم. فمن المؤكد أن ابن رشد لم يعتد بالدين وحده دون
العقل، ولا بهذا وحده دون ذلك، بل أنه سلك طريقا وسطا، وذلك ببيان أن كلا من
الشريعة والحكمة في حاجة لكل منهما للأخرى، فهو بذلك يتخذ موقفا توفيقيا</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> بالتالي فهو
يؤكد على العلاقة الوثيقة بين الدين والفلسفة، تلك العلاقة التي تقوم برأيه على
أسس واضحة يقرها الدين والشرع وتسندها براهين العقل والمنطق. </span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">والقسم الثاني من فلسفته فتحليلي نقدي،
فهنا يتناول الآراء ويمحصها مبيّنا أصولها وغايتها بشكل تحليلي منطقي "وكان
ابن رشد من الفلاسفة القلائل الذين حاولوا أن يبنوا نظامهم الفلسفي انطلاقا من
نظرة نقدية لكل التيارات الفلسفية التي سبقتهم، وله آراء وانتقادات مختلفة للمذاهب
الفكرية والفلسفية وكان له الفضل أيضا في الكشف عن المغالطات التي وقع فيها
المشاؤون الإسلاميون</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">.</span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> لقد كان ابن رشد حريصا في تناوله للعديد من
المشكلات التي تصدى لدراستها على الالتزام بالعقل ومنهجه، فقد دعا إلى تأويل
النص الديني، إن هذه الدعوة تعد دعوة تنويريـــة في المقام الأول فمـصطلح التنوير
وإن كان قد جاء متأخرا عن عصر ابن رشد بعدة قرون، إلا أن فكـر ابن رشد يعد تعبيـرا
عما يقصد بهذا المصطلح، والقول أن ابن رشد رائد للفكر التنويري الإسلامي يرجع
باعتقادنا إلى ثلاثة أسباب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">السبب الأول</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>: </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">أن قيمة العقل في فكر
ابن رشد مركزية وجوهرية، والعقل عند ابن رشد هو العقل البرهاني الصارم وليس العقل
الجدلي أو الخطابي الذين قد تلبس بموروث أصبح بحد ذاته عائقا للعمل النهضوي
والتنـويري، فيما العقل البرهاني بقي على الأقل، وبالتالي فهو بشكل كبير مستخلص من
التراكمات المعيقة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">السبب الثاني</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>: </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">أن شخصية ابن رشد
مطمئنة للمتوجس، فهو الفقيه الكبير، والقاضي المعتبر، والموثوق على المذاهب
الأربعة، وصاحب الفضل في التوفيق بين الشريعة (الدين)، وأختها الحكمة (الفلسفة)،
بوصفها حقين، والحق لا يعارض الحق</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">، وابن رشد كما يقول
الجابري: “هو الذي دافع عن الفلسفة ليس بالفلسفة بل دافع عنها بالفقه</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">السبب الثالث</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span></b><span dir="RTL"></span><b><span style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">أن الفكر الرشدي قد
أثبت فعاليته وأثرا واضحا في البيئة الأوروبية من خلال ما يعرف “بالرشدية
اللاتينية”، من حيث أنه يعبر من الممهدين للرؤية العلمية الحديثة في أوروبا إبان
القرنين 17 و18م، بحكم أنه قدم أرسطو لأوروبا مما سبب إشكالا في الفكر الوسيط الذي
كانت تحميه الكنيسة آنذاك، ولا أدل على ذلك من أن كتب ابن رشد قد أحرقت بقرار من
مجلس كنسي إقليمي في جامعة باريس ومنع تدريسها بين عامي 1210 و1215</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">، ولئن كانت هذه الفكرة
في كثير من الأحيان قد فهمت ابن رشد فهما آخر لا يعبر عن فكره فقد أخذت الرشدية
اللاتينية من ابن رشد جانب العقل فقط وأرادت من وراء ذلك استخدام ابن رشد كسلاح في
معركتها ضد سلطة الكنيسة، ولم يكن من صالح الرشدية اللاتينية أن تأخذ بفكر ابن رشد
كله بوجهيه الديني والفلسفي، لأن ذلك لم يكن ليساعدها في معركتها مع السلطة
اللاهوتيــة، ومن هنا وجدنا أن ابن رشد قد أصبح في فهم الرشدية اللاتينية واحدا من
عمالقة الزنادقــة، وهكذا صار ابن رشد كبش الفداء الذي يحمله كل واحد رأيه
الإلحادي.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> وقد أطلق “رينان” على
هذا الفهم لفكر ابن رشد “أحدوثة القرون الوسطى المسيحية.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn8" name="_ftnref8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">السبب الرابع: </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">من المعروف عند مؤرخي
الفكر الأوروبي في القرن 12 و13م أن الرشدية كان لها التأثير الكبير في تطوير
الأسكلانية (المدرسية)، ودفع العقل إلى الصدارة الرسمية في المسيحية، فهو إذن فكر
مجرب وأثبت فاعليته</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">السبب الخامس: </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">أن شخصية ابن رشد مغلفة
بتـراجيديـا مثيرة للفيلسوف الإسلامي الكلاسيكي، فهو يذوب ويتماهى مع محيطه
الثقافي والديني السائد، وكأن الظروف لم تتغير إذا ما قارنا تحديات المثقف والمفكر
العربي الراهن وابن رشد، فالاضطهاد باسم الديـن والسياسة لازال المثقف العربي
يعانيه مثلما عاناه ابن رشد، فإن كان ابن رشد قد أحرقت كتبه ونفي إلى قرية يهودية
(ألسيانة جنوب شرق قرطبة)، فإن أحوال المفكرين العرب الحاليين ليست بالأحسن
والأفضل، فنجد غالبيتهم منفيين إلى دول أوربا وأمريكا بالدرجة الأولى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> وهكذا فإن مشروع ابن رشد الفلسفي التنويري
شكل بحضانة مالكية مستنيـرة وعبر فقه مالكي اجتهادي، وفي فضاء أرسطو أهم العقول
الفلسفية في العصر القديم والوسيط، ولاشك أن تشكيل هذا المشروع لم يعتمد على هذه
المواد الخام، بل على جهود ابن رشد في توظيف كافة هذه العناصر عبر التركيز على
أغنى ما فيها مضمونيا، أي شد كافة الخيوط على منول</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">الحرية والعلم الموضوعي
لإنتاج نسيج مختلف على كافة هذه العناصر المبعثرة في الفضاء العربي الإسلامي،</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn9" name="_ftnref9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> إن كل عنصر كالمالكية
والأرسطية والتحـررية الاجتماعية الأندلسية له تاريخه الغني الخاص، وعملية التركيب
بين هذه العناصر التي تعود إلى أزمنة مختلفة وهياكل اجتماعية متعددة، ولحظات صراع
متفاوتة، تعتمد على ذلك النقل الذي غزل به ابن رشد هذه العناصر وشكل منها فلسفته
المتميزة في العصر الوسيط والحديث، والتي غدت قمة العقلانية الدينية في العصر الوسيط،</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn10" name="_ftnref10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> وإن كان القول
بالحضانة الملكية لفكر ابن رشد ليس صحيحا بالضـرورة فإنه يمكن اعتباره صائبا إلى
حد مـا اعتبارا وآخذا بضرورة تاريخـية تفرض نفسها وهي أن كافة مشروعات النهضة
الفكرية في المشرق والمغرب تعتمد على وجود ملك متنـور، تبلغ فيها الفئات الوسطى
أقصى لحظات تطورهـا، ويلوح فيها أفق حداثة، بسبب ضخامة البناء الثقافي المتنور
والعقلي، وهو الذي يجعل بعض الملوك والفلاسفة منساقيـن إلى الاعتقاد بقدرة هذا
البناء الثقافي على حل كافــة المعضلات وتحقيق نهضة، حدث ذلك في أيام كسرى
الفارسي، والخليفة المأمون العباسي والخليفة الراهن لابن رشد وهو أبو يعقوب يوسف
المنصور</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraph" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; mso-text-indent-alt: -18.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Simplified Arabic"; mso-fareast-language: FR;"><span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span>II.<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">أسس التنوير الرشدي</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> :</span></b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> يعتبر ابن رشد من المفكرين الإسلاميين
الذين نجدهم يذهبون في تعيين حدود التنوير، فيرى في استخدام العقل لإعادة قراءة
النص الديني وتكريس آليات التفكير العقلاني داخله عملية فكرية ثقافية، ولكن في
الوقت نفسه لا ينفي عنه البُعد الفلسفي وماله من دور جوهري فيه. وتتوضح هذه الرؤية
لديه بما هو معروف حاليا بمفهوم "تغيير معرفة الواقع أو عقلانية الفكر"،
وجوهر هذه الفكرة لديه هي رفض مقولات الكلية والشمولية في أي خطاب أو نص ديني،
والحال أن مقولة تغيير القراءة النصية والفكرية الجامدة التي يحمل ابن رشد لوائها
وجوهرها هي في الحقيقة تغيير معرفة الواقع أو إدراكه من خلال مقولات
عقلانية جديدة تتطلب معرفة من نوع آخر. وهنا من الضرورة بمكان إيضاح المبادئ التي
يقوم عليها الفكر التنويري الرشدي لفهم أعمق لأبعاد هذا المشروع ويمكن اختصار هذه
المبادئ كالتالي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 2.4pt; margin-left: 9.1pt; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">العقلانية: </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">يشغل العقل أرفع المراتب عند ابن رشد، فهو
المرجع الأخير في تفسير العالم، وحل المشكلات ذات الصلة بالنص وغيرها، ويمـاهي ابن
رشد العقل مع النظام الكوني العام، الذي يحكمه مبدأ السببية وفحواه "وجود ارتباط
ضروري بين الأسباب والمسببات"، وهو مبدأ اعتبره ابن رشد عماد العلم، واعتبر
الخروج عليه قـولا بعشوائيـة الحوادث ونفيـا لحكمة الصانـع، ومن تجليات العقلانية
عند ابن رشد قوله بتأويـل النص الديني في حال تعارض ظاهره مع الفلسفة بما يتفــق
مع الفلسفة، ومناداتـه بأولية المنطق في التعليـم، أي يكون المنطق الموضوع الأول
الذي يدرسه المتعلم قبل غيره من الموضوعات. بالتالي فإنه من هذه الناحية أراد
بالمفهوم المعاصر لتأسيس ثورة فكرية على منطق إنتاج المعرفة، من منطق فقهي أو
برهاني أو عرفاني إلى منطق استكشافي يرتكز على الرياضيات والتجربة، وبذلك تحرر
البحث المعرفي من سلطة النص، لا بل تحدى هذه السلطة ومن ثمّ رفض قدسية الأفكار
ووضعها جميعها في دائرة الشك المنهجي والتحليل والاختبار. وحين كانت المعرفة التي
اكتسبها العرب عن أنفسهم آنذاك، إنما هي بمعظمها معرفة يونانية أو شرقية قديمة في
الأصل، فالمعرفة التي يعرفها العرب المعاصرون حسبه عن أنفسهم ليست معرفة ذاتية،
كان لابد من ربط هذه "المعرفة العربية الاسلامية" من دون نكران او خجل
أو تجاهل بالمعرفة "اللاعربية إسلامية" التي يتوجس منها الكثير من مفكر
الاسلامي حتى وقتنا الراهن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 2.4pt; margin-left: 9.1pt; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">الانفتاح على الآخر:</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">يصدر الانفتاح على الآخر عند ابن رشد عن رؤيتـه لتـكامل
الخبرة البشرية في المعرفة، وموضوعية الفكر الإنساني الذي لا يعتمد على الهويات
والعصبيات. وبالتالي رؤية جديدة آنذاك تبناها ابن رشد وهي ثقافة الانسجام والعيش
المشترك برؤية إنسانية عقلية بحتـة بعيدا عن الخطاب الديني المستأسد والطاغي حتى
وقتنا الحالي والتي تتضمن على سبيل المثال لا الحصر دعوة القرآن المسلم إلى حسن
الجوار ونبذ العنف …الخ، ولعل أبرز دليل في هذا الطرح هو أن فكر ابن رشد نفسه يمثل
الانفتاح على كل التيارات، يأخذ منها ما يأخذ ويرفض منها ما يرفض، فقد أخذ من كل
الثقافات وخاصة الثقافة اليونانية باعتبارها حسبه إنتاجا إنسانيا خالصا ولم
يعتبرها بأي حال من الأحوال كفرا أو زندقة، بالتالي يصدر موقف الانفتاح على الآخر
عموما عند ابن رشد عن رؤيتـه لتـكامل الخبرة البشرية في المعرفة وشموليتها وعدم
اعترافها بالحدود والزمن وموضوعية الفكر الإنساني الذي لا يعتمد على الهويات
والأعراق والعصبيات، وبالتالي حاول التأسيس لرؤية جديدة تبناها في فلسفته
وهي ثقافة الانسجام والعيش المشترك برؤية إنسانية عقلانية بحتـة بعيدا عن الخطاب
الديني والإيديولوجي السائد والطاغي حتى وقتنا الحالي والتي تتضمن على سبيل المثال
لا الحصر التفاعل الايجابي وحسن الجوار ونبذ العنف والتعايش السلمي
والايجابي بيننا وبين هذا "الآخر" المختلف عنا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 2.4pt; margin-left: 9.1pt; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">مرجعية الطبيعة والواقع: </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">تنتـمي فلسفة ابن رشد
الأرسطية الجذور إلى الفلسفات المادية التي يتقدم الواقع فيها على الفكر، بل إنـه
يرتفع بالتفكير في الطبيعة إلى القداسة حيث يقول "إن الشريعة الخاصة بالحكماء
(الفلاسفة) هي الفحص عن جميع الموجودات، إذ كان الخالق لا يعبد بعبادة أشرف من
معرفة مصنوعاته التي تؤدي إلى معرفة ذاته سبحانه"،</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn11" name="_ftnref11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> والعامل المشترك في
الحالتيـن: التفكير في الطبيعة والعبادة إنما هو مبدأ السببية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 2.4pt; margin-left: 9.1pt; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">دور الإنسان في صنـع التاريخ:</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">يتبين دور الإنسان في صنع التـاريخ عند ابن رشد في
التفسيـرات التي قدمها لتحول المدن الفاضلة وغيرها –الواحدة إلى الأخرى- من خلال
تأثرها بعوامل اقتصادية واجتماعية وحتى نفسيــة، وينطبـق هذا القول أيضا على
التطبيقات التي قدمها لتحول الدول في التاريخ العربي القديم والمعاصر له، كما
يتبين هذا الدور أيضا من مخالفته لرأي أفلاطون القائل بصعوبة تحقق المدينة الفاضلة
عمليا، وذلك لافتراضه أن هذا لا يتأتى إلا بمصادقة وجود شخص تجتمع له صفات الملك
وصفات الفيلسوف، وهو أمر بعيد الاحتمال، ويطرح ابن رشد بديلا آخر وهو تراكم التحسينات
الممكنة الوقوع في الدولة إلى أن ينتهي الأمر فيها بقيام الدولة المدنية المطلوبة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 2.4pt; margin-left: 9.1pt; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Courier New"; mso-fareast-language: FR;">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">المسـاواة بين الجنسين</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>: </span></b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">هذا المبدأ قد يكون مفاجئا لكن نجد هذا القول في أكثر من
موضع في فكر ابن رشد حتى وإن كان بالتعبير غير المباشر أو بالمفهوم السائد حاليا
داخل الحركات النسوية.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn12" name="_ftnref12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 2.4pt; margin-left: 9.1pt; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> وكذلك يمكن القول أن منهجيـة ابن رشد تقوده
إلى الوقوف على سطوح الظاهرات العامة الاجتماعية والسياسية، أي إلى تفسير التطورات
الموضوعية عبر أفـراد، ومع ذلك فهو تفسير يتطرق إلى تلك المظاهر الموضوعية، فهو
يسدد ضربات نقدية عنيفة للتفكير القدري والغيبي المطلقين، وللاستبداد، مقتربا من
قراءة عميقة لهذه الظاهرات الصعبة.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn13" name="_ftnref13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 2.4pt; margin-left: 9.1pt; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">ولم يتأتى هذا إلا
بكونه قد تميز بحس نقدي من النادر أن نجد له مثيلا في فكرنا الفلسفي العربي، ومن
الواضح أن الفلاسفة الذين يتميزون بحس نقدي، إنما يقفون على قمة عصورهم الفلسفية،
فأرسطو على سبيل المثال يقف على قمة عصر الفلسفة اليونانية لبروز حسه النقدي، وما
يقال عن أرسطو، يقال عن ابن رشد، إذ أن هذا الأخير قد وقف وقفة نقدية شاملة ودقيقة
في أكثر الاتجاهات التي كانت موجودة حتى عصره وبالأخص نقده المشهور لأفكار
الغــــزالي، ولقـــد نقد الصوفية نقدا عنيفا، فالصوفية حين يتحدثون عن أذواق
ومواقف ومقامات، فإن هذا يعد معبرا عن طريقة فردية ذاتية، وليست ذاتية، لأن
العقل يعد طريقا عاما مشتركا، كما نقد الأشاعرة أيضا في آرائهم وفي اتجاههم
الجدلي، لقد عرض آراء الأشاعرة عرضا أمينـــا، وقام بعد العرض بتوجيه العديد من
أوجه النقد.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn14" name="_ftnref14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> وكان هذا شيئا متوقعا من جانبه، إذ أن
الأشاعرة كفرقة كلامية، تعد في أدائها معبرة عن الطريق أو المنهج الجدلي، في حين
أن ابن رشد يلتزم بالمنهج البرهاني، والبرهان هو أعلى صور اليقين، إنه كالذهب
الخالص كما يقول ابن رشد، أما الجدل فإنه يعد أقل مرتبة من البرهان. وتجدر الإشارة
إلى ما يقال عن نقده للصوفية ونقده للأشاعرة ينطبق على موقفه النقدي من الغزالي،
فالغزالي يعد أساسا في آرائه معبــرا عن الاتجاه الأشعري الصوفي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-TN" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-TN; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraph" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; mso-text-indent-alt: -18.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Simplified Arabic"; mso-fareast-language: FR;"><span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span>III.<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">تاريخيـــــــــــــة النص الديني وإشكالية
قراءته على ضوء المنهج النقدي الرشدي</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span></b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">تتمثل تاريخية النص
الديني عند ابن رشد في مراعاة بنية ظاهر النص لإدراك الجمهور الذي يعتمد في تفكيره
على المعطيات الحسيـة، في غالب الأمر. وتجدر الإشارة إلى نقطة مهمة ومفصلية في
جعل ابن رشد لقراءة ونقد النص في الفكر الإسلامي العربي، وهي طبيعة النص في
حد ذاته، فهو لا يعني بالنص النص الديني المقدس فحسب، إنما جميع أنواع النصوص التي
يسقى منه المعرفة والمعلومة والقانون والسلطة، وهنا نقصد تجاوزه لمفهوم النص الذي
تناوله الغزالي والمعتزلة، اللذين ركزوا على إشكالية الموقف من النص القرآني
بالذات: مفهومه وآليات اشتغاله وأنماط توظيفه ضمن ما يعرف بإشكالية النص الديني</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span> .<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">فيرى ابن رشد بأن للنص
داخل اللغة العربية ذاتها له قوة سحرية، أي وجود قوة مؤثرة داخل النص تقدم نفسها
على مستويين، المستوى الظاهري للنص بكليته، والمستوى الباطني للمقولات اللغوية،
ويمكننا بسهولة فهم المستوى الأول، أي وظيفة القوة الموجِّهة للنص مما يمدنا
من تعابير بلاغية وشكلانية، وهذا ما يفسر تقدم الفكر اللاعقلي للفكر الإسلامي،
وبالتالي نفهم من هنا كيف تعامل ابن رشد مع النص بوصفه إمكانا للبحث والكشف، فاهتم
بطاقته الرمزية وتركيبته المجازية، وبحث في قواعد اشتغاله، فالبحث في النص وتعرية
دوره في إرساء الفكر السائد هو سؤال أولا حول ماهية هذا النص، وهو نفس السؤال
بمعناه الشامل والأوسع الذي طرحه بعض من معاصريه من المعتزلة وإخوان الصفا مع
إشكالية قيام معركة فكرية بين موقفين من النص، هذين الموقفين في جوهرهما تصورين أو
طريقين في التعامل مع هذا النص، أي معركة بين قراءتين: قراءة كانت ولا تزال طبقا
لآليات العقل الغيبي الغارق في "الخرافة والأسطورة"، والعامل "المُعرَي"
لهذا النص وسلطته هي القراءة الثانية حسبه، بالتالي فإن أي نص تحاول عبره
هذه اللغة منع الخلق والإبداع وتشجيع الحفظ والتكرار ووضع النص التراثي فوق كل نص</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">لم يعد اليوم-كما هو
معروف- من السهولة على قارئ ما لأي نوع من النصوص حرا تمام الحرية في اختيار نوع
الانتماء النظري الذي يسلكه أو المنهج الذي يتبعه “دون أن يكون لمؤثرات أخرى فاعلة
في ميدانه أن تفعل فعلها في طريقة الاختيار ونوعية التوجه، إن الناقد لا يمكنه بأي
حال أن يعكس رؤيته المجردة فقط المبنية على ذاتيته المستنبطة في اختياراته، سواء
منها في المنهج أم في ميدان الدراسة النصية للنص المختار، إنما أصبح الناقد
والقارئ عرضة لمؤثرات فاعلة تتحكم وتضغط وتدفع في اتجاهات محددة تفرضها طبيعة ما
هو سائد ومطروح على الصعيد الأدبي والثقافي،</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn15" name="_ftnref15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> وبالتالي فإن إعادة
النظر في تحليل النص وقراءته لا يمكن لها أن تغفل بأي حال من الأحوال مقاومة
التيارات القبلية الموائمة مع تفكير وطبيعة القارئ للنص، وهذا يعني أنه متأثر كما
هو مؤثر، ومنفعل كما فاعل، ومنساق بطبيعة الحال مع طبيعة القيم والإيديولوجيات
السائدة في واقعه الثقافي والفكري والسياسي والحضاري، وهذا ما ينطبق خصوصا على
النص الديني الذي نقده ابن رشد وعالج محتوياته "الإيديولوجية" والخطابية
المهيمنة. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> فالخطاب
المهيمن آنذاك وحتى وقتنا الراهن في مجال الدين والمقدس (النص الديني بالخصوص) هو
خطاب الفقيه أو الإمام، ذلك الخطاب الذي يقدم نفسه على أنه يتطابق مع المقصد
الإلهي الكلي والنهائي للنصوص المقدسة، بمعنى أنه يمتلك قدرات خارقة تمكنه من
إدراك الإلهي بشريا إدراكا صحيحا، ويغدو بذلك خطابا وثوقيا يكفر بكل رأي مغاير
لرأيه ولا يقبل إلا بنمط واحد من التأويل والتفسير ولا يعترف بوجود اتجاهات متعددة
في التأويل والفهم والتنزيل.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> إن كل نقد
حقيقي أو كل قراءة منتجة تنطوي على كشف وتعرية، "فلا تحليل ولا كشف من دون
تعرية ومن غير فضح، ولكن الكشف الحقيقي ليس مجرد فعل أيديولوجي يقوم على فضح دعوة
أو تعرية أدلوجة، وإنما هو قراءة في أنطولوجية الخطاب المقروء لاستكشاف إمكاناته،
واستكشاف النص ليس مجرد عمل سلبي وإنما هو في حقيقته كشف معرفي أو انجاز فكري يقوم
به القارئ الناقد، باستخدام مصطلحات أو أدوات أو مناهج جديدة في الدرس والتحلي<a name="_ftnref17">"</a>،</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn16" name="_ftnref16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> هذا التحليل والنقد
للنص لا يتأتى إلا عبر إعادة بناء شبكة المصطلحات والمفاهيم، ومن هذا المنطلق فإن
هذا ابن رشد حاول من خلال دعوته إلى قراءة ثورية للنص، من خلال نقد ينتج
معرفة بالنص، والنقد بمعناه المنتج هو قراءة تمكن من يمارسها من أن يكون له حضوره
الفاعل في النتاج الثقافي في المجتمع، أي من أن يكون معنيا بالحياة التي تنمو
وتتغير حوله، “فالنصوص ليست في آخر الأمر إلا تعبيرا عن الواقع والتجربة التي نمر
بها كما هو معروف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraph" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 2.4pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; mso-text-indent-alt: -18.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Simplified Arabic"; mso-fareast-language: FR;"><span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span>IV.<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">المسألة التي تفرض نفسها هنــا هي لمـاذا
نجحـت الرشديـة هــذا النجاح الباهر في رفع العـقل الأوربي مــن حضـيض القرون
الوسطى إلى ذروة النهـضة والتنوير، في حين فشلت في زحزحة العقل العربي فشلا
ذريعـا؟</span></b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> ناقش المفكرون العرب هذه المسألة الخطيرة،
وعـزوا ذلك الفشل إلى عدة أسباب، ولعل أوضح سبب هو ذلك الذي وضحه المفكر محمد
أركون في كتابه "قضايا في نقد العقل الديني" حين قال: "تاريخ
الجمود يـــؤرخ لــــــه بموت ابن رشد في نهاية القرن الثاني عشر الميلادي،
والدخول في عصور الانحطاط الطويلة منذ بداية القرن الثالث عشر ميلادي والأطر
الاجتماعية للمعرفة هي التي تستقبل الفكر الفلسفي أو لا تستقبله، وهي التي تتيح له
أن يزدهر أو تضييق عليه الخناق، وقد كانت هذه الأطر متوافرة في القرون الأولـى من
الإسلام، وبخاصة في القرنين الثالث والرابع هجــري، فازدهرت العلوم والفلسفات بشكل
لم يسبق له مثيل وشكلت ما يسمى بالعصر الذهبي للفلسفة العربية الإسلامية، ثم
ابتدأت هذه الأطر الاجتماعية تتقلص وتضيق بعد مجيء السلجوقييـن في القرن الخامس
هجري/الحادي عشر ميلادي وأصبحت محبـذة للفكر الطرقي (الصوفي أو الفقهي) الشعبوي،
ومعادية أكثر فأكثر للفكر الفلسفي، وهكذا دخلنا فيما يدعوه المؤرخون بعصور
الانحطاط أو إقفال باب الاجتهاد… نقصد بتقلص الأطر الاجتماعية المحبذة للمعرفة ما
يلي: انهيار "البرجوازية" التجارية في بغداد والعواصم الإسلامية
الأخـرى، وكانت هذه البرجوازيـة هي التي تشكل الدعامة المادية لـعقلانية المعتزلة
والفلاسفة والعلماء في آن معا، ونقصد بها أيضا الخوف الذي ابتـدأ يلف المجتمع بسبب
الخطر الصليبي في الخارج، وبسبب النزاع الداخلي مع الخلافة الفاطمية (الإسماعيلية)
في الداخل.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn17" name="_ftnref17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> وعندما يخشى المجتمع
على نفسه ويشعر بأنه مهدد بالانقراض فإنه لا يعود يفكر بشكل عقلاني هادئ، وإنما
يصبح ميالا إلى الفكر الإيديولوجي التعبوي الذي يجيش الجماهير من أجـل الجهاد
والكفاح ومكافحة الأخـطار، وهكذا انـــــــتقد الفكر التقليــدي المـحافظ على
الفكر التقليــدي العقــلانـي، والفكر الفلسفي لا يستطيع أن يزدهر في أي جو، وإنما
تلزمه أطر اجتماعية ملائمة لكي ينفتح ويزدهر،</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn18" name="_ftnref18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> ربما يكون هذا التفسير
الذي قدمه أركون قابلا للتطبيق في العصر الحاضر أيضا حتى وإن اختلفت المسميات
والمصطلحات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="RTL"></span> ولكن هناك على الطرف الآخر من يـخشى
أن نقع في متاهات وحبائل ابن رشد، بـمعنى أن نقـع في سلفية رشدية، بينما المشروع
التنويري مغاير تماما إن لم نقل مضاد للسلفية في منطلقاته ومناهجه وأهدافـــــه،
فابن رشد بحسب هذه النـظرة، مهما علت قيمته يمثل فكر القرون الوسطى، ولا يمكن بأي
حال من الأحوال أن نستلهم فكر القرون الوسطى في عصر الحداثة وما بعد الحداثة،
ولهذا فإن القضية تتحدد إلى حد كبير في المنهج الذي نتعامل به مع فكر ابن رشد، فإن
كان منهجا تسليميا متلقيا بسلبية تحت تأثير الهالة ويعتقد أن ابن رشد يملك كل
الحلول، فإنه يترجم السلفية التي نعرفها بتجلياتها، أما إن تم التعامل مع
تراث هذا الفيلسوف بروح النقد ورغبة التجاوز بحكم أنه يحتوي على بذور العقلانية
التي يمكن من خلالها زراعة أشجار تـخصنا نحن ونزرعها بأيدينا نحن،</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftn19" name="_ftnref19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> فإنه يمكن اكتساب في
آفاق قريبة حراكا فكريا وثقافيا تنويريا يحاول فك الكثير من الاحتقانات الفكرية
والثقافية التي تكاد توقف وتعطل كل عمل تنموي وتنويري خصوصا في قضايا العقل
والعلاقة بين الدين والفلسفة، بل حتى لغوي، فمن المعلوم أن ابن رشد له مساهمات في
النحو واللغة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><b><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">خاتمة</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span></b><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: white; direction: rtl; margin-bottom: 7.25pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 2.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">إننا نتحدث اليوم عن قضايا التنوير،
وقضايا التطرف والإرهاب، وقضايا الأصالة والمعاصرة وما يرتبط بها من الحديث عند
البعض عن الغزو الثقافي والهجوم على الحضارة الغربية، لقد تقدمت أوروبا لأنها
اتخذت ابن رشد نموذجا لها وقامت فيها حركة رشدية قوية، والواقع أن ابن رشد
عن طريق حسه النقدي الدقيق يقف على قمة عصر الفلسفة العربية، وانتهى وجود الفلسفة
حين مات ابن رشد، كون أن فلسفته تعدّ تعبيرا عن ثورة العقل وانتصاره، ولهذا اعتبر
فيلسوف العقل الإسلامي لأن آراءه كانت إلى حد كبير ردا على الآراء التي
ابتعدت عن العقل بصورة أو بأخرى وخاصة آراء الغزالي في المشرق الإسلامي آنذاك.
ولهذا فإننا نشهد حاليا تراجعا عن طريق العقل وتضييقا لمساحته، وبحيث ارتفع داخل
أطر الفكر الفلسفي العربي الإسلامي عموما صوت اللامعقول حتى زادت مساحته عن مساحة
المعقول باعتبار إهمال العقل الذي حاز جانبا معبرا إن لم نقل كليا في فلسفة ابن
رشد ذات البعد التنويري، إذ دعى ابن رشد إلى التنوير حين سعى كل قوته إلى شرح كتب
أرسطو، وكأنه يريد أن يبين أن الثقافة المحلية وحدها تعد تعبيرا عن الطريق المظلم،
أو تعبيرا عن العدم، ويمكن القول أنه يذهب في هذا المنحى ما ذهب إليه ابن سينا في
مناجاته لله تعالى "فألق ظلمة العدم بنور الوجود"، وهذا يعني ارتباط
العدم بالظلام وارتباط النور بالوجود، وفي هذا تتجلى ثنائية رفض ابن رشد لنوعين من
الفلسفة: رفض تام للفلسفات المادية أو الإلحادية، ورفض جزئي للفلسفات المؤمنة بقدر
ما تدعي معرفة الله في ذاته بمعزل عن مصنوعاته التي تدل على عنايته واختراعه،
وانطلاقا من هنا يتضح لنا أن تنوير ابن رشد يختلف اختلاف أساسيا عن التنوير
الأوروبي بمعناه التقليدي فقد كانت ظروفه الخاصة ومبرراته حينذاك مما لم يكن له
نظير في عصر ابن رشد، ولكن لا مناص من الإقرار على أن ابن رشد تنويري من الطراز
الأول، ولكن ليس بالفهم الذي يريده البعض، ولكن بطريقته الخاصة التي تتمسك بالعقل
والدين معا. ومن هنا اتخذ التنوير الأوروبي طريق العقل مبتعدا عن الدين، في حين
انصهر الدين والعقل في بوتقة التنوير الرشدي في تركيبة فريدة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #303030; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<div><!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; text-justify: kashida; text-kashida: 0%; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR"> </span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";">ا<span style="background: white; color: #303030;">بن
رشد، الكشف عن مناهج الأدلة في عقائد الملة، إشراف محمد عابد الجابري، دار
الطلائع، بيروت، ط1، 2006</span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn2">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR"> </span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN">ابن رشد،
فصل المقال فيما بين الشريعة والحكمة من اتصال، إشراف محمد عابد الجابري، دار
الوطن، بيروت، 1976. <o:p></o:p></span></span></p>
</div>
<div id="ftn3">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="RTL"></span> أحمد عبد الكريم أحمد، فلسفة النقد من الإجراء
إلى النظرية، دار الكتاب الحديث للنشر والتوزيع، أربد، الأردن، ط1، 2015.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn4">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><span dir="RTL"></span> أرنست رينان،
ابن رشد والرشدية، ددار المعارف للنشر، القاهرة، 1975.<o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn5">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref5" name="_ftn5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> بول كريش، مؤتمر <span style="background: white; color: #303030;">ابن رشد والتنوير، الجمعية الفلسفية الأفروآسيوية، القاهرة،
1994</span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn6">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref6" name="_ftn6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><span dir="RTL"></span> حمادي
العبيدي، ابن رشد وعلوم الشريعة الإسلامية، دار الفكر العربي، بيروت، ط1، 1991.<o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn7">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref7" name="_ftn7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN">عاطف
العراقي، الفلسفة العربية مدخل جديد، الشركة المصرية العالمية للنشر، القاهرة،
2000.<o:p></o:p></span></span></p>
</div>
<div id="ftn8">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref8" name="_ftn8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> عاطف العراقي، العقل والتنوير في الفكر العربي
المعاصر، دار الوفاء للطباعة، الإسكندرية، مصر، ط4، 2012.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn9">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref9" name="_ftn9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> عبد الله خليفة، الاتجاهات المثالية في الفلسفة
العربية الإسلامية، دار الطليعة، بيروت، ط2، 2005.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn10">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref10" name="_ftn10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> علي حرب، النص والحقيقة، نقد النص، المركز
الثقافي العربي، الدار البيضاء، المغرب، ط2، 1995.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn11">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref11" name="_ftn11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> محمّد يوسف موسى، بين الدين والفلسفة، دار
المعارف، القاهرة، مصر، ط1، 1968.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn12">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref12" name="_ftn12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";">تعرف
النسوية أو </span><span dir="LTR" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";">Féminisme</span><span dir="RTL"></span><span style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";">بالفرنسية أنها
منظومة فكرية أو مسلكية مدافعة عن مصالح المرأة وداعية إلى توسيع حقوقها، أو أنها
النظرية التي تنادي بمساواة الجنسين سياسيا واقتصاديا واجتماعيا وتسعى كحركة
سياسية إلى وصول المرأة لمراكز القيادة والقرار، وإزالة التمييز الجنسي الذي تعاني
منه المرأة، أي جعلها في مكانة موازية للرجل ومشاركته بجميع الحقوق التي يتمتع
بها، وبالتالي فهي حركة فكرية مهتمة بحقوق المرأة وتنادي بتحسين وتأكيد دورها
وتشجيعها على الإبداع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn13">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref13" name="_ftn13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> محمّد العريبي، ابن رشد وفلاسفة الإسلام من خلال
فصل المقال وتهافت الفلاسفة، دار الفكر اللبناني، ط1، 1992، ص 79.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn14">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref14" name="_ftn14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> محمود حمدي زقزوق، مقدمة في الفلسفة الإسلامية،
دار الفكر العربي، القاهرة، مصر، 2003.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn15">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref15" name="_ftn15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><span dir="RTL"></span> محمّد أركون،
قضايا في نقد العقل الديني، ترجمة هاشم صالح، دار الطليعة بيروت، ط1، 1998.<o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn16">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref16" name="_ftn16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-SA">علي حرب، النص والحقيقة، نقد
النص، المركز الثقافي العربي، الدار البيضاء، المغرب، ط2، 1995، ص 205.</span></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn17">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref17" name="_ftn17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-SA" style="background: white; color: #303030;">محمد آركون، قضايا في نقد العقل الديني، ترجمة: هاشم صالح، دار
الطليعة، بيروت، ط1، 1998. ص300</span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn18">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref18" name="_ftn18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> م.ن، ص 301.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn19">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF.docx#_ftnref19" name="_ftn19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"> </span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-SA" style="background: white; color: #303030;">عاطف العراقي، العقل والتنوير في الفكر العربي المعاصر، دار
الوفاء لدنيا الطباعة، الإسكندرية، ط4، 2012، ص 71</span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="background: white; color: #303030; font-family: "Simplified Arabic","serif";"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Simplified Arabic","serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
</div>هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-67574456951644503222022-03-17T09:35:00.001+01:002022-03-17T09:35:16.137+01:00 الدين الإبراهيمي والنظام الجديد<p style="text-align: left;"><br /></p>
<div dir="rtl" style="text-align: justify;"><span style="text-align: center;"> </span><span style="text-align: center;"> <span style="font-size: medium;">ليس مجردَ فكرةٍ أو دعوةٍ أو مقاربةٍ أو
طرحٍ من الطروحات، ليس -حتى- مجردَ بدعةٍ تأخذ طريقها إلى الانتشار والاشتهار
عَبْرَ ممارساتٍ تَتَلَصَّص وتَتَدَسَّس وتَتَوَلَّج المجتمعات، لَمْ يُطرح على
أنّه مقترحٌ فكريّ يُلْقِي بنفسه في خضم الجدل والصراع العلمي والأكاديميّ، ولا
على أنّه رؤية تصالحية أو تقاربية أو تحاورية تفتح الأجواء لخطوات في التقارب
وتمييع العقائد، فكل هذا تَمَّ تجاوزه من زمن بعيد، وإنّما يأتي مشروع (الدين
الإبراهيميّ) في سياق سياسيّ تغييريّ كبير، يتم الترتيب له في أروقة الإعداد
لاتخاذ القرار في الغرب ولاسيما أمريكا، التي لا تسْأَمُ عشق الإذلال والقهر
للمنطقة العربية والإسلامية.</span></span><span style="font-size: medium;"><br /></span></div><blockquote dir="rtl" style="border: none; margin: 0px 40px 0px 0px; padding: 0px; text-align: right;"><p style="text-align: center; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;"> <o:p></o:p></span></span></p></blockquote><div dir="rtl" style="text-align: right;"><div style="text-align: justify;"><span style="text-align: center;"><span style="font-size: medium;"> بدأت الفكرة بالظهور في جامعة هارفارد،
لتسارع بعد ذلك بقليل جامعة فلوريدا إلى تبني المشروع، ثم لم تلبث المراكز التابعة
لجهاز المخابرات الأمريكية (سي أي أيه) مثل مؤسسة (راند) أنْ دسَّتْ أنْفَها في
السياق؛ ليتحرك المشروع من أسر السطور وظلمة الأقبية الأكاديمية إلى فضاء السياسة
وأضواء الإعلام، وكأنّ المشروع كان على موعد مع التَّوَّاقين إلى العمل والتنفيذ
لكل ما يضاد الحقّ؛ فإذا بعائلة (روكفلر) تتبنى الفكرة وتدعم بالمال، وإذا بوزارة
الخارجية الأمريكية تحمل على عاتقها المهمة الدبلوماسية.</span></span></div><span style="font-size: medium;"><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;"> ماذا يعني الدين الإبراهيميّ وما هي فكرته؟
تقوم فكرة الدعوة للدين الإبراهيمي والتخطيط لتنفيذه في المنطقة على بُعْدَين،
الأول: البعد الدينيّ، والثاني: البعد السياسيّ، فأمّا البعد الدينيّ فيتكيء على
أنّ الأديان السماوية الثلاثة لها جذر تاريخي وعقديّ واحد، هو دين إبراهيم؛ بما
يعني لدى المخططين للمشروع إمكان وجدوى العودة بالناس جميعا في المنطقة العربية
الشرق أوسطية إلى الأصل القديم، بدلا من التشاكس والتشاحن بسبب الخلاف العقديّ،
وأمّا البعد السياسيّ فهو قائم على فكرة كانت قد لاحت لبعض المفكرين السياسيين،
وهي مدى إمكان “تَدْيِين السياسة” بتطويع الدين لمصالح السياسة؛ ليؤدي دورا في
إحلال السلام وإنهاء حالة الاحتراب، وبالطبع لا يمكن أن يتحقق هذا مع وجود تعددية
عقدية. تلك هي الصفحة البادية من المشروع، ومن المعتاد في مثل هذه المشاريع
الاستراتيجية الكبرى أن يكون للصفحة وجه آخر، وللصورة ظل مُوَازٍ، فما هو المشروع
الحقيقيّ المطويّ وراء هذه الصفحة البادية للدارسين؟</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;"> المشروع الحقيقيّ بدأ منذ فترة ليست
بالقصيرة، بدأ يوم أنْ تَحَوَّلَ “النِّظام العربيّ” الذي وُلِدَ من رحم (سايكس
بيكو) إلى (النظام الشرق أوسطيّ) الذي تتزعمه إسرائيل، وذلك مع كامب ديفيد ومع
انطلاق قطار التطبيع بعد طاولة مدريد، هذا النظام الجديد لا يمكن أن يقوم أو يدوم
مع وجود الإسلام الذي يأبى إلا أن يكون هو المهيمن على الدين كله والناسخ لكل ما
سبقه من شرائع. وإذا كان القرآن قد تكررت فيه الدعوة لهذه الأمة ولرسولها أن
يتبعوا ملة إبراهيم حنيفا وأن يقتدوا به وبمن معهم من الحنفاء، كما في قوله تعالى:
﴿ثُمَّ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَما كانَ
مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ (النحل: 123) وقوله عزّ وجلّ: ﴿قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ
حَسَنَةٌ فِي إِبْراهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾ (الممتحنة: 4)؛ فما الضير في أن
يتبع المسلمون دين إبراهيم رأسًا؛ فيلتقوا مع أبناء عمومتهم في الجذر القديم،
ويطرحوا جميعًا خلف ظهورهم ذلك العداء الذي أفنى أجيالههم على مدار التاريخ كله؟</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;"> العقد الإبراهيمي هذه جملة فكريّة كافية
تماما للبدء في تنفيذ المشروع الكبير، الذي يُعَدُّ إغلاق الدائرة في مشروع صفقة
القرن، والذي -لأهميته في إتمام صفقة القرن- أطلق الرئيس السابق لأمريكا دونالد
ترمب على معاهدة التطبيع الإسرائيلية الإماراتية (العقد الإبراهيمي)؛ فلتكن
البداية مِن هناك مِن الإمارات، وَمَن لها إلا الإمارات؟! هناك يُبْنَى (بيت
العائلة الإبراهيمية)، ومن هناك تبدأ الدعوة للمشروع، بمباركة “بِنْ بَيَّة”
و”وسيم يوسف”. لكن هل صحيحٌ أنّ الأمّة الإسلامية يَسَعُها أنْ تترك دينها لتدخل
في دين يجمعها مع اليهود والنصارى في دين واحد يجمَعُ مع الإسلامِ اليهوديةَ
والنصرانية؟ وهل تُعَدُّ الآيات الداعية إلى اتباع ملة إبراهيم والاقتداء به متكأً
ومسوغا للخروج من الإسلام والدخول في الإبراهيمية؟</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;"> إنّ الإجابة على هذا السؤال من الأمور التي
لا يتلعثم مسلم في حسمها؛ فهذا المشروع مرفوض لدى المسلمين جميعا، علمائِهم
ودهمائِهم على حدّ سواء؛ فالأمر ليس مجرد مقترح لدين "لا طعم له ولا لون ولا
رائحة!" كما وصفه البعض، وإنّما هو مُضادّةٌ صريحة لمحكمات الإسلام وثوابته
المعلومةِ من دين الله بالضرورة، بمشروع سياسي ديني تغييريّ له دور كبير في إتمام
صفقة القرن، وفي إخضاع المنطقة برمتها للكيان الصهيوني.</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;"> لقد عُلِمَ بالاضطرار وبالنقل المتواتر أنّ
أهل الكتاب مخاطَبُون بالإسلام كغيرهم من الناس، وأنّ رسول الله صلى الله عليه
وسلم دعاهم إلى الإسلام، وجاهدهم عليه، ومن المحكمات الثوابت المجمع عليها
والمعلومة من دين الله بالضرورة أنّ الإسلام لا يقبل الامتزاج بغيره من الأديان،
وأنّه جاء ناسخًا لها جميعًا ومهيمنا عليها جميعا، وأنّ الإسلام لم ينزل ليكون
للعرب وحدهم ولا لقوم دون قوم، وإنّما نزل ليكون دين الناس أجمعين إلى يوم الدين،
والطريق الحصريّ الوحيد الذي يُدْخَلُ به على الله تعالى. والمعلوم بالضرورة أقوى
ثبوتا من المجمع عليه؛ لأنّه يحظى فوق الإجماع بميزتين: الأولى: النقل المتواتر،
والثانية: أنّه يستوي في علمه العلماء والعامّة؛ لذا لا يحتاج إلى سوق أدلة، بل
إنّ سوق الأدلة في معرض الحديث عن المعلوم بالضرورة قد يضعف من قوته ولاسيما مع
عدم الاستيعاب، لكنّنا رغم ذلك مضطرون إلى سوق بعض النصوص؛ بسبب الغربة التي
يعيشها الإسلام والمسلمون، فها هي بعض النصوص الواضحة في دلالتها على ما أسلفنا،
ها هي نسوقها دون الخوض في تفسيرها؛ لفرط الظهور في الدلالة على ما نحن بصدده.
فَدُونكم هذه نماذج من النصوص القاطعة قوله تعالى: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ
الْإِسْلَامُ﴾ (آل عمران: 19).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">قال تعالى: ﴿وَمَنْ
يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ﴾ [آلِ عِمْرَانَ: 85].</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ
أُوتُوا الْكِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ
أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلى أَدْبارِها أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَما
لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ وَكانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً﴾ (المائدة: 47).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">﴿يا أَهْلَ الْكِتابِ
قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيراً مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ
مِنَ الْكِتابِ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ
وَكِتابٌ مُبِينٌ يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ
وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلى
صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ (المائدة: 15-16).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">قال الله نعالى: ﴿يا
أَهْلَ الْكِتابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلى فَتْرَةٍ مِنَ
الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا مَا جاءَنا مِنْ بَشِيرٍ وَلا نَذِيرٍ فَقَدْ جاءَكُمْ
بَشِيرٌ وَنَذِيرٌ وَاللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (المائد: 19).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">قال الله تعالى: (الَّذِينَ
يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً
عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ
وَيَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَيُحَرِّمُ
عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلالَ الَّتِي
كانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ
وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾
(الأعراف: 157).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">قال الله تعالى: ﴿قاتِلُوا
الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلا يُحَرِّمُونَ
مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ
أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صاغِرُونَ﴾
(التوبة: 29) ﴿قُلْ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ
جَمِيعاً الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ
يُحيِي وَيُمِيتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي
يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِماتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾
(الأعراف: 158).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">قال الله تعالى: ﴿مَا
كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَلكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخاتَمَ
النَّبِيِّينَ وَكانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً﴾ (الأحزاب: 40).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">قال صلى الله عليه وسلم:
«وَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ، لَا يَسْمَعُ بِي أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ
الْأُمَّةِ يَهُودِيٌّ، وَلَا نَصْرَانِيٌّ، ثُمَّ يَمُوتُ وَلَمْ يُؤْمِنْ
بِالَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ، إِلَّا كَانَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ” (صحيح مسلم (1/
134))</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;">وقال صلى الله عليه
وسلم: «أُعْطِيتُ خَمْسًا لَمْ يُعْطَهُنَّ أَحَدٌ قَبْلِي: نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ
مَسِيرَةَ شَهْرٍ، وَجُعِلَتْ لِي الأَرْضُ مَسْجِدًا وَطَهُورًا، فَأَيُّمَا
رَجُلٍ مِنْ أُمَّتِي أَدْرَكَتْهُ الصَّلاَةُ فَلْيُصَلِّ، وَأُحِلَّتْ لِي
المَغَانِمُ وَلَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلِي، وَأُعْطِيتُ الشَّفَاعَةَ، وَكَانَ
النَّبِيُّ يُبْعَثُ إِلَى قَوْمِهِ خَاصَّةً وَبُعِثْتُ إِلَى النَّاسِ عَامَّةً»
(متفق عليه).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;"> أمّا دعوة القرآن للأمة الإسلامية ولنبيها
صلى الله عليه وسلم فليس لأنّ دين إبراهيم يسع المسلمين واليهود والنصارى على حدٍّ
سواء، وإنّما لأنّ هذه الأمّة حصريا ورثت دين إبراهيم عليه السلام، فصار موروث
إبراهيم من الحنيفية ملكا حصريا لهذه الأمة؛ لسببين، الأول: عموم رسالة الإسلام
وهيمنتها، والثاني تحريف أهل الكتاب لدين إبراهيم ولما جاءهم من عند الله تعالى من
الكتاب والدين والشريعة الإلهية، ولذلك قال تعالى: ﴿وَقالُوا كُونُوا هُوداً أَوْ
نَصارى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَما كانَ مِنَ
الْمُشْرِكِينَ﴾ (البقرة: 135)، والآيات في سورة آل عمران حاسمة في بيان الحقيقة
التي لا يصح أن تلتبس على أحد قال الله تعالى: ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ
تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ
إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ
فِيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ
وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ
يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ
مِنَ الْمُشْرِكِينَ إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ
اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ
الْمُؤْمِنِينَ﴾ (آل عمران: 65-68).</div></span><span style="text-align: center;"><div style="text-align: justify;"> إنّ هذا المشروع أخطر المشاريع التي رُتِّبت
لهذه الأمّة، وإنّه ليستهدف أصل الدين وأساس الملة، لكنّ الله تبارك وتعالى هو
الذي تولى حفظ كتابه:﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ
لَحافِظُونَ﴾ (الحجر: 9)، وحفظ الذكر حفظ لما حواه الذكر من الدين، ولسوف يبطل
الله سعي كل هؤلاء بحوله وقوته، غير أنّ الله شاء أن نكون نحن المسلمين ستارا
لقدرته؛ فاتخِذْ لنفسك سبيلا إلى رضوان الله وجنته، وإلى ثواب الدنيا والآخرة؛
بالثبات على الحق، والسعي في نصرته بما يتيسر لك من السبل والوسائل، ولا حول ولا
قوة إلا بالله</div></span></span></div><p dir="rtl" style="text-align: center; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-TN"><span style="font-size: medium;">د.
عطية عدلان </span></span></p>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-44534100621883895992021-01-08T19:31:00.003+01:002021-01-09T11:19:51.956+01:00دخول المعتزلة المغرب العربي وأثرهم السياسي والاقتصادي والثقافي<p dir="rtl" style="text-align: right;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjFwlwHeHd_ta3W_SyJCdP833pDLSd-yHWI3rpk_-gYWe0FoI0lSjjEySXY433cX7EOotl0kg9Yqm4mODtuD9kwfrUEFhYpvZ6IfCkTRNJFyltQ0XXJ_zWkGAz7orW2i_IvGOwQXtmsBh0/s878/received_3269243979781995.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="878" data-original-width="769" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjFwlwHeHd_ta3W_SyJCdP833pDLSd-yHWI3rpk_-gYWe0FoI0lSjjEySXY433cX7EOotl0kg9Yqm4mODtuD9kwfrUEFhYpvZ6IfCkTRNJFyltQ0XXJ_zWkGAz7orW2i_IvGOwQXtmsBh0/s320/received_3269243979781995.jpeg" /></a></div><br /> <p></p><blockquote style="border: none; margin: 0px 40px 0px 0px; padding: 0px;"><p align="center" class="MsoNormal" dir="rtl" style="line-height: 24pt; margin-bottom: 20.2pt; text-align: center; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"> الدكتور
علي الصولي</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a></p></blockquote>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 20.2pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-TN" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-bidi-language: AR-TN; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">عرف المغرب – قبل استقرار المذهب الأشعري
فيه – مجموعة من الفرق العقدية والمذاهب الكلامية، فقد كانت الفرق والمذاهب تبث
وتنشر أفكارها ومعتقداتها عن طريق البعثات التي كانت تقوم بإرسالها إلى مختلِف
البلدان سواء في المشرق أو في المغرب<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وهذا ما فعلهُ المعتزلةُ أيضاً، فإن النصوص
التاريخية تؤكد لنا أن الفكر الاعتزالي انتشر مبكراً في بلاد المغرب، وأن مجموعة
من القبائل المغربية كانت تتبنى فكر المعتزلة وعقيدتهم. وبالرغم من دخول هذه
الفرقة إلى المغرب في وقت مبكرٍ، إلا أنه مع ذلك، لا نكاد نجد دراسات خاصة وشاملة
لهذه الفرقة -مقارنة بباقي المذاهب الأخرى- اللهم بعض الشذرات المنثورة هنا وهناك
في بطون كتب التاريخ، وفي بعض البحوث الحديثة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>فمتى وكيف انتشر الفكر الاعتزالي بالمغرب؟
وما هي أهم الآثار الناتجة عنه من الناحية السياسية والاقتصادية والثقافية؟ هذا ما
سنحاولُ أن نجيبَ عنهُ عبرَ مبحثين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><b><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>المبحث الأول: دخول الفكر
الاعتزالي إلى بلاد المغرب.<o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>من المعلوم أن واصل بن عطاء (ت 131هـ) مؤسس
المذهب الاعتزالي، أرسل أتباعهُ إلى شتى بقاع الأرض، لتبليغ دعوته</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"> وكان ممن
أرسله إلى المغرب، عبد الله بن الحارث المعتزلي، فتلقى الناس دعوتهُ بالقَبول، وفي
ذلك يقول أبو القاسم البلخي (ت 327هـ) : "وفرَّق رسله في الآفاق يدعون إلى
دين الله، فأنفذ إلى المغرب عبد الله بن الحارث، فأجابه الخلق</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، ولما
انتشر المذهب الاعتزالي بالمغرب الأقصى أُعجب بذلك معتزلة المشرق، فقال شاعرهم
صفوان الأنصاري</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 20.2pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">له خلف شعب
الصين في كــل ثغرة إلى سوسها الأقصى وخلف البراب<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 24pt; margin-bottom: 20.2pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">رجـال دعــاة لا يَفُـــلّ عـــــزيمَهـــم تهكـــــم جبـار ولا كيــــــد
ماكر</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ومن مظاهر إجابة دعوة رسول واصل بن عطاء إلى
المغرب، أن عدداً من المدن والقبائل كانت تتبنى المذهب الاعتزالي، على رأسها قبيلة
أوْربة: وهي في ذلك الوقت أعظم قبائل بلاد المغرب، وكانت هذه القبيلة على مذهب وفيها
مدن كثيرة</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، وكانت
هذه القبيلة على مذهب المعتزلة، ومما يؤيد ذلك أن زعيمهم عبد الحميد الأوربي كان
معتزلياً، وعندما فرَّ المولى إدريس الأول من المشرق، نزل عندهُ، وتذكر كتب
التاريخ أنه وافقهُ وتابعه على مذهبه سنة 172هـ</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">بلدة طنجة: وعن انتشار المعتزلة فيها يقول ابن الفقيه الهمدني:"قالوا:
وبلاد طنجة مدينتها – أي عاصمتها -وليلة، والغالب عليها المعتزلة، وعميدهم اليوم
إسحاق بن محمّد بن عبد الحميد، وهو صاحب إدريس بن إدريس، وإدريس موافق له</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">بلدة البيضاء: وقد ذكر البلخي أن فيها مائة ألف يحملون السلاح، يقال لهم
الواصلية</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، ويؤكد
ذلك القاضي عبد الجبار (ت 415 هـ) بقوله: "… وبالمغرب الآن منهم شرذمة قليلة،
في بلد إدريس بن عبد اللّه الحسيني، الذي خرج بالمغرب في أيام أبي جعفر المنصور،
ويقال لهم الواصلية"</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">قبيلتي
زناتة ومزابة: وهما قبيلتان عظيمتان بالمغرب، الغالب عليهم الاعتزال من أصحاب واصل
بن عطاء كما أشار إلى ذلك ابن حوقل (ت367 هـ) في صورة الأرض</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>مدينة أيزرج: وهي مدينة تلي تاهرت، وقد كانت
تحت ملك إبراهيم بن محمّد البربرىّ المعتزلي</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">وبهذا
يتضحُ أن الفكر الاعتزالي قد دخل إلى المغرب الأقصى في وقت مبكر، وأن هذا الدخول
يعودُ إلى بداية القرن الثاني الهجري، مع أولى البعثات التي أرسلها واصل بن عطاء،
والملاحظُ أيضاً أن المعتزلة كانت لهم اليد العليا في تأسيس دولة الأدارسة، فإن
محمد بن إسحاق، أمر قبيلتهُ بطاعة إدريس الأول وتعظيمه</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، ولعل من
أبرز المحفزات التي جعلت المعتزلة يقبلون دعوة إدريس الأول، أنهم كانوا يعدون عبد
الله بن الحسن إدريس الأكبر من رجال الطبقة الثالثة من طبقاتهم</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، وهذا
بشكل عام أسهم في انتشار المعتزلة وتوسعهم في المغرب الأقصى، حتى سمي بلد "المعتزلة"
كما أشار إلى ذلك ابن خرداذبة (ت280 هـ) بقوله: "ووراء تاهرت مسيرة اربعة
وعشرين يوما بلد المعتزلة وعليهم رئيس عادل وعدلهم فائض وسيرتهم حميدة ودارهم طنجة
ونواحيها</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn14" name="_ftnref14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، وقد بلغ
عدد الواصلية بالمغرب فيما بعدُ حسب ابن خلدون (ت808هـ)، ثلاثين ألفا ظواعن ساكنين
بالخيام، سنة 176هـ</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn15" name="_ftnref15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">ولم تقتصر
حركة المعتزلة على المغرب الأقصى فقط، بل نجد تحركاتٍ مماثلة لها في المغرب
الأوسط، والمغرب الأدنى أيضاً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ففي المغرب الأوسط نجدُ في فترات من تاريخه،
وقائع الخلاف والتقارب بين المعتزلة، وبين الإباضية الرستمية، ومن الموضوعات التي
شارك فيها الإباضية رأي المعتزلة، موضوعات خلق القرآن، وتأويل آياته.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn16" name="_ftnref16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">والشيء
نفسه في المغرب الأدنى في القيروان، فقد وفدت إليه مجموعة من المذاهب، يعنينا الآن
منهما مذهبان: مذهب الإمام مالك، ومذهب المعتزلة، وقد جرى بين هذين الاثنين
مناقشات حادة، ومناظرات جادة، لاسيما في قضية خلق القرآن، وتذكر المراجعُ أن
الغلبةَ كانت يؤمئذٍ للمالكية، وأن المعتزلة لم يقووا على مجاراتهم</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn17" name="_ftnref17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">!!. والحقيقةُ
أن هذه الغلبة كانت مقرونةً بالسلطة، وهذا الذي يظهرُ من خلالِ الوقوف على تراجم
مناظري المعتزلة من المالكية بإفريقية، فقد كان جلهم من القضاة</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn18" name="_ftnref18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>إلا أن هذا الانتشار والحضور المكثف
للمعتزلة بالمغرب، في نظر أحد الباحثين لم يعمر طويلاً؛ لأننا لا نعثر في الفترات
التالية إلا على أخبار تتعلق بأفراد رجعوا من المشرق، وقد استهوتهم آراء المعتزلة،
فاعتنقوها، وحاولوا الدعوة إليها، وظلت تكتسي الصبغة الفردية دون أن تؤول إلى
تيارٍ عامٍّ</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn19" name="_ftnref19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.</span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ويرى د. حسن
محمود أن للمالكية دوراً هاماً في أفول نجمهم بالمغرب الأدنى، يقول: "فلما
امتحن أهل المغرب بمحنة خلق القرآن، وتفشت آراء المعتزلة والقدرية، كان المالكيون
أشد الناس لهم حرباً، وأكثرهم عنفاً في مقاومتهم…، حتى كتب الله لهم الظفر وأعز
الله بهم الإسلام، ورفع كتابه وسنة نبيه، وهزمت المعتزلة، حتى لم يبق لها
بالقيروان رأي ولا أتباعٌ، ولم يجد الأمراء مفرا من النزول على رأي المالكية</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn20" name="_ftnref20" style="mso-footnote-id: ftn20;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>المبحث الثاني: أثر المعتزلة في المغرب
سياسيا واقتصاديا وثقافيا</span></b><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>كان للمعتزلة مشاركات هامة في الحياة
السياسية والاقتصادية والثقافية بالمغرب، خصوصاً وأنهم كانوا يشكلون شريحة عريضة
من المجتمع المغربي آنذاك، وسنحاول في هذا المبحث رصد أهم الآثار التي تركها
المعتزلة في بلاد المغرب عبر الحديث عن كل ناحية من النواحي الثلاث على حدة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">أ. من
الناحية السياسية:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">1-<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">مساعدتهم على قيام وتأسيس الدولة
الإدريسية بالمغرب الأقصى، وقد سبقت الإشارة إلى ذلك، إذ إن عبد الحميد الأوربي
كان معتزلياً، واستقبل إدريس الأول الذي كان زيديا، ودعا الناس إلى مبايعته سنة
172هـ.</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn21" name="_ftnref21" style="mso-footnote-id: ftn21;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"> ويرجعُ د.
محمود إسماعيل هذا التوافق والانسجام الذي حصل بين الطرفين إلى أن عبد الحميد
الأوربي كان يعلم سلفاً بقدوم إدريس لتولي حكم هذه الدولة؛ ولذا كانت قبيلة أوربة
تعدُّ الجند والسلاح، حيث أن البيضاء وحدها كانت تحتوي على مائة ألف معتزلي يحملون
السلاح، أضف إلى ذلك، أن هنالك قواسم مشتركة بين كل من الزيدية والمعتزلة، فقد
تعرضا معاً للاضطهاد من قبل بني العباس</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn22" name="_ftnref22" style="mso-footnote-id: ftn22;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.</span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">2-<span style="font: 7pt "Times New Roman";"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">استطاع
المعتزلة أن يكونوا جيشاً لايستهان به في المغرب، وقد سبق ذكر أن البيضاء وحدها
كانت تحوي مائة ألف من الواصلية يحملون السلاح</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn23" name="_ftnref23" style="mso-footnote-id: ftn23;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، وهو
الأمر الذي لانكاد نجده عند معتزلة المشرق، هذا إضافةً إلى عملية التجييش التي قام
بها إدريس الأول – عندما تولى الحكم – والتي ضاعفت من جيش المعتزلة، فإن قبيلتي
أوربة وزناتة كانتا من أبرز القبائل التي جيّشها إدريس واعتمد عليها في حروبه</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn24" name="_ftnref24" style="mso-footnote-id: ftn24;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">3-<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">تقلد المعتزلةُ في ظل الدولة الإدريسية
مجموعة من المناصب السياسية والدينية، وشاركوا في إدارة شؤون دولة المغرب الأقصى،
فقد اتخذ إدريس الأول وزرائه، وقادته العسكريين من قبيلة أوربة الاعتزالية</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn25" name="_ftnref25" style="mso-footnote-id: ftn25;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، والشيء
نفسه نجده في المغرب الأدنى في عهد الأغالبة، فقد تولى بعض المعتزلة القضاء،
لتبعية الأغالبة للدولة العباسية سياسيا ومذهبيا، فانقلبت الدائرة على خصومهم من
المالكية</span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ويتضح أن الدور السياسي للمعتزلة بالمغرب
عموما فيه نوع من الغموض والتعتيم، مع شح في المادة العلمية، – اللهم تلك الشذرات
التي ذكرناها آنفاً – ولعل هذا هو السر الذي جعل أحد الباحثين يشير إلى أنه: "بالرغم
من الدور السياسي الذي اضطلعت به المعتزلة بالمغرب، إلا أنه تم التعتيم على
أخبارها، واقتصر جل اهتمام الدراسات على إبراز دورها الفلسفي، فضلاً عن إظهارها
بصورة المتزندق الخارج عن الدين، مع إغفال إسهاماتها ودورها السياسي".<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">ب- من
الناحية الاقتصادية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>لم يقتصر نشاط المعتزلة بالمغرب على الجانب
السياسي فقط، بل إننا نجد أيضاً نشاطاً اقتصاديا مزدهراً عرفته المناطق والقبائل
التي كان المعتزلة يقطنون فيها، وهو ما يمكن أن نستدل به على أن المعتزلة كانت لهم
إسهامات في مختلِف المجالات في بلاد المغرب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وبالعودة إلى الجانب الاقتصادي في المغرب،
يصف صاحب صورة الأرض بلاد إفريقية إلى آخر أعمال طنجة، بأنها بلاد مسكونة ومدن
متّصلة الرساتيق والمزارع والضياع والمياه..، وكانت طنجة بلاد الزرع والحنطة
والشعير والحبوب والمياه، وأكثر أموال أهلها من ذلك…، وأما زناتة، فيشير ابن حوقل
إلى أنها قريةٌ كبيرة كثيرة الزرع والمياه</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn26" name="_ftnref26" style="mso-footnote-id: ftn26;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، وكان لمزاتة
المعتزلية غَلات من القطن والحنطة والشعير، وتكثر عندهم المواشي من الدوابّ
والأنعام والبقر</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn27" name="_ftnref27" style="mso-footnote-id: ftn27;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>والملاحظ أن المناطق التي كان فيها
المعتزلة، غنيةٌ بالمنتوجات الفلاحية والزراعية بشكلٍ عام</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">وقد ازدهرت
الصناعة أيضاً في بعض مدن المغرب، خاصة في عهد الأدارسة؛ إذ استغلوا ثروات
المناجم، سواء مناجم الفضة أو مناجم النحاس، كما كانت بعض المنتوجات تصدّر إلى
خارج المغرب، كالجلد الفاسي الذي كان يُصدر إلى بلاد السودان، وتصدير الأدوات
الخشبية التي تنتجتها بلاد الريف إلى الأندلس.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>إن هذا الازدهار الفلاحي والصناعي في المغرب
بطبيعة الحال، أدى إلى ظهور حركة تجارية نشطة، ولاسيما في مناطق المعتزلة، فقد
كانوا مسيطرين على أهم الخطوط التجارية، كتلمسان والقيروان وغيرهما</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وكانت تلمسان تعد قاعدة المغرب الأوسط، لها
أسواق ومساجد ومسجد جامع، وأشجار وأنهار، وهي دار مملكة زناته – المعتزلية -،
وموسطة قبائل البربر، ومقصِدٌ لتجّار الآفاق، وأما القيروان فكانت أعظم مدينة
بالمغرب، وأكثرها تجارةً وأموالا وأحسنها منازل وأسواقا</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn28" name="_ftnref28" style="mso-footnote-id: ftn28;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">، ولا يخفى
أن القيروان غلبَ عليها الاعتزالُ في عهد الأغالبة.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وبالتالي: يمكن القول أن المعتزلة تمكنوا
مِن القيام بدور ملحوظ في النشاط التجاري، مِن خلال المناطِق التي تركَّزوا فيها،
فاتَّخذت المعتزلة مِن العمل بالتجارة وسيلةً لنشر مذهبِها، وتمكَّنت مِن استمالة
عدد مِن القبائل إليها<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">ج- من
الناحية الثقافية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">أما الأثر
الثقافي الذي تركه المعتزلة في بلاد المغرب، فيتجلي في الحركة الفكرية التي قاموا
بها، والتي اتسمت بطابع الجدال والنقاش من خلال عقد المناظرات مع بقية الفرق
الأخرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">ويحكي لنا
صاحب طبقات مشايخ المغرب عن المناظرات التي حصلت بين فرقتي الواصلية، والرستمية
الإباضية، وأبرزها: المناظرة التي جرت بين عبد الوهاب بن رستم وبين أحد الواصلية،
وكانت الغلبةُ يؤمئذ للواصلي المعتزلي، الأمر الذي جعل عبد الوهاب يطلب من أهل
نفوسة أن يمِدوه بأربعة رجال، يكونُ أحدهم عالماً بالمناظرة وبالرد على المخالفين</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn29" name="_ftnref29" style="mso-footnote-id: ftn29;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وكان الواصلية لا يأبون سوى المناصبة،
ويطلبون المناظرة؛ ولذا جرتٌ مناظرةٌ أخرى – على مرآى ومسمع من الناس- بين الواصلي
المعتزلي، وبين مبعوث نفوسة: مهدي الويغوي، وكانت من أقوى المناظرات التي عرفها
الفريقين، يقول الدرجيني واصفاً إياها: "… ثم تناظرا، فجرت بينهما وجوهٌ من
المناظرة، والناس يعلمون ما يقولون، فلم يظفر أحد بصاحبه، ثم دخلا في مناظرات لم
يفقهها أحدٌ غير الإمام، ثم دخلاً في وجوهٍ لم يفقهها أحدٌ ولا الإمام</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn30" name="_ftnref30" style="mso-footnote-id: ftn30;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>فمثل هذه المناظرات ذات المستوى العالي،
لابد وأن يكون لهُ أثر على بقية الأفراد، ولاسيما على النخبة المثقفة بالذاتِ؛
ولذا تأثرت الإباضية ببعض آراء المعتزلة كما سبقت الإشارة إلى ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">ولما تبنى
بعض الحكام الأغالبة المذهب الاعتزالي، تفشت قضية “خلق القرآن” في إفريقية وتناظرت
المذاهب فيها، وكان النقاشُ محتدماً بين المالكية والمعتزلة، إلا أن هذا النقاش
اقترنَ بشيءٍ من الاضطهاد وممارسة السلطة، من كلا الطرفين، إذ كان للحاكم زيادة
الله الأغلبي قاضيان، أحدهما مالكي، والآخر معتزلي، وكلُّ قاضٍ منهما مارس السلطةَ
في فرضِ عقيدته ومذهبه</span><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftn31" name="_ftnref31" style="mso-footnote-id: ftn31;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ansi-font-size: 10.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 14.5pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وعموماً، فقد أثر معتزلة المغرب على بقية
الفرق الأخرى فكريا وثقافيا، وهذا التأثيرُ إما تأثيرٌ مباشرٌ عن طريق الاشتراك في
بعض معتقدات المعتزلة، كما هو الحال بالنسبة للإباضية، وإما تأثيرٌ غير مباشرٍ عن
طريقِ إكساب الفرق الأخرى طابع الجدل والمناظرة، كما حصل الأمر مع المالكية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">خاتمة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:<br />
</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>من خلال هذه
الدراسة الموجزة، يمكن التوصلُ إلى النتائج التالية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>:</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">1)<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">يعود انتشار الفكر الاعتزالي بالمغرب إلى
بداية القرن الثاني الهجري</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">2)<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">نفوذ المعتزلة كان في المغرب الأقصى على
وجه الخصوص</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">3)<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">لم يعمل المعتزلة بالمغرب على بناء دولة
مستقلة خاصة بهم، بالرغم من نفوذهم وقوتهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">4)<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">ذهب أُفول معتزلة المغرب قبل معتزلة
المشرق</span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">5)<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">شارك المعتزلة في الحياة السياسية بشكل
عام في بلاد المغرب، ويظهر هذا جليا مع دولة الأدارسة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">6)<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">عرفت مناطق المعتزلة بالمغرب ازدهاراً
اقتصادياً، بمختلف مكوناته: الفلاحية، والصناعية، والتجارية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 24pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 0cm 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;"><!--[if !supportLists]--><span style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: inherit; mso-fareast-language: FR;"><span style="mso-list: Ignore;">7)<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">أثَّر معتزلة المغرب في ثقافة الفرق
الأخرى، عن طريق إكسابها روح الجدل، وطابع المناظرة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.5pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: inherit; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: inherit;">اهتم معتزلة المغرب بما هو سياسي واقتصادي، أكثر مما هو فلسفي أو كلامي،
مقارنة بمعتزلة المشرق</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #333333; font-family: "inherit","serif"; font-size: 14.5pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"><span dir="LTR"></span>.</span></p>
<div style="mso-element: footnote-list;"><!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><span dir="RTL"></span>
أستاذ تعليم عال بمعهد العالي لأصول الدين جامعة الزيتونة.<o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn11" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref11" name="_ftn11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn12" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn13" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn14" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref14" name="_ftn14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn15" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref15" name="_ftn15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn16" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref16" name="_ftn16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn17" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref17" name="_ftn17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn18" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref18" name="_ftn18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn19" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref19" name="_ftn19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn20" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref20" name="_ftn20" style="mso-footnote-id: ftn20;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn21" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref21" name="_ftn21" style="mso-footnote-id: ftn21;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn22" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref22" name="_ftn22" style="mso-footnote-id: ftn22;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn23" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref23" name="_ftn23" style="mso-footnote-id: ftn23;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn24" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref24" name="_ftn24" style="mso-footnote-id: ftn24;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn25" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref25" name="_ftn25" style="mso-footnote-id: ftn25;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn26" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref26" name="_ftn26" style="mso-footnote-id: ftn26;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn27" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref27" name="_ftn27" style="mso-footnote-id: ftn27;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn28" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref28" name="_ftn28" style="mso-footnote-id: ftn28;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn29" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref29" name="_ftn29" style="mso-footnote-id: ftn29;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn30" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref30" name="_ftn30" style="mso-footnote-id: ftn30;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn31" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%20%D9%88%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref31" name="_ftn31" style="mso-footnote-id: ftn31;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
</div>هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-32270483004180644632020-05-11T02:01:00.002+02:002020-05-11T02:02:20.313+02:00القيم الحضارية في غزوة بدر <p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">كثيرة هي تلك القيم الحضارية التي ظهرت في غزوة بدر كأحداث رئيسية في
هذه المعركة.. تلك المعركة التي لم تكن في حسبان جيش المسلمين الذين خرجوا لمطاردة
صفقة تجارية لقريش قادمة من الشام يقودها أبو سفيان بن حرب، كمحاولة جديدة لاسترداد
بعض أموال المسلمين التي صادرتها قريش، ولكن قضى الله أمرًا غير الذي أراده المسلمون،
فقد استطاع أبو سفيان أن يفلت بالقافلة، بعدما أرسل إلى مكة من يخبر قريشًا بالخبر
غير الذي أراده المسلمون، فغضب المشركون في مكة، فتجهزوا سراعًا، وخرجوا في ألف مقاتل..
أما أبو سفيان فقد أرسل إلى قيادات مكة مَن يخبرهم بأن القافلة قد نجت، وأنه لا داعي
للقتال، وحينئذٍ رفض أبو جهل إلا المواجهة العسكرية. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وفيما يلي نقف -سريعًا- على
بعض القيّم الحضارية المستفادة من غزوة بدر: <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لا نستعين بمشرك على مشرك:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> لما خرج رسول الله صلى الله عليه وسلم
إلى بدر، أدركه خبيب بن إساف، وكان ذا بأس ونجدة ولم يكن أسلم، ولكنه خرج منجدًا لقومه
من الخزرج طالبًا للغنيمة، وكانت تُذكر منه جرأة وشجاعة، ففرح أصحاب النبي صلى الله
عليه وسلم حين رأوه، فلما أدركه قال: جئت لأتبعك وأصيب معك. فقال له النبي صلى الله
عليه وسلم "أتؤمن بالله ورسوله ؟" قال: لا. قال: "فارجع، فلن نستعين
بمشرك". فلم يزل خبيب يلح على النبي، والنبي يرفض، حتى أسلم خبيب، فَسُرَّ رَسُولُ
اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بِذَلِكَ، وَقَالَ: "انطلق"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وعلى النقيض من هذا الموقف،
جاء أبو قَيْسُ بْنُ مُحَرّثٍ، يطلب القتّال مع المسلمين، وقد كان مشركًا، فلما رفض
الإسلام، رده رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم وَرَجَعَ الرجل إلى المدينة، وأسلم
بعد ذلك<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. نرى القائد
الإسلامي في هذا الموقف، يرفض أشد الرفض أن يستعين بمشّرك على قتّال مشّرك، وأقلّ ما
نُعَنون به هذا الموقف الحضاري المتكرّر في السيّرة الغراء، هو عنوان الحرب الشريفة
النظيفة، التي تكون من أجل العقائد والمثل، لا من أجل القهر والظفر بالمغانم.. ففي
هذا الموقف دلالة على أنّ الحرب في الإسلام لا تكون إلاّ من أجل العقيدة، فلا يصح إذن
-إذا كنا نقاتل من أجل العقيدة- أنّ نستعين بأعداء هذه العقيدة في الحرب. وتخيَّل معي
شعور الجيش المشّرك، عندما تأتيه أنباء رفض القائد الإسلامي الاستعانة عليهم بغير المسلمين.
<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>بيد أن الحروب الجاهليّة
في الماضي والحاضر يستعيّن فيها الخصم على خصمه بشتى الملل والنحل، الصالحة والطالحة،
المهم أن يظّفر الخصم بخصمه، فينهب ويسلب ويغدر. دون الالتفات إلى قيم أو مُثُل. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>أما القيادة الإسلاميّة الكريمة
فترسخ هذا الأصل الأصيّل في أخلاقيّات الحروب، بحيث تُظهر عقيدتها السَّمْحة، وتستميل
نفوس الجنود الذين جاءوا لحرب المسلمين، ناهيك عن البعد الإعلامي الذي يسحب القائد
الإسلامي بساطه من تحت خصمه، الذي جاء بطرًا ورياء النّاس، فيظهر الخصم المشرك أمام
الرأي العام العالمي والإقليمي بمظهر المتعجرف. أمّا الجيش الإسلامي فيظهر بمظهر جيش
الخير، الذي يحترم العقيدة إلى الدرجة التي يرفض فيها أن يستعين في قتاله بمن يخالف
عقيدته. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">مشاركة القائد جنوده في الصعاب:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> عن عبد الله بن مسعود -رضي الله عنه- قال:
"كنا يوم بدر، كل ثلاثة على بعير، فكان أبو لبابة وعلي بن أبي طالب زميلي رسول
الله صلى الله عليه وسلم قال: فكان إذا جاءت عُقْبَة رسول الله صلى الله عليه وسلم
قالا: نحن نمشي عنك. فقال: "ما أنتما بأقوى مني، وما أنا بأغنى عن الأجر منكما"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>فالقائد الصالح هو من يشارك
جنوده الصعاب، ويحفزهم على القليل والكثير من الصالحات، ليكون قدوة طيبة أخلاقية لجنوده
في المنشط والمكره، وليس القائد بالذي يتخلف عن جيشه رهبًا من الموقف، أو يتلذذ بصنوف
النعيم الدنيوي وجنده يكابد الحر والقرّ. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الشورى:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ففي وداي ذَفِرَانَ بلغ النبي نجاة القافلة،
وتأكد من حتمية المواجهة العسكرية مع العدو. فاستشار النّاس ووضعهم أمام الوضع الراهن،
إما ملاقاة العدو، وإما الهروب إلى المدينة.. فقال لجنوده: "أَشِيرُوا عَلَيَّ
أَيّهَا النّاسُ"، وما زال يكرّرها عليهم، فيقوم الواحد تلو الآخر ويدلو بدلوه،
فقام أبو بكر فقال وأحسن. ثم قام عمر فقال وأحسن. ثم قام الْمِقْدَادُ بْنُ عَمْرٍو
فقال وأحسن.. حتى قام القيادي الأنصاري البارز سعد بن معاذ، فحسم نتيجة الشورى لصالح
الحل العسكري. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>فهذا هو المجتمع الإسلامي،
الذي يعتبر الشورى ركنًا من أركانه، وأصلاً في بنيانه. في أيام كانت أوربا تحت حكم
وراثي كنسيّ مستبد، يقيد الجنود بالسلاسل في المعارك حتى لا يفروا. لا قيمة عندهم لرأي،
ولا وزن -في تصوراتهم- لفكر. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">النهي عن استجلاب المعلومات بالعنف:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> وهذا مظهر آخر من المظاهر الحضارية في
السيرة، فقد حذر رسولنا صلى الله عليه وسلم من انتزاع المعلومات بالقوة من النّاس،
ففي ليلة معركة بدر بَعَثَ النبي صلى الله عليه وسلم عَلِيَّ بْنَ أَبِي طالب فِي مفرزة
إلى ماء بدر في مهمة استخباراتية لجمع المعلومات، فوجدوا غلامين يستقيان للمشركين،
فأَتَوْا بِهِمَا فَسَأَلُوهُمَا، وَرَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه وسلم يُصَلِّي، فقالا:
نَحْنُ سُقَاةُ قُرَيْشٍ. فطفق الصحابة يضربوهما، حتى اضطر الغلامان لتغيير أقوالهما.
فلما أتم رسول الله صلاته، قال لهما مستنكرًا: "والذي نفسي بيده، إنكم لتضربونهما
إذا صدقا وتتركونهما إذا كذبا.. إذا صَدَقَاكُمْ ضَرَبْتُمُوهُمَا وَإِذَا كَذَبَاكُمْ
تَرَكْتُمُوهُمَا، صَدَقَا وَاَللَّهِ إنّهُمَا لِقُرَيْشِ"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>هكذا كانت معاملة القيادة
الإسلامية لمن وقع في قبضة المخابرات الإسلامية للاستجواب، فنهى القائد عن تعذيب المستجوَب،
أو انتزاع المعلومات منه بالقوة، فسَبَقَ اتفاقية جنيف الثالثة لعام 1949م التي تحظر
إجبار الأسير على الإدلاء بمعلومات سوى معلومات تتيح التعرف عليه مثل اسمه وتاريخ ميلاده
ورتبته العسكرية، وجرَّم رسول الله كل أعمال التعذيب أو الإيذاء أو الضغط النفسي والجسدي
التي تمارس على الأسير ليفصح عن معلومات حربية. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وثمة تقدم إسلامي على هذه
الاتفاقات الأخيرة، فرسول الله قد طبق هذه التعاليم التي تحترم حقوق الأسير، بيد أن
دول الغرب في العصر الحديث لم تُعِرْ اهتمامًا لهذه الاتفاقات ولم تحترمها، والدليل
على ذلك ما يفعله الجنود الأمريكيون في الشعب العراقي والأفغاني.. وما يفعله الصهاينة
في الشعب الفلسطيني. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">احترام آراء الجنود:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> لما تحرك رسول الله صلى الله عليه وسلم
إلى موقع المعركة، نزل بالجيش عند أدنى بئر من آبار بدر من الجيش الإسلامي، وهنا قام
الْحُبَاب بن الْمُنْذِرِ، وأشار على النبي بموقع آخر أفضل من هذا الموقع، وهو عند
أقرب ماء من العدو، فقال له رسول الله صلى الله عليه وسلم -مشجعًا-: "لَقَدْ أَشَرْت
بِالرّأْيِ"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
وبادر النبي بتنفيذ ما أشار به الحباب، ولم يستبد برأيه برغم أنه القائد الأعلى، وعليه
ينزل الوحي من السماء، إن هذه المواقف لتبين كيف تكون العلاقة بين القائد وجنوده، إنها
علاقة تحترم الآراء الناضجة وتشجع الأفكار الصاعدة. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">العدل بين القائد والجندي:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> قلما نرى في تاريخ الحروب صورة تعبر عن
العدل بين القادة والجنود، فالتاريخ الإنساني حافل بصور استبداد القادة العسكريين وظلمهم
للجنود.. أمّا محمد صلى الله عليه وسلم فنراه في أرض المعركة يقف أمام جندي من جنوده
لَيَقتص الجندي منه.. أما الجندي فهو سَوَاد بن غَزِيّة، لما اسْتَنْتِل من الصف، غمزه
النبي غمزة خفيفة في بَطْنِهِ -بالسهم الذي لا نصل له- وقال: "استوِ يا سواد".
قال: يا رسول الله، أوجعتني، وقد بعثك الله بالحق والعدل، فَأَقِدْنِي. فكشف رسول الله
صلى الله عليه وسلم عَنْ بَطْنِهِ، وَقَالَ: "اسْتَقِدْ،" فَاعْتَنَقَهُ
فَقَبَّلَ بَطْنَهُ، فقال النبي صلى الله عليه وسلم: "مَا حَمَلَك عَلَى هَذَا
يَا سواد؟" قال: "حضر ما ترى، فَأَرَدْتُ أن يكون آخر العهد بك أن يمس جلدي
جلدك" فدعا له رسول الله بخير<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الحوار قبل الصدام:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> أراد النبي أن يستنفد كل وسائل الصلح والسلام
قبل أن يخوض المعركة، فما أُرسل إلا رحمة للعالمين، فأراد أن يبادر بمبادرة للسلام
ليرجع الجيشان إلى ديارهما، فتُحقن الدماء، أو ليقيم الحجة على المشركين، فلما نَزَلَ
الجيش الوثني أرض بدر أَرْسَلَ رسولُ الله صلى الله عليه وسلم عُمَرَ بْنَ الْخَطّابِ
إلى قُرَيْشٍ، وقد كان سفيرهم في الجاهليّة، فنصحهم عمر بالرجوع إلى ديارهم حقنًا للدماء..
فتلقفها حَكِيمُ بْنُ حِزَامٍ أحد عقلاء المشركين، فقال: "قد عَرَضَ نصْفًا، فَاقْبَلُوهُ،
والله لا تُنْصَرُونَ عليه بعد ما عرض من النّصْفِ". فقال أبو جهل: "والله
لا نرجع بعد أن أمكننا الله منهم"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>فانظر حرص الرسول على حقن الدماء وحرص أبي جهل على
سفك الدماء، وانظر إلى هذه القيمة الحضارية التي يسجلها نبي الرحمة في هذه المعركة:
الحوار قبل الصدام. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الوفاء مع المشركين:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> فقد قال النَّبِي في أُسَارَى بدر: "لَوْ
كَانَ الْمُطْعِمُ بْنُ عَدِيٍّ حَيًّا ثُمَّ كَلَّمَنِي فِي هَؤُلاءِ النَّتْنَى لَتَرَكْتُهُمْ
لَهُ"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. وذلك لأن
المطعم قد أدخل النبي صلى الله عليه وسلم في جواره فور رجوعه من الطائف إلى مكة، وفي
الوقت الذي تخلى فيه الناس عن حماية النبي خوفًا من بطش أبي جهل، قال المطعم: "يا
معشر قريش، إني قد أجرت محمدًا فلا يهجه أحد منكم"، وقد حفظ النبي صلى الله عليه
وسلم للمطعم هذا الصنيع وهذه الشهامة. وقال النبي صلى الله عليه وسلم في هذا اليوم
أيضًا: "مَنْ لَقِيَ أَبَا الْبَخْتَرِيّ بْنَ هِشَامِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ أَسَدٍ
فَلا يَقْتُلْهُ، وَمَنْ لَقِيَ الْعَبّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطّلِبِ، فَلا يَقْتُلْهُ،
فَإِنّهُ إنما أُخْرِجَ مُسْتَكْرَهًا"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وقد كان العباس في مكة بمنزلة
قلم المخابرات للدولة الإسلاميّة، وقد كان مسلمًا يكتم إيمانه. أما أبو الْبَخْتَرِي
فقد كان أكف المشركين عن المسلمين، بل ساند المسلمين في محنتهم أيام اعتقالهم في الشِّعب،
وكان ممن سعى في نقض صحيفة المقاطعة الظالمة، ومن ثَمَّ كانت له يدٌ على المسلمين،
فأرد النبي يوم بدر أن يكرمه. فالقيادة الإسلامية تحفظ الجميل لأصحاب الشهامة، وإن
كانوا من فسطاط المشركين. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">حفظ العهود:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> قال حذيفة بن اليمان: "ما منعنا أن
نشهد بدرًا إلا أني وأبي أقبلنا نريد رسول الله صلى الله عليه وسلم فأخذنا كفار قريش
فقالوا: "إنكم تريدون محمدًا. فقلنا: "ما نريده إنما نريد المدينة".
فأخذوا علينا عهد الله وميثاقه لتصيرن إلى المدينة ولا تقاتلوا مع محمد صلى الله عليه
وسلم فلمّا جاوزناهم أتيّنا رسول الله صلى الله عليه وسلم فذكرنا له ما قالوا وما قلنا
لهم فيما ترى؟ قال: "نستعين الله عليهم ونفي بعهدهم"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وهذا الموقف من رسول الله
يعدُّ من مفاخر أخلاقيّات الحروب في تاريخ الإنسانيّة، فلم ير المؤرخون في تاريخ الحروب
قاطبة موقفًا يُنَاظر هذا الموقف الباهر، ذلك الموقف الذي نرى فيه القيادة الإسلامية
تحترم العهود والعقود لأقصى درجة، حتى العهود التي أخذها المشركون على ضعفاء المسلمين
أيام الاضطهاد، برغم ما يعلو هذه العقود من شبه الإكراه.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">إكرام الأسرى:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> بعدما أكرم الله الجيش الإسلامي بالنصر،
واستوثق المسلمون من الأسرى، فرَّقهم النبي صلى الله عليه وسلم بين أصحابه وقال: "استوصوا
بهم خيرًا"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
وهذا أبو عزيز بن عمير -أخو مصعب- يحدثنا عما رأى حين أسره المسلمون. قال: "كنت
في رهط من الأنصار حين أقبلوا بي من بدر، فكانوا إذا قَدّمُوا غداءهم وعشاءهم خَصّونِي
بالخبز وأكلوا التمر، لوصية رسول الله صلى الله عليه وسلم إيّاهُمْ بِنَا، ما تقع في
يد رجل منهم كسرة خبز إلا نَفَحَنِي بِهَا. فَأَسْتَحْيِي فَأَرُدّهَا على أحدهم، فَيَرُدّهَا
عَلَيَّ ما يَمَسّهَا"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وصدق فيهم قول الله تعالى: (وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ
عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا)<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>كان هذا الخُلق الكريم الذي
غرسه المعلم الأكبر صلى الله عليه وسلم في جنده، قد كان له بالغ الأثر في إسراع مجموعة
من أكابر الأسرى وأشرافهم إلى الإسلام، فأسلم أبو عزيز عقب معركة بدر. وعاد الأسرى
إلى مكة يتحدثون عن أخلاق محمد الرفيعة وسماحته وكرمه. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">النهي عن المثلة بالأسير:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> لما أُسر سُهيل بن عمرو أحد صناديد مكة
فيمن أُسر، قال عُمَرَ بْنَ الْخَطّابِ لِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه وسلم:"يَا
رَسُولَ اللّهِ، دَعْنِي أَنْزِعْ ثَنِيّتَيْ سهيل بن عمرو، وَيَدْلَعُ لِسَانَهُ فلا
يقوم عليك خطيبًا في موطن أبدًا" وقد كان خطيبًا مفوهًا، يهجو الإسلام. فقَالَ
رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه وسلم -في سماحةٍ وسمو-: "لا أُمَثِّلُ بِهِ، فَيُمَثِّلُ
اللَّهُ بِي وَإِنْ كُنْتُ نَبِيًّا"<a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftn14" name="_ftnref14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. فلم يمثل
به كما يمثل الهمجيون في قتلى وأسرى الجيش المهزوم، وسنَّ بذلك سنة حسنة في الحروب،
ويبقى له الفضل والسبق في تحريم إهانة الأسرى أو إيذائهم. <o:p></o:p></span></p>
<span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>هكذا كان
نبي الرحمة في ميدان القتال، لا يستعين بمشرك على مشرك، يشارك جنوده، ويستشيرهم، ويعدل
بينهم، ويحترم آراءهم، ويحاور أعداءه، ويكون وفيًّا كريمًا لأهل الفضل منهم، ويكرم
الأسرى، وينهى عن إيذائهم. </span>
<div style="mso-element: footnote-list;"><!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="LTR"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>طبقات
ابن سعد، ج 3، ص 535.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>الواقدي، ج 1، ص 48.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>سيرة
ابن هشام، ج 2، ص389. وقد حسنه الألباني في تحقيقه فقه السيرة، ص 167.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ن.م، ج
1، ص 616.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ن.م، ج
1، ص 620.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ن.م، ج
1، ص 626. وقد صححه الألباني في السلسلة الصحيحة، 2835.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>الواقدي، ج 1، ص 62.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>البخاري، حديث 2906.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>طبقات
ابن سعد، ج 10، ص 4.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>انظر المستدرك
للحاكم، 4896.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn11" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref11" name="_ftn11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ابن
كثير البداية والنهاية، ج 3، ص 307.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn12" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>سيرة
ابن هشام، ج 1، ص 644.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn13" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>سورة
الإنسان، الآية 08.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
<div id="ftn14" style="mso-element: footnote;">
<p align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;"><a href="file:///C:/Users/ordinateur/Desktop/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%BA%D8%B2%D9%88%D8%A9%20%D8%A8%D8%AF%D8%B1.docx#_ftnref14" name="_ftn14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>سيرة
ابن هشام، ج 1، ص 649.</span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></p>
</div>
</div><br />هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-46190120075189170442020-01-06T13:00:00.001+01:002020-03-29T17:43:23.381+02:00دفاع شيوخ الزيتونة عن اللغة العربية بيرم الخامس نموذجا<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<br /></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify; text-indent: 38.8pt;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;">لقد كان للدّين الإسلامي فضل كبير في انتشار اللغة
العربية وكلّ مظاهر التعريب وما رافق ذلك من توسّع في الرقعة الجغرافية والبشرية
للعرب. فالوحي – قرآنا و سنة – أكسب هذه اللغة حرمة و قدسية وساعد على غزو آفاق
رحبة، لأنّ دخول الإسلام يعني تعلّم العربية
وبالتالي الانتماء إلى العروبة ثقافة وحضارة إلى درجة تكاد تكون معها
العربيّة مرادفة للإسلام خاصة في الفترة الأولى من تاريخه. وكان لسياسة التعريب
التي اتّخذها الأمويون أثرها البالغ في هذا المضمار .<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>ويشير الدّارسون لتاريخ الإسلام في شمال إفريقيا إلى أنّ انتشاره كان أسرع
في هذه الربوع من مناطق أخرى، ولعل مردّ ذلك إلى وجود مراكز قديمة بالمشرق ارتبطت
أساسا بنشاط الفنيقيين التجاري، ثم اختلاط البربرية بالفنيقية وتأثرها بها أثناء
ازدهار الحضارة القرطاجنية التي عاشت حوالي عشرة قرون قبل الميلاد، في مقابل تأثير
ضعيف للمسيحية لم يكن لها تقريبا وجود إلاّ في المدن. وأهم من ذلك كلّه انتشار
القبائل العربية من بني هلال وسليم بأعداد هائلة على تلك المناطق في القرن الخامس.
وقد تدعّم التعريب بالخصوص بتشجيع الاستقرار في المدن والأريـاف ونشأة مراكز
سياسية واقتصادية وثقافية ربطت بينها مسالك تجارية نشطة. وممّا زاد في دعم العربية
والتعريب، الأدوار الريادية التي منحها الإسلام لأهل المغرب العربي حين شاركوا في
التوسّع عبر البحر الأبيض المتوسّط وحين قاموا بنشر الدين الجديد بين البدو في
المناطق الصحراوية وعن طريق التجارة عبر الصحراء الإفريقية. ولا شكّ أنّ هذا الانتشار
قد رافقه آليا تعليم العربية كضرورة لقراءة<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>القرآن وفهم مبادئ الإسلام<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وبمرور الزمن ازدادت العربية عزّا وحضورا
حتى أضحت هويّة سكان القطر التونسي وبقية الأقطار المغاربية. لكن بعـد مجيء الترك
واستيـلائهم على الحكم إثر سقوط الدولة الحفصية، شهدت اللغة العربية انحسـارا
كبيرا في تونس منذ القرن السابـع عشر ميلادي. فاستجلب الأتراك " القضاة من
بلادهم للقضاء بين أيديهم باللغة التركية التي كانت لغة التخاطب فيما بينهم. ثم
انتشرت داخل العائلات الخادمة لهم " ولم يبق لأهل القطر من مطمح في الارتقاء
إلى تحمل مسؤوليات راقية إلا بتعلمهم اللغة التركية وهجر العربية حتى أصبح العلم
يدرس في بعض المعاهد باللغة التركية .<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ولما ارتقى "حسين بن علي<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>"
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>إلى السلطة، أعاد الاعتبار إلى اللّغة
العربية وعادت الدروس بانتظام إلى جامع الزيتونة الذي تخرجت منه "فحول تزين
المسلمين ولهم براعة في كل الفنون سيما الإنشاء بالعربية الذي كاد أن يشبه أسلوب
الأعاجم في عدة جهات. فإنّ علماء تونس محافظون على الأسلوب العربي ومحترزون عن
اللحن. وإذا وجد في الكتبة أو الشهود من يلحن فذاك من تقليد الوظيف لغير المستحق<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ويذهب بيرم إلى أنّ اللهجة التي ينطق بها
أهل القطر التونسي هي أفصح اللّهجات العربية إلاّ في حرف القاف فينطقها سكان
البوادي والقرى بكاف أعجميّة<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وأثناء زيارته للحجاز ميدان بلاغة العرب
ومجال تسابق فرسان الكلام، لاحظ بأسف شديد أنّ الوضع انقلب إلى ضدّه ، فلا تجد متكلّما
باللغة العربية السليمة "حيث دخلت العبارات الأعجمية بين القوم منذ تغلّب
الأعاجم على الدولة الإسلامية لأنّ الناس على مذهب أمرائهم فيقلّدون الغالب
والقويّ حتى في نحلته وكلامه وما كفى ذلك في إدخال المفردات الأعجميّة حتى سرى
الأمر إلى اللّحن في الإعراب ... ففسدت اللغة في الحجاز فسادا كليّا حتى لم يبق من
يكتب كتابة مستقيمة في الإعراب والألفاظ إلاّ النادر ممن هم أهل علم، وربّما
اضطروا إلى كتابة كثير من المفردات الأعجمية لشهرتها وتعارفها، وهجران<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ما يرادفها من أصل العربية<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وبحلول القرن التاسع عشر واجهت اللغة العربية
تحديات وتهديدات جديدة لكنّها أعمق أثرا وأكثر خطرا لأنّ الوافد في هذه المرّة لا
ينتمي إلى الحضارة الإسلامية بل إلى الحضارة الغربية الصاعدة التي مهدت غزوها
للآخرين بغرس جاليات قدمن من فرنسا وانقلترة ومالطا وإيطاليا إلى جانب الأقليات
المسيحية واليهودية التي كانت الجسر المتين لتمرير ثقافته وأفكاره في هذه الربوع .
فدعمتها بامتيازات تجارية و مادية مغرية ساعدتها بدورها على بسط نفوذها السياسي
والثقافي، فانتشر تقليد الوافد في لباسه ولغته وأساليب عيشه، فكان المنعرج الخطير
الذي طبع أوضاع المسلمين والذي لازالت آثاره السلبية إلى اليوم ظاهرة للعيان في
الممارسات اليومية في الإدارة والسوق والعائلة والمدرسة .<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ولدى إقامته ببيروت واجتماعه برجال الفكر
هناك، لاحظ بيرم أنّ لنصارى لبنان دورا كبيرا في إفساد لغة الضاد<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>إذ استطاعوا الحصول على أرقى المعارف، والتمكّن
من معرفة بعض اللغات الأجنبية وأغلب مبادئ الفنون الرياضية، حتى صاروا متأهلين
للتقدّم وتقلد الوظائف السامية. "إلاّ أنّ إنشاءهم بالعربية يكون غالبا على
غير اللهجة الفصيحة والأسلوب العربي القحّ لأنّ غالب التلامذة يولعون باللغات
الأجنبية فينسجون كتاباتهم العربية على منوال تلك اللغات فيصير السبك أعجميا في
قوالب عربية يمجّها من ذاق طعم البلاغة<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ولم يكتف الشيخ بيرم بالدفاع عن العربية
الفصحى من الجانب البلاغي – الأدبي المتصل بجمال عباراتها ورونقها وأثرها الروحي على
السامع، بل بيّن بالحجّة الدامغة مزاياها ووظائفها الاجتماعية المتّصلة بحفظ
الحقوق. فاللغة العربية استطاعت أن تكون أداة تعبير وتدوين لشتّى الفنون والعلوم.
وقد وصفهـا بيرم باللغة الشريفة والمباركة، فهي أسّ الديانة، وبذلك وجبت الإحاطة
بجميع مزاياها لكي تدرك الأحكام المأخوذة بها على الوجه الصحيح.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;">وقد
نبّه بيرم إلى خطر انتشـار اللهجة العاميّة عـند تسجيل الوثائـق أو المراسلات
الرسمية أو العقود، وكان مردّ ذلك في نظره إمّا قصور المستوى اللغوي من بعض
الكتّاب أو الميل إلى سهولة الفهم باستعمال اللهجة الدارجة على الألسن في الكتابة.
وهذه الظاهرة يخشى منها ضياع الحقوق المسجلة في تلك الوثائق وعدم فهم محتوى
التقارير والمراسلات التي تخصّ نشاط الدولة وعلاقاتها بكلّ الأطراف الداخلية
والخارجية بعد انقضاء فترة ما "فإنّه إذا كتب وسجّل حكم من المجلس الحاكم
بهاته اللغة الرائجة كما شوهد مرارا وكان مقتضاه ثبوت الحق لزيد في دكّان مثلا، ثم
مضت مائة سنة وهي مدّة يحدث فيها تغيير اللهجة الدارجة قطعا حتى ربما نسي حال
اللغة وقت تاريخ ذلك التسجيل، وقام أحد ذرية المنازع لزيد على ذريته وفتح معه
الدعوى في ذلك الدكان ، كانت ذرية زيد تظنّ أنّ بأيديهم حجّة كافية في إثبات حقّهم
لكنّهم إذا أتوا بها إلى الحاكم في ذلك الوقت ربّما كان لا يفهمها لتغيّر حال
التخاطب لا سيما إذا دام هذا الحال المشاهد في كثرة استعمال الألفاظ الأجنبية
المحرفة عن لغتها أيضا. ولا يجد ذلك الحاكم مرجعا لإمكان فهم ذلك الحكم إلا مجرّد
السؤال من الشيوخ الهرمين والعجائز، عن المراد بذلك وعن مؤداه ممّا لا يفيد في
الحقيقة للوقوف على الحق ... ولا يجد للغة المكتتب بها صكّ الحكم ولا كتب مفردات
في اللغة ولا كتب نحو في إفادة تراكيبها المعاني الأوليّة، فضلا عن المعاني
الثانوية والكنايات والاستعارات والمجاز ممّا شائع في كلّ اصطلاح في التخاطب. لا
جرم أنّه إذا دام الحال على هذا المنوال تضيع به الحقوق وينخرم نظام الكتابة
والفهم<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ويرى بيرم أنّه لا يمكن معالجة هذا الوضع
إلاّ باعتماد أصل اللغة العربية، لأنّ اللهجة الدارجة لا يمكن ضبطها بالقواعد التي
انضبطت بها اللغة العربية وهذا مستحيل لسبب واضح وبسيط وهو أنّ الدّراجة ليست
بمستقرّة بل هي متغيّرة في كل حين في مفرداتها ومعانيها الأوليّة والثانويـّة،
وإذا ما تقدّم تجاوز ذلك هل توجد لهجة عاميّة واحدة بها يتخاطب أهل المنطقة
الواحدة " وما هي العاميّة التي قد يفكر بعضهم في تعميمها لتعوّض الفصحى ؟
أهي لغة الفلاح أم الجزار أم الملاّح، لغة القرى أو لغة البادية<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
؟ " فضلا عمّا يؤدي ذلك إلى إهمال خطير للكتب الدينية من وحي وتراث نحت هوية
الأمة وطبع<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>حضارتها على مرّ العصور.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span lang="AR-SA" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;">وقد
عولجت قضايا العامية والدخيل في اللغة من قبل الأقدمين والمعاصرين اللغويين
واختلفت في شأنها المواقف بين مؤيّد ومعترض ومحترز. ورغم تباين الآراء فإن الواقع
اللغوي شاهد على التعريب والاقتباس والأخذ والعطاء بدرجات متفاوتة الحجم حسب ظروف
المرحلة الحضارية التي تمر بها الملّة، ولا خيار في ذلك "لأنّ اللغة إنّما هي
أداة يكون لها من الصلاحية والنجاعة بقدر ما يكون لمستعمليها من الكفاءة والبراعة.
وحياة اللغة بالاستعمال، واللغة تتطوّر بتطوّر الحياة وإلاّ فإنّ ما وقف وتحجّر
اضمحّل وصار إلى الفناء<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>"
وقد حتّم الواقع التجاء اللغة العربية – كمثيلاتها من لغات الأمم – إلى الدخيل
والمعرّب والعامي، وضمنت بذلك حياتها وتطورها وقدرتها على التفاعل مع الجديد ثم
الإبداع، دون أن تتعرض لخطر الاضمحلال والاندثار لأنّ عمليّة التعريب<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>،
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>حافظت على شروطها التي تحفظ للعربية روحها
وجمالها وخصائصها، ممّا يضمن ازدهار المعـارف وتحقيق الإبداع في الأمّة، ولن يكون
ذلك كذلك إلاّ إذا كانت تلك العلوم والفنون بلسان الأمّة الأصلي<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وهو ما أكّده بيرم ونبّه إليه بأمثلة من ماضي
المسلمين المجيد وأمثلة من الحاضر بقوله "نجد الأروباويين عند أخذهم لهاته
المعارف من الملّة الإسلامية قد ترجموا الكتب إلى لغتهم وكل فرقة اجتهدت في نشر
تلك المعارف بلسانها لا بلسان الأمّة المأخوذ عنها<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وفي إطار عملية التفاعل الحضاري أقحم الدخيل
في اللغة العربية إمّا حرفيا كما هو أصله أو بصقله وصياغته<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>في قوالب الأوزان العربية. حدث ذلك في عهود
ازدهار اللغة العربية ، فأخذت من الفارسيـة واليونانية والهندية وغيرها. وقد أجاز
جلّ علماء اللغة هذه الطريقـة إذا دعت الحاجة إلى ذلك في صـورة عدم وجود لفظ متداول
في اللغة أو مهجور يؤدي بدقّة المعنى المصطلح عليه. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>وفي المقابل أعطت العربية للعديد من اللغات من ألفاظها " ولم تجد لغة
في</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>
</span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;">الدنيا استنقصت لأنّها أخذت من غيرها بل إنّ عدم أخذها من الغير هو الذ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;">يجعلها في
عداد اللغات الميّتة ".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وبالفعل اضطر بيرم كغيره من رجال الإصلاح في
القرن التاسع عشر إلى استعمال بعض المفردات الدخيلة، سواء حافظت على صيغتها
الأصليّة أو خضعت للأوزان العربية <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>– وهي
قليلة جدّا – بل نجده مجتهدا في تفسير اللفظ والتركيز على علاقته بالمعنى إلى جانب
استعماله للدّخيل<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وهذا لا يعني وجوب إدخال كل لفظ أجنبي إلى
اللغة العربية بل يجب الأخذ بما تدعو الحاجة إلى أخذه كما فعل الأسلاف وألاّ
نستسهل الأمر حتى يضيع جوهر اللغة وخصائصها، ولا نبذل الجهد في البحث عن المرادفات
الصحيحة بدعوى فقر اللغة العربية وعقمها في مواكبة التطورات الحضارية. فأصل الداء
في حقيقـة الأمر يتعلّـق بالأشخاص وبعقلياتهم ومستواهم اللغوي، لأنّ أهل الاختصاص
أقرّوا بأنّ لغتنا العربية " قد جاوز ثراؤها الحدّ إذ عدد الألفاظ العربية
يفوت الستّة ملايين، لا يستعمل منها إلاّ قرابة الستة آلاف مفردة (أي واحد من ألف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>!</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>) والباقي مهمل </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>!</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> مع العلم أنّ اللغة العربية تقتني
ثروتها هذه من أصولها الثلاثية والرباعية والخماسية وتضـمّ إليها نظامـا متكاملا
لا يختّل في الاشتقاق ونظاما متطورا في النحت بحيث تضارع غيرها من اللغات الكبرى<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>"<b><sup>.</sup></b><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وقد قام بيرم بما يسمّى بـ "التوليد
اللفظي" وذلك باشتقاقه صيغا غير واردة في الفصحى مثل جمعه "كروسة"
بكلمة "كراريس<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn14" name="_ftnref14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>"،
أو زيادة واو الاستهجان قبل ياء النسبة مثل: فرنساوي<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وفرنساوية<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn15" name="_ftnref15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>إلاّ أنّ بيرم، رغم دفاعه الشديد عن الفصيح
فإنّه وقع كغيره من المؤلفين تحت ضغوط ثقافته المحلية المتنوعة المصادر والضاربة
في أعماق تاريخ القطر، من بربرية وفينيقية وعبرية وأندلسية وتركية وحتى ايطالية
ومالطية ... فأمسى هذا الخليط لغة التخاطب اليومي بين الناس وذلك مثل:
"الكارطة "(تعريب لكلمة</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;">Carta</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>) والدامة (</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;">Jeux de dames</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>) و" المنقلة " و" الخربقة "والمخاطرة "
( أي المراهنة ) و" الجعبة " ( أي الأنبوب : باللغة التركية)
و"السبالة "(أو السبيل وهي: البئرأو عين الماء المخصصة لإرواء أبناء
السبيل، وهي من الكلمات العاميّة التونسية) و"الكرطونات" (لفظة أجنبية
الأصل تعني العربات الصغيرة) و"السبابط " (مفردها سبّاط أي الحذاء، وهي
عامية اختلف في أصلها: إمّا من كلمة</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;">Ciabatta </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>الإيطالية أو</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;">Cabata </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>التركية والمرجح أنّها إيطالية فهي تعني
الإسكافي أو الخصّاف أي مصلح الأحذية القديمة) و" الزناقي "(مفردها زنقة
وتعني الأزقة وهي عامية تونسية<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn16" name="_ftnref16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>)
إلخ .....<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ولعلّ مردّ ذلك حرص صاحب الصفوة على تقريب
صورة المدلول أكثر ما يمكن من ذهن القارئ الذي تعوّد هذه المفردات المشهورة في
التخاطب اليومي </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>!</span><span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;">خاصة
إذا تعلق الموضوع بتحليل اتنوغرافي للمجتمع التونسي وإبراز مميزاته الحضارية،
الثقافية منها والمادية.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" dir="RTL" style="line-height: 115%; text-align: justify;">
<span lang="AR-TN" style="line-height: 115%;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: medium;"> ويرى
بعض علماء اللغة المعاصرين أنّ في العاميّة كثيرا من المفردات الفصيحة ولكنها غير
موجودة في المعاجم. وطالبوا في عدة مناسبات بردم الهوّة بين الفصحى بانتقاء
الألفاظ التي يعتقد الخاصــة بأنّها عامية في حين أنّها من الفصحى. بل ذهب آخرون
إلى ضرورة تعميم الفصحى بتفصيح العامية. خصوصا وأنّ وسائل الإعلام الكبرى كالإذاعة
والتلفزة والصحيفة لعبت دورا كبيرا في جعل العامية تقترب شيئا فشيئا من الفصحى
بدليل أنّ الدارجة في المغرب العربي كما في المشرق مات كثير من مفرداتها ذات
الجذور التركية والفارسية والإيطالية التي كانت شائعة بكثرة في أواخر القرن الماضي
وبداية القرن الحالي أي القرن العشرون ميلادي، ولازالت الاجتهادات متواصلة في هذه
المسألة حتى تنتعش اللغة العربية من جديد وتتطور وتصبح أداة تعبير في كل الميادين
وليس ذلك بعزيز إذا ما توفرت العزيمة الصادقة لتحقيق هذا الهدف الحضاري ولنا في
اللغة اليابانية واللغة العبرية المثل البارز.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="mso-element: footnote-list;">
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div dir="rtl" id="ftn1" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , "serif"; font-size: 10.0pt;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA"><span style="font-size: x-small;">حول
تاريخ هذه القضية راجع أعمال الندوة الفكرية التي نظمها مركز دراسات الوحدة العربية
تحت عنوان: "القومية العربية والإسلام" الطبعة الثانية، بيروت، أيلول/سبتمبر
1982.</span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn2" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;">وقع اختياره من لدن أعيان الحاضرة ووجهائها لولاية
منصب الباي وذلك في 22 ربيع أول 1117 هـ/15 جويلية 1705م. وقد حصل على <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>فرمان التولية بصفة شرعية من الأستانة 06 صفر 1118هـ/
جوان 1706م. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn3" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA">صفوة
الاعتبار: 2/30.</span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn4" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;">المقصود حرف "</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="mso-bidi-language: AR-TN;">g</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><span dir="RTL"></span>" وقد كتبها
بعضهم بوضع نقطة ثالثة فوق "ق".</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn5" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA">الصفوة:
5/30.</span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn6" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;">أورد بيرم أمثلة لذلك السبك الأعجمي في قوالب عربية
نقلا عن رسالة نقدية نشرها المفكر اللبناني الشهير رشيد الدحداح في جرائد عربية.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn7" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">الأعلام عدد 181</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"></span>.</span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn8" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-bidi-language: AR-TN;"><span style="font-size: x-small;">تنمية اللغة
العربية في العصر الحديث، ص: 19.</span><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn9" style="text-align: right;">
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm 11.85pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify;">
<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: AR-TN;">من محاضرة بعنوان "خواطر
حول اللغة العربية في العصر الحديث " قدّمها<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>الدكتور " محمد السويسي "بالملتقى الرابع لابن <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>منظور(قفصة،أفريل
1976 ) انظر: كتاب " تنمية اللغة العربية في العصر الحديث " – وزارة</span><span lang="AR-TN" style="mso-bidi-language: AR-TN;"> </span><span lang="AR-TN" style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: AR-TN;">الشؤون الثقافية – تونس 1978 ،
ص : 21.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn10" style="text-align: right;">
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm 16.35pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify; text-indent: -4.5pt;">
<a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: AR-TN;">للتذكير فإنّ عمليّة التعريب
تطلق على معنيين مختلفين: <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm 32.15pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify; text-indent: -18pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-size: 10.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">-<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: AR-TN;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>الأول: إدخال اللفظ الأعجمي ضمن المعجم العربي
فيصقل ويصاغ في قوالب الأوزان العربية فيخضع بالتالي إلى أبنيتها ومقاييسها<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وقواعدها، فيشتق منها على الطريقة التي بها
يشتق من العربي الصميم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm 32.15pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify; text-indent: -18pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-size: 10.0pt;"><span style="mso-list: Ignore;">-<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: AR-TN;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>أما المعنى الثاني: فهو إيجاد مقابلات عربية
للألفاظ الأعجمية حتى تصير العربية الفصحى وحدها هي لغة الكتابة والتدريس والتعليم
والإعلام تستخدم في كافة المؤسسات والشارع والصحافة ، وهو ما يسمّى بالنقل من اللغة
الأجنبية إلى اللغة العربية.</span></div>
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm 32.15pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify; text-indent: -18pt;">
<span class="MsoFootnoteReference" style="font-size: x-small; text-align: right; text-indent: -20.3pt;"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[11]</span></span></span></span><span lang="AR-TN" style="font-size: x-small; text-align: right; text-indent: -20.3pt;">الأعلام، عدد 156</span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn12" style="text-align: right;">
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm 4.75pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN">كقوله: "الكوميسبون المالي:
وهي اللجنة المالية التي تشكلت من الأهالي والأجانب "( الصفوة: 2/40 وما
بعدها ). أو "التنبر: أي الأوراق المختوم عليها من الحكومة ليكتب فيها الاحتجاجات
بحيث لا تقبل حجة في غير ورقة مختومة " ( الصفوة : 2/56) <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وكذلك كلمة " آسيد سيلسيك :أي طين البلور (
حامض صواني " ( الصفوة : 1/112). <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm -2.3pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify; text-indent: 7.05pt;">
<span style="font-size: x-small;"><span lang="AR-TN">وغيرها من المفردات مثل " الغرام </span><span dir="LTR" lang="EN-US">Gramme </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وتذاكر الكوبون </span><span dir="LTR" lang="EN-US">Coupon </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>" إلخ ... ( الصفوة : 1/111 و 2/107) .</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn13" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText" style="text-indent: 4.75pt;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-bidi-language: AR-TN;">من محاضرة
ألقاها الدكتور علي الشنوفي تحت عنوان "دور التربية والتعليم في تنمية اللغة
العربية "، ( انظر: " تنمية العربية "، ص: 200).</span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn14" style="text-align: right;">
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin-right: 4.75pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref14" name="_ftn14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN">"الكروسة ": كلمة من
أصل إيطالي"</span><span dir="LTR" lang="EN-US">Carozza
</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN"><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وهي العربة المجرورة بالخيول (انظر: الصفوة:
2/118) وللتذكير فإنّ ظهور الكروسة بتونس كان على عهد الدولة المرادية ( 1022هـ -
1114<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>هـ / 1612م – 1702 م ). جيء بها من أوروبا
لركوب حمودة باشا المرادي (انظر: ص 191).</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn15" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText" style="margin-right: 4.75pt; text-indent: 0cm;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref15" name="_ftn15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "simplified arabic" , serif;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-bidi-language: AR-TN;">الجزءين
الثاني والثالث من الصفوة.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText">
<br /></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn16" style="text-align: right;">
<div class="MsoBodyText2" style="line-height: normal; margin: 0cm 23.4pt 0.0001pt 0cm; text-align: justify; text-indent: -21.25pt;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///C:/Users/LACHHEB/Desktop/%D8%B4%D9%8A%D9%88%D8%AE%20%D9%88%20%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%87%D9%85%20%D8%B9%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref16" name="_ftn16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN">انظر خاصة الجزء الثاني من صفوة
الاعتبار الذي خصصه بيرم للتعريف بالقطرالتونسي جغرافيا وتاريخيا واتنوغرافيا (
خاصة في وصف العادات<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>والتقاليد والصنائع
والمساكن .... ).</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText">
<br /></div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-74823738906772989982019-11-29T15:27:00.001+01:002019-11-29T15:28:16.974+01:00الاجتهاد المقاصدي<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: justify;">
</div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 14pt;"> مفهوم الاجتهاد المقاصدي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">عرف العلماء الاجتهاد المقاصدي
بتعاريف منها:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>1- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">العمل بمقاصد الشريعة والالتفات
إليها والاستدلال بها في عملية الاجتهاد الفقهي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>2- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">اعتبار المقصد الشرعي بجلب المصلحة
ودرء المفسدة ومراعاة<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ذلك في عملية استنباط
الأحكام .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>3- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">تمكن الفقيه من الاستنباط على ضوء
المقصد الذي سيعينه على فهم الحكم وتحديده وتطبيقه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ضوابط الاجتهاد المقاصدي : <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المقصود بضوابط الاجتهاد المقاصدي
القواعد الكبرى والمبادئ العامة التي تشكل المرجع والإطار العام لإعتبار المقاصد
ومراعاتها في عملية الاجتهاد ، فقد راعى العلماء في المصالح المقررة انسجامها
وتطابقها مع ما وضعه الشارع من قيود وأدلة على وجودها وشرعيتها فالمصالح والضوابط
بذلك متلازمان لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يجوز عقلا ولا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">شرعا الفصل بينهما، فاعتبار المقاصد أو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">عدمه ثابت بمقتضى مقياس الشرع
وميزانه وليس بأمزجة الأهواء والطباع والشهوات قال الشاطبي رحمه الله : "
الشريعة جاءت لتخرج الناس من دواعي أهوائهم" الموافقات ج2 - 73.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أهم الضوابط التي يجب على الاجتهاد
المقاصدي أن ينضبط بها هي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>1- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">انسجام الإجهاد المقاصدي مع
المقررات الشرعية واليقينيات الدينية :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المصالح المقررة شرعا متوافقة مع
المقررات الشرعية واليقينيات الدينية وهذا يقتضى تناغم الاجتهاد المقاصدي وانسجامه
مع الحقائق المقررة شرعا وعدم معارضته لها من ذلك مثلا:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أ- العبودية لله في كل الأحوال والأوضاع:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يقول جل وعلا "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"> وما خلقت الجن والإنس إلا ليعبدون
" الذاريات 56 . ومفهوم العبودية أشمل من أن ينحصر في الشعائر الدينية على
أهميتها بل هو مفهوم عام ينسحب على كل مناحي الحياة .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ويقول تعالى " ولقد بعثنا في
كل أمة رسولا أن اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت"النحل 32 ، فيجب على الاجتهاد
المقاصدي أن لا يطرأ عليه بمرور الأزمنة وتنامي الحضارات وتعاقب الأمم ما يسلب منه
هذه الحقيقة ويقدح في جوهر هذه السمة .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ب- الربط بين الدنيا والآخرة وعدم
التفريق بين ما هو مادي وروحي :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يقول الشاطبي رحمه الله :"
المصالح المجتلبة شرعا والمفاسد المستدفعة شرعا إنما تعتبر من حيث تقام الحياة
الدنيا للحياة الآخرة لا من حيث أهواء النفوس في جلب المصالح العادية أو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">درء المفاسد العادية "الموافقات ج2 – 37-38، لذلك يجب أن تكون المصالح
المعتمد عليها في الاجتهاد المقاصدي تراعي العلاقة الوطيدة بين مقصد الشارع وبين
ظواهر الأفعال وبواطن النفوس لإن ذلك هو جوهر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الإسلام.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ج- مبدأ الحاكمية لله تعالى :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يقول جل وعلا :" إن الحكم إلا
لله أمر أن لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">تعبدوا إلا إياه ذلك الدين القيم
ولكن أكثر الناس لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يعلمون "يوسف 40 ،
ويقول سبحانه: " فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ
فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجاً مِّمَّا
قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيماً "النساء 65 . ويقول تعالى: "
وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ
"المائدة 44.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">فالمسلم خاضع في كل أموره وأفعاله
بمقتضى إيمانه إلى أحكام الله تعالى فلا يجوز له أن يقع في مخالفتها تحت أي ظرف
خاصة إذا تعلق الأمر بالاجتهاد المبني على المقاصد حيث لا يجوز أن يصبح النص تابعا
للاجتهاد بدعوى أن هذا الاجتهاد مبني على المقاصد وهذا ما وقع فيه غلاة المؤولين
للنصوص الذين يؤولونها بدليل وبغير دليل ويحكمون في ذلك مذاهبهم وأرائهم فيدعون
للشارع ما لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">دليل ولا أساس له من الشرع مما
يتعارض مع مقتضى النص ومدلوله .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>2- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">عدم معارضة الاجتهاد المقاصدي
للنصوص القطعية:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">النصوص القطعية الثبوت والدلالة
تمثل مرتكزا من مرتكزات الشريعة التي لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يمكن للاجتهاد المقاصدي أن يتعارض
معها يقول الشيخ أبو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">زهرة رحمه الله:" إن المصلحة
ثابتة حيث وجد النص فلا يمكن أن تكون هناك مصلحة مؤكدة أو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">غالبة والنص القاطع يعارضها إنما هي ضلال الفكر أو نزعة الهوى أو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">غلبة الشهوة أو التأثر بحال عارضة غير دائمة أو منفعة عاجلة سريعة الزوال أو
تحقيق منفعة مشكوك في وجودها وهي لا تقف أمام النص الذي جاء من الشارع الحكيم وثبت
ثبوتا قطعيا لا مجال للنظر فيه ولا في دلالته" أصول الفقه 294- 295 فإذا ظهر
أن النص القطعي يعارض المصلحة فمرد ذلك الى الأمور التي ذكرها ابو زهرة رحمه الله.
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ويؤكد هذا البوطي بقوله :"
ثبت بالدليل الذي لا يقبل الريب أن إجماع الصحابة والتابعين وأئمة الفقه قد تم على
أن المصلحة لا يمكن لها أن تعارض كتابا ولا سنة فإن وجد ما يظن أنه مصلحة وقد
عارضت أصلا ثابتا من أحدهما فليس ذلك بمصلحة إطلاقا ولا تعتبر بحال " ضوابط
المصلحة 193 .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وقد عقد ابن القيم الجوزية فصلا في
إعلام الموقعين لتحريم الإفتاء والحكم في دين الله بما يخالف النصوص وسقوط الاجتهاد
والتقليد عند ظهور النص وذكر إجماع العلماء على ذلك ،</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"> وهذا على خلاف ما ذهب إليه
الطوفي ومن نحا نحوه من المعاصرين .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">لذلك لا يجوز أن يتعارض الاجتهاد
المقاصدي مع النص القطعي لأنه مبني على المصلحة الظنية وهي مظنونة لا تسمو الى
درجة القطعي لتعارضه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أما النص الظني فيمكن في إطار
المعاني التي يحتملها أن نرجح معنا على الآخر إذا عضضته المصلحة ولا يعني ذلك أننا
نعارض النص بالمصلحة وإنما هو أخد بأحد دلالات النص لاستحالة الجمع وهو أمر مقرر
عند الأصوليين أما معارضة جميع مدلولات النص التي يحتملها بمصلحة ما فهذا لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يجوز لأنه أخذ بالاجتهاد في مورد النص الذي لا يجوز وهو في ذلك كمعارضة النص
القطعي بالمصلحة تماما، مثال ذلك معارضة مدلول كلمة قرء الذي هو إما الحيض أو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الطهر بمعنى آخر خارج عنهما بدعوى المصلحة ، وأما ما يبين المعاني المحتملة
للنص الظني فهو موافقتها للغة وعرف الاستعمال وعادة صاحب الشرع كما يقرر ذلك
العلماء .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وعلى هذا اذا تعلق الأمر بالنصوص
القطعية فانه لا مساغ للاجتهاد في مورد النص كما تقول القاعدة الأصولية أما اذا
تعارض نص ظني مع مصلحة حقيقية أو مقاصد الشريعة المعتبرة فيؤخذ بالمصلحة القطعية
على رأي فقهاء المالكية والحنفية الذين يقولون بتخصيص النص الظني في دلالته أو في
ثبوته بالمصلحة إذا كانت المصلحة قطعية ومن جنس المصالح التي أقرتها الشريعة إذا
قام بذلك من هو مؤهل له مما يؤدي الى تخصيص عام القرآن بالمصلحة والى ترك الأخذ
بخبر الآحاد اذا عارض المصلحة القطعية ، وهذا في الحقيقة ليس تجاوزا للنص وإنما هو
تقديم لما دلت عليه النصوص الكثيرة التي تشهد للمصلحة بالاعتبار</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">على ما دل عليه نص واحد – أي تقديم للكثرة النصية على ما دل عليه نص واحد- ومن
تطبيقات ذلك تضمين الصناع ما يتلف بأيديهم وقتل الجماعة بالواحد وعدم إيجاب
الإرضاع على المرأة الشريفة وجواز شهادة الصبيان في الجراح وجواز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">التسعير عند الحاجة ...( انظر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مقاصد الشريعة وطرق الاجتهاد في
الفقه المالكي لحسين حامد).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>3-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">عدم معارضة الاجتهاد المقاصدي
للإجماع القطعي : <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الإجماع يصنف عند العلماء في إطار
الأدلة النقلية وهو ينقسم الى إجماع قولي وإجماع سكوتي ، والقولي عندهم يفيد القطع
وهو بذلك في مرتبة لا يجوز للمصلحة الظنية أن تتعارض معه لأنها مظنونة فلا
تسمو الى درجته لتتعارض معه أ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وتقدم عليه، مثال ذلك تحريم الجمع
بين المرأة وخالتها وتحريم شحم الخنزير وتحريم الجدة كالأم، أما إذا كان الإجماع
ظنيا كالإجماع السكوتي عند جمهور العلماء أو الإجماع المبني على أحكام متغيرة
بتغير الزمان والمكان والحال أو على مصلحة ظرفية فإنه يمكن تعديله وتغييره بموجب
المصلحة كشهادة القريب على قريبه والزوج على زوجته فقد كانت جائزة في عصر السلف
الصالح ومنعها الفقهاء بعد ذلك حفاظا على مصلحة ضمان حقوق الناس.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>4- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">عدم معارضة الاجتهاد المقاصدي
للقياس الذي نص الشارع على علته تصريحا :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">القياس يمكن أن يكون راجعا الى علة
مأخوذة من النص الشرعي إما تصريحا أو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">إيماء أو بالاجتهاد في استنباطها
فإذا كان القياس راجعا الى علة منصوص عليها تصريحا فإنه لا يجوز أن يعارضه الاجتهاد
المقاصدي لأنه بذلك يتعارض مع علة نص عليها الشارع وهذا لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يجوز قال الباجي رحمه الله :" والعلة اذا نص عليها صاحب الشرع فقد نبه
على صحتها وألزم إتباعها" إحكام الفصول 757.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أما إذا كانت علة القياس مختلف
حولها سواء كان ذلك الاختلاف راجعا الى إيماء الشارع للعلة أو الى استنباط
المجتهدين ففي هذه الحالة يجوز تقديم الاجتهاد المقاصدي على هذا القياس لأنه عبارة
عن تعارض بين اجتهادين وهذا جائز عند جمهور العلماء .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>5-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">عدم معارضة الاجتهاد المقاصدي
المبني على مصلحة لمصلحة أهم منها أو مساوية لها:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">إذا عارض الاجتهاد المقاصدي المبني
على مصلحة كلية مصلحة كلية أخرى أولى منها كالدين والنفس فإنه لا يقبل، وإذا عارض الاجتهاد
المقاصدي المبني على مصلحة كلية أو مصلحة عامة أو مصلحة ضرورية أو قطعية اجتهادا
آخر مبني على مصلحة جزئية أو خاصة أو حاجية أو تحسينية أو ظنية فإنه لا يقبل <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مثال ذلك قضية عمل المرأة للمساهمة
في زيادة الإنتاج فإنها قضية تتجاذبها مصالح متعددة منها مثلا تقوية الإنتاج الاقتصادي
وتربية الأبناء ، فإذا ترجح للمجتهد أن تربية الأبناء من حفظ النسل والعقل الذي هو
مقدم على تقوية الاقتصاد الذي هو من حفظ المال ، قال بعدم جواز عمل المرأة خاصة في
المجالات التي لا تتلاءم مع طبيعتها وبالشكل الذي يؤدي الى الاختلاط وانتشار
الفساد ، باستثناء ما إذا اشتغلت المرأة في المجالات التي تتلاءم مع طبيعتها
وتستطيع الجمع فيها بين العمل وتربية أبنائها وصيانة حقوق بيتها وتنمية بلادها
وتقدم أمتها وذلك بالضوابط الشرعية التي تضمن الاحتشام والعفة فتتحقق بذلك مصالح
المحافظة على النسل والعقل والمال فيجوز بذلك عمل المرأة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>6- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أن تكون المصالح المعتمد عليها في الاجتهاد
المقاصدي متسمة بالشمولية:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المصالح المقررة شرعا ليست مقتصرة
على ناحية دون أخرى بل هي مبثوثة في سائر الأحكام مع تفاوت في ذلك من حيث الظهور
والخفاء والقلة والكثرة والقطع والظن وهذا منبثق من شمولية الشريعة لمختلف مناحي
الحياة يقول تعالى " ما فرطنا في الكتاب من شئ " الأنعام 38 ويقول جل
وعلا " وابتغ فيما آتاك الله الدار الآخرة ولا تنس نصيبك من الدنيا وأحسن كما
أحسن الله إليك" القصص 77 ومن ثم فجميع المجالات لها مقاصدها الشرعية يجب على
الاجتهاد المقاصدي أن يراعيها عند الاستنباط.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>7-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أن تكون المصالح المعتمد عليها في الاجتهاد
المقاصدي متسمة بالواقعية :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المصالح المقررة شرعا تكتسب
واقعيتها من واقعية الشريعة الإسلامية ، والأدلة على ذلك كثيرة تؤكدها شواهد
الواقع والتاريخ وأدلة النصوص فهي بذلك مسايرة للواقع الإنساني لذى يجب على الاجتهاد
المقاصدي أن يراعي ذلك عند الاستنباط .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>8- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أن تكون المصالح المعتمد عليها في الاجتهاد
المقاصدي متسمة بالأخلاقية:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المصالح المقررة شرعا تجسد أخلاقية
الشريعة وسعيها الى التمكين لمكارم الأخلاق في النفوس يقول الرسول الكريم "
إنما بعثت لأتمم مكارم الأخلاق " ومن هذه الأخلاق العدل والحرية والمساواة
والتسامح والأمانة والتعاون والمحبة ، واستهجانها للظلم والخيانة والغدر والاستغلال
وذلك على مستوى الظاهر والباطن ومن هنا أبطل الشارع الحيل والذرائع المؤدية الى
مخالفة مقاصده ودعا الى تخليص النيات من الشوائب واستحضار جانب التدين في كل
الأعمال وبناء على هذا اشترط العلماء تطابق القصد مع ظاهر العمل حتى يكون العمل
صحيحا ديانة وقضاء يحقق مرضاة الله ومصالح الناس .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">فالاجتهاد المقاصدي يجب أن ينضبط
لذلك وما تعارض مع هذا الضابط يجب أن لا يعتمده كمصلحة يبنى عليها الاجتهاد
المقاصدي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>9- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أن تكون المصالح المعتمد عليها في الاجتهاد
المقاصدي متسمة بالعقلانية .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المصالح المقررة شرعا جارية وفق ما
تقتضيه العقول السليمة والفطرة السوية والأعراف المحمودة فالعقل هو مناط التكليف
والخطاب الشرعي إنما يخاطب العقل قال الشاطبي رحمه الله:" إن دليل تطابق
النقل للعقل هو كون الأدلة نصبت في الشريعة لتتلقاها العقول وتعمل بمقتضاها … وما
قيل من أن الشريعة غير جارية على فهم العقول فهو بعيد النظر والتحقيق مردود وباطل
وغير معقول " الموافقات ج3- 37 ،<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وقد
عقد ابن القيم الجوزية فصلا في إعلام الموقعين لإثبات أن كل ما في الشريعة يوافق
العقل ، مثال ذلك المصالح المقترنة بالكليات الخمسة التي تساير مقتضى العقل
والمنطق ولا يجحدها إلا أصحاب العقول المختلة ، وهذه المعقولية إنما تشمل أحكام
المعاملات عموما وبعض العبادات المعللة على مذهب جمهور العلماء وتشمل على المذهب
الآخر جميع أحكام الشريعة من عبادات ومعاملات لأنها في نظر هذا الفريق كلها معللة
ومعقولة ، يقول محمد الكتاني رحمه الله :" قول أهل الفروع هذا تعبدي هو عجز
منهم عن بيان الحكمة والسر والشرع كله مكشوف لأهل العلم بالله ليس عندهم فيه شئ
غير معقول المعنى " كتاب ترجمة الشيخ محمد الكتاني الشهيد لنجله محمد
الباقر الكتاني .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مستلزمات الاجتهاد المقاصدي :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المقصود بمستلزمات الاجتهاد
المقاصدي هي مجموعة الأمور المتعلقة باللغة والواقع والمجتهد التي يجب مراعاتها
عند ممارسة الاجتهاد المقاصدي وأهمها :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>1- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المستلزمات المتعلقة بمعرفة الشرع
:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وهي جملة المعطيات الشرعية التي
يجب أن يستحضرها المستنبط مثال ذلك معرفة الناسخ والمنسوخ وأسباب النزول
والورود والتدرج الشرعي في بيان الأحكام واهتمام الشريعة بالتيسير ورفع الحرج كل
ذلك وغيره لأن مقاصد النصوص مدارها على محتوى تلك النصوص والأحوال المختصة بها
والتي لابد منها في الاجتهاد بهدف الوصول الى المصالح التي تعتمد في الاجتهاد
المقاصدي .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> 2-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المستلزمات المتعلقة بمعرفة اللغة
:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وهي جملة المعطيات اللغوية
والأصولية التي يجب أن يستحضرها المجتهد في التعامل مع النص واستخراج علته وحكمته
المقترنان بالمصالح المحددة لمقصد الشارع التي يرتكز عليها الاجتهاد ألمقاصدي مثال
ذلك معرفة أن التوقف عند ظاهر النص هو المطلوب ابتداء ولا يعدل عنه إلا بدليل وهذا
هو ما يصطلح على تسميته عند العلماء بتأويل النصوص الذي لا يجوز إلا اذا قامت
قرينة من الشرع او العقل او اللغة او العرف العام تصرف المعنى عن الظاهر الى مقتضى
ما تقتضيه تلك القرينة .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وكذلك معرفة عموم النصوص وخصوصها
مطلقها ومقيدها منطوقها ومفهومها حقيقتها ومجازها ومشتركها وصيغ النهي والأمر وذلك
بما تقتضيه اللغة في أصولها دون التأثر بما أضيف اليها مما لا يتوافق معها من طرف المتأخرين
، هذه وغيرها من المباحث اللغوية والأصولية تشكل الأساس الضروري الذي لابد منه في الاجتهاد
بهدف الوصول الى المصالح التي تعتمد في الاجتهاد المقاصدي . يقول الشاطبي :"
فمن أراد تفهمه – الخطاب الشرعي – فمن جهة لسان العرب يفهم ولا سبيل الى تطلب فهمه
من غير هذه الجهة " الموافقات ج2- 65-66.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>3- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المستلزمات المتعلقة بمعرفة الواقع
:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يعد فهم الواقع بتشعباته أمرا مهما
جدا في عملية الاستنباط عامة والاجتهاد المقاصدي خاصة إذ الحكم على الشيء فرع عن
تصوره كما يقرر المناطقة .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">والمقصود من معرفة الواقع هو الحكم
عليه بالشرع وليس إخضاع الشرع لمقتضى الواقع ، وقد عقد ابن القيم الجوزية في كتابه
إعلام الموقعين فصلا لتغير الأحكام بتغير الزمان والمكان والحال .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">والحكم المتغير بتغير الأحوال هو
القابل للتبديل من الظنيات أو الحكم الغير المؤسس على النص والمبني على الاجتهاد
أما الحكم المبني على النص القطعي فهذا لا يتغير بتغير الأحوال .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ومما يؤكد اعتبار الواقع في الاجتهاد
القواعد الأصولية المرتبطة بالعرف والعادة ، يقول القرضاوي :" وواجب المجتهد
الإطلاع على أحوال زمانه وإلمامه بالأصول العامة لأحوال عصره فهو يسأل عن أشياء قد
لا يدري شيئا عن خلفيتها وبواعثها وأساسها الفلسفي أو النفسي أو الاجتماعي فيتخبط
في تكييفها والحكم عليها " الاجتهاد والتجديد بين الضوابط الشرعية والحاجات
العصرية – مجلة الأمة عدد19 – ص 16 .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وبهذا يتضح أن معرفة الواقع أمر
مهم وضروري لتنزيل أحكام الله عليه ولا بد منه للإجتهاد بهدف تطبيق المصالح
المقررة شرعا عند الاجتهاد المقاصدي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>4- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المستلزمات المتعلقة بالمجتهد
: <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">عرف العلماء المجتهد بتعاريف
متقاربة منها :" هو الفقيه المستفرغ لتحصيل ظن بحكم شرعي " إرشاد الفحول
418 ، والمجتهد هو الأداة الأساسية في الإجتهاد لذلك أطال العلماء في بيان ما
يتعلق به من شروط وأهمها :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- شروط ذاتية ومن أهمها :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">العقل: وهو ملكة يقتدر بها على
استخراج الأحكام من مأخذها ، ورد في الجلال المحلى مع حاشية العطار :" لأن
غيره لم يكمل عقله حتى يعتبر قوله "<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">البلوغ : قال الشوكاني :" ولا
بد أن يكون بالغا " إرشاد الفحول 418.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- شروط موضوعية أو علمية ومن أهمها
:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">العلم باللغة العربية : أجمع علماء
الأصول على هذا الشرط وركزوا عليه غاية التركيز ذلك أن الحكم يتبع الإعراب كما
يقرر القرافي رحمه الله، وإن اختلفوا في القدر الذي ينبغي أن يصل إليه المجتهد في
العلم باللغة العربية على مذاهب أهمها :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- القدرة على فهم الخطاب الشرعي
العربي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- بلوغ المرتبة الوسطى في معرفة
اللغة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- لابد من بلوغ مرتبة الأئمة
الكبار في اللغة .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">العلم بالقرآن الكريم : لأنه أصل
العلوم الشرعية وعليه مدار أحكامها ، والعلم بالقرآن يقتضي المعرفة بالعلوم التي
لها علاقة بهذا الكتاب العزيز كالناسخ والمنسوخ وغيره ، واختلفوا في القدر الذي
يكفي المجتهد العلم به من القرآن الكريم على مذاهب أهمها :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- خمسمائة آية كما يرى الغزالي
وابن العربي .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- سبعمائة آية كما يرى ابن المبارك
.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- وهناك من اشترط العلم بعموم
القرآن .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">العلم بالسنة النبوية الشريفة:
وذلك لأنه لا يستغنى عنها في فهم الأحكام الشرعية واستنباطها ، والعلم بالسنة يشمل
العلم بمعاني مفرداتها وتراكيبها ودلالات ألفاظها وطرق روايتها ، واختلفوا في
القدر الذي يكفي المجتهد العلم به من السنة النبوية على مذاهب أهمها :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">علمه أو حفظه لأحاديث الأحكام وهي
إما خمسمائة حديث ، أو ثلاثة آلاف حديث كما قال ابن العربي ، وقيل خمسمائة ألف
حديث وهو قول للإمام أحمد.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يكفي أن يكون عنده أصل يجمع أحاديث
الأحكام كسنن أبي داود وهو قول الغزالي .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">العلم بما اشتملت عليه مجامع السنة
كالأمهات الست وما يلحق بها وهو قول الشوكاني .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">معرفة مواطن الإجماع : وهو أمر
ضروري لمن يتصدى للاجتهاد حتى لا يجتهد في مسألة وقع فيها الإجماع لأنه لا اجتهاد
فيما أجمع عليه العلماء ، واختلفوا في مقدار الإجماع الذي يجب على المجتهد معرفته
على مذاهب أهمها :<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">أن عليه معرفة كافة المسائل التي
حصل حولها الإجماع .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يكفيه معرفة هل هناك إجماع في
المسألة التي يتعرض لها بالاجتهاد كما قال الغزالي .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">العلم بأصول الفقه : لأنه العلم
المساعد على فهم المقاصد الشرعية ودلالات النصوص وطرق استنباط الأحكام ، واختلفوا
في المقدار الذي ينبغي تحصيله من هذا العلم مذاهب أهمها:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المعرفة بعموم علم أصول الفقه
إجمالا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ضرورة إلمامه بجميع مسائل هذا
العلم والإطلاع على مطولاته ومختصراته مما يؤهله الى ما هو الحق منها .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">* هذه هي أهم الشروط التي يجب
توفرها فيمن يريد أن يتصدر للاجتهاد المقاصدي الى جانب العلم بالواقع واختلفوا في
المنطق ويقصد من هذه الشروط الى جانب بقية مستلزمات الاجتهاد المقاصدي الأخرى
تجنيب المجتهد من الوقوع في الخطأ والزلل.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">- مجالات الاجتهاد المقاصدي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">نعني بمجالات الاجتهاد المقاصدي
تلك الميادين التي تستخدم فيها المقاصد من حيث مراعاتها والاستناد عليها في بيان
أحكام الشرعية وفق مقتضياتها ، وهي عموما لا تختلف عن مجالات الاجتهاد الشرعي ،
وقد توصل علماء الشريعة باستقراء النصوص الشرعية وأحكامها الى أنها متصفة بصفتين
أساسيتين هما الثبات والتغير .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الأحكام المتغيرة
القابلة للاجتهاد المقاصدي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وهي الاحكام الظنية التي تقبل الاحتمال
وتتسم بمراعاة البيئات والظروف ومسايرة أعراف الناس وعاداتهم وحاجياتهم وفق
الضوابط الشرعية وذلك بالاجتهاد المقاصدي .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يقول الشوكاني :" أعلم أن
الله لم ينصب على جميع الأحكام الشرعية أدلة قاطعة بل جعلها ظنية للتوسيع على
المكلفين لئلا ينحصروا في مذهب واحد لقيام الدليل القاطع عليه". إرشاد الفحول
241.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وأكثر ما ترتبط هذه الأحكام
بالمسائل التي لا نص ولا إجماع على أحكامها والتي تسمى منطقة العفو أو منطقة
الفراغ التشريعي وهي شاملة لكل ما يقابل القطعي واليقيني من الشريعة وما يمكن أن
يطرأ على الحياة خاصة من جزئيات المعاملات وتفاصيلها التي هي محل نظر واجتهاد واستصلاح
وتعليل في ضوء المقاصد والقواعد الشرعية ودون أن تعود على أصولها بالإبطال
والإلغاء مثال ذلك تفاصيل تطبيق العدل والشورى وكيفيات الأمر بالمعروف والنهي عن
المنكر وتنظيم قانون العمل والعمال والقوانين الإدارية وخطط التنمية وسياسة
التعليم والإعلام، وهذا يدل على الرفق الإلهي بالناس ويفيد أن الشريعة مرنة وقابلة
للتأبيد والخلود.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الأحكام الثابتة الغير القابلة
للتغيير والاجتهاد:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وهي الأحكام القطعية إما بالتنصيص
عليها أو الإجماع أو ما علم من الدين بالضرورة<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>كالأمور العقائدية وعموم العبادات والمقدرات – وهي التي بينها الشارع بيانا
محددا لا يقبل الاحتمال والتأويل- وأصول المعاملات – وهي مبادئ التعامل الكبرى
وقواعد الأخلاق وكذلك الوسائل المحددة شرعا ، كل ذلك لا يقبل التغيير والتبديل
بموجب النظر المصلحي والإجتهاد المقاصدي .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مثال ذلك دعوى تسوية المرأة بالرجل
في الميراث ، واقتراح تغيير صلاة الجمعة الى يوم الأحد في الدول الغربية لضمان
حضور عدد أكبر من المصليين ، واقتراح أن تؤدى الصلاة جلوسا على الكراسي بدلا من
القيام لتحقيق الأداء الأحسن والخشوع الأفضل ، وترك الإحرام من الميقات
وفعله من جدة قصد التيسير والتخفيف على الناس فكل ذلك مرفوض لأنه لا يعتد إلا بما
شرعه الشارع.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">يقول ابن عاشور " إن درء
الخلاف والتقليل منه من المقاصد المعتبرة لذلك توجب إيجاد القواطع واليقينيات
المقاصدية التي ترفع الجدل وتزيل الخلاف وتذيبه" مقاصد الشريعة الإسلامية ص5.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">وبهذا اذا تعلق الأمر بالنصوص
القطعية فانه لا مساغ للاجتهاد في مورد النص كما تقول القاعدة الأصولية .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">والحمد لله رب العالمين<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>==============================<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span>-
فهرس الموضوعات:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مفهوم الاجتهاد
المقاصدي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ضوابط الاجتهاد
المقاصدي .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مستلزمات الاجتهاد
المقاصدي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مجالات الاجتهاد المقاصدي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>-
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المصادر والمراجع:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span> -
</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span>- الموافقات في أصول الشريعة للشاطبي بتحقيق عبد الله
دراز.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">قواعد الأحكام في مصالح
الأنام لعز الدين بن عبد السلام.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مقاصد الشريعة
الاسلامية لمحمد الطاهر بن عاشور بتحقيق محمد
الطاهرالميساوي. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مقاصد الشريعة
الاسلامية ومكارمها لعلال الفاسي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مقاصد الشريعة لمحمد
أنيس عبادة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">مقاصد الشريعة وطرق الاجتهاد
في الفقه المالكي لحسين حامد.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">نظرية المقاصد عند
الشاطبي لأحمد الريسوني.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">نظرية
المقاصد عند الامام الطاهر بن عاشور لإسماعيل الحسيني.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الشاطبي ومقاصد الشريعة
لحمادي العبيدي<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المقاصد في المذهب
المالكي خلال القرنين الخامس والسادس الهجريين لنور الدين الخادمي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الفكر المقاصدي لأحمد
الريسوني.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المدخل الى مقاصد
الشريعة لأحمد الريسوني .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المقاصد العامة للشريعة
ليوسف حامد العالم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الاجتهاد المقاصدي لنور
الدين الخادمي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الاجتهاد في الشريعة
الإسلامية ليوسف القرضاوي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الاجتهاد في التشريع
الإسلامي لمحمد سلام مدكور.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">الإجتهاد ودور الفقه في
حل المشكلات لمصطفى أحمد الزرقاء.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">ضوابط المصلحة في
الشريعة الاسلامية لمحمد سعيد رمضان البوطي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">نظرية المصلحة في الفقه
الإسلامي لحسين حامد حسان.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">المصلحة في التشريع
الاسلامي لمصطفى زيد.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">تعليل الأحكام لمصطفى
شلبي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="mso-pagination: none; text-align: justify;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span>
- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;">فلسفة التشريع في
الإسلام لصبحي المحمصاني.<o:p></o:p></span></div>
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<br /></div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-32102440568816792482019-11-09T17:19:00.003+01:002019-11-09T23:42:16.630+01:00نظرية المقاصد في فقه الوقف<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-outline-level: 2; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjD4oJEufjLLe9j0pqszAoxdTBMQMPQCok0y2AjDRFU1QjVAHP-SoLFOJvssNj4tHCmogkHRDRgyMDZ7XqhyphenhyphenKX4h5smWQ4mgtjtEJ3WU83AiXuQuBZZp51TXSchoFpDnB8h1R0Tls5kBuA/s1600/IMG_20191109_210624.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1600" data-original-width="616" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjD4oJEufjLLe9j0pqszAoxdTBMQMPQCok0y2AjDRFU1QjVAHP-SoLFOJvssNj4tHCmogkHRDRgyMDZ7XqhyphenhyphenKX4h5smWQ4mgtjtEJ3WU83AiXuQuBZZp51TXSchoFpDnB8h1R0Tls5kBuA/s200/IMG_20191109_210624.jpg" width="76" /></a></div>
<br />
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif;"><span style="font-size: 18.6667px;"> الدكتور: الحبيب لشهب</span></span></div>
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لم يمض وقت
طويل على بعث قضايا الوقف المعاصر وبلورة مشاغله ومجالات عمله. ولذلك لا نجد في
كتب الفقه الحديثة تناولا مستفيضا لمسائله ولا تقصياّ دقيقا لأغراضه العامة
والخاصة، ومن هنا فإن معالجة هذا الموضوع وخاصة في ضوء مقاصد الشريعة وحاجيات
المجتمع، تعتبر ضربا من ضروب الاجتهاد المعاصر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في هذا
البحث استعراض لتلك الأغراض والملامح والآفاق، تأسيسا لملامح نظرية مقاصدية،
تبرز أهميّة الوقف في ضمان التكافل الاجتماعيّ، وتركّز على مسألة أساسيّة: هي: أنّ
نظام الوقف يُعدّ أحد النظم المؤسّسية الّتي أسهمت في تأصيل المقاصد العامّة
للشريعة الإسلامية، وتحقيق حاجيات المجتمع الضرورية والتحسينية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف
الأهليّ ونظريّة المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="color: navy; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">يقال له "الوقف الذريّ" أيضا وفي تعريفه
اصطلاحا بعض المقاربات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: navy; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يكون الوقف
على الأحفاد أو الأقارب ومن بعدهم إلى الفقراء، ويسمّى هذا بالوقف الأهلي أو
الذريّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref1"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn1"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[1]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الوقف
الأهلي أو الذُّرِّي: هو الّذي يوقف في ابتداء الأمر على نفس الواقف أو أيّ شخص أو
أشخاص معيّنين،ولو جعل آخره لجهة خيرية، كأن يقف على نفسه، ثم على أولاده، ثم من
بعدهم على جهة خيرية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref2"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn2"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[2]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الوقف
الذرّي أو الأهلي: هو ما كان خيره وريعه ونتاجه على الذريّة كالأولاد والأحفاد
وغيرهم من الأهل والأقارب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref3"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn3"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[3]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إذا اعتبرنا الوقف الأهليّ حسب تلك التعريفات تحبيسا
لمنافع للأقارب والأولاد والذريّة من بعدهم، فإنّ هذا لم يؤثر عن النبيّ الكريم
صلّى الله عليه وسلّم، ولا يكاد يدخل شيء من أوقاف الصحابة ضمن هذا النوع من
الوقف. يؤثر، كما ورد عن الشافعيّ في "السنن الكبرى" للبيهقي "أنّ
فاطمة بنت رسول الله صلّى الله عليه وسلّم تصدّقت بمالها على بني هاشم وبني المطلب
وأنّ عليّا رضي الله عنه تصدّق عليهم وأدخل معهم غيرهم". ولكنّ صدقة فاطمة
رضي الله عنها أعمّ من أن تحصر في الوقف الأهليّ لأنّها رضي الله عنها لم تدخل
الحسن والحسين رضي الله عنهما، فلا حقّ لهما في تلك "الصدقة". فمقاصد
الزهراء أنبل و"صدقتها" هذه وقف خيريّ إن كانت "حبسا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref4"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn4"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[4]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وخلاصة ما يستشفّ من الروايات المتعلّقة "بصدقات
الصحابة" وشروطها هو أنّ الصحابيّ رضي الله عنه يفرد بستانا من ممتلكاته
ويجعل غلّته صدقة جارية "لِلْفُقَرَاءِ وَالْقُرْبَى وَالرِّقَابِ وَفِي
سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ" يتولّى هو نفسه إخراجها وتوزيعها في
حياته ثمّ يوصي بأن "تحجب" تلك الأرض من الإرث، وبأن لا تباع ولا توهب
وأن يواصل أحد أبنائه أمر الصدقة، وهكذا جيلا بعد جيل. فهل تدخل أكثر أوقاف
الصحابة في المنازل والحقول مثل " ثمغ صدقة عمر" و" ينبع صدقة
عليّ" و" الوهط صدقة عمرو بن العاص" في "الوقف الأهليّ"؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَنْ
نَافِعٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ قَالَ أَصَابَ عُمَرُ أَرْضًا بِخَيْبَرَ فَأَتَى
النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ أَصَبْتُ أَرْضًا لَمْ
أُصِبْ مَالًا قَطُّ أَنْفَسَ عِنْدِي مِنْهُ فَكَيْفَ تَأْمُرُنِي بِهِ؟ قَالَ
"إِنْ شِئْتَ حَبَّسْتَ أَصْلَهَا وَتَصَدَّقْتَ بِهَا". فَتَصَدَّقَ
بِهَا عُمَرُ أَنَّهُ لَا يُبَاعُ أَصْلُهَا وَلَا يُوهَبُ وَلَا يُوَرَّثُ
لِلْفُقَرَاءِ وَالْقُرْبَى وَالرِّقَابِ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ
السَّبِيلِ [...] عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَدَقَةِ عُمَرَ بْنِ
الْخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: نَسَخَهَا لِي عَبْدُ الْحَمِيدِ بْنُ
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ: بِسْمِ اللَّهِ
الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا كَتَبَ عَبْدُ اللَّهِ عُمَرُ فِي ثَمْغٍ
فَقَصَّ. مِنْ خَبَرِهِ نَحْوَ حَدِيثِ نَافِعٍ قَالَ غَيْرَ مُتَأَثِّلٍ مَالًا
فَمَا عَفَا عَنْهُ مِنْ ثَمَرِهِ فَهُوَ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ قَالَ [...]
وَكَتَبَ مُعَيْقِيبٌ وَشَهِدَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْأَرْقَمِ بِسْمِ اللَّهِ
الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عُمَرُ أَمِيرُ
الْمُؤْمِنِينَ إِنْ حَدَثَ بِهِ حَدَثٌ أَنَّ ثَمْغًا وَصِرْمَةَ بْنَ
الْأَكْوَعِ وَالْعَبْدَ الَّذِي فِيهِ [...] تَلِيهِ حَفْصَةُ مَا عَاشَتْ ثُمَّ
يَلِيهِ ذُو الرَّأْيِ مِنْ أَهْلِهَا أَنْ لَا يُبَاعَ وَلَا يُشْتَرَى
يُنْفِقُهُ حَيْثُ رَأَى مِنْ السَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ وَذَوِي الْقُرْبَى وَلَا
حَرَجَ عَلَى مَنْ وَلِيَهُ إِنْ أَكَلَ أَوْ آكَلَ أَوْ اشْتَرَى رَقِيقًا مِنْهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref5"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn5"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[5]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنّ "وليّ" الصدقة، أي ناظر الوقف، غير معتبر
في الانتفاع بالغلّة ولا حقّ له فيها:"فتصدّق عمر في الفقراء وفى الرّقاب وفى
سبيل الله وابن السبيل والضيف لا جناح على من وليّها أن يأكل منها بالمعروف ويطعم
صديقا غير متموّل فيه" كما ورد في كتب الحديث والفقه. فلا يفرض ناظر الوقف
لنفسه نصيبا مقدّرا من الغلّة إلاّ أن يكون أجر نظره للوقف قد عيّنه الواقف، وهذا
لم يحصل في شروط "ثمغ" و"ينبع" و"الوهط". فقد جعل
عمر "لصدقته" ما يسمّى فقهيّا "شروط الواقف"، ولم يعيّن أجر
الناظر، نظرا إلى تخصيصه أبنائه وأحفاده بالولاية على صدقته. ويعتبر "كتاب
صدقة عمر" في رواية أبي داود أوّل "كتاب وقف" والأنموذج في
"الوقف" وشروطه. وعلى نمط تلك "الشروط العمريّة"، في مضمونها
العامّ، سار الصحابة في "صدقاتهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وانتشار
"الوقف الأهليّ" بين المسلمين مستنبط من فقه محمّد بن عبد اللّه
الأنصاري شيخ البخاري الّذي "صنّف فيه جزءا ضخما واستدلّ له بقصة عمر [في
صدقة ثمغ] وبقصّة راكب البدنة وبحديث أنس في أنّه صلّى اللّه عليه وآله وسلّم أعتق
صفيّة وجعل عتقها صداقها" كما ذكر ذلك الشوكاني في "نيل الأوطار</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">المعمول به
في المذاهب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تعدّدت الأقوال واختلفت في نفس المذهب وكلّ فقيه أو مفت
اجتهد برأيه منطلقا من حجج ناتجة عن "شرط الواقف" ووقع التركيز على مآل
الوقف في حالات غياب جهة موقوف عليها وعلى قضايا استحقاقيّة ونسبة المناب
للمستحقّين في نطاق "تعدّد البطون" وما إلى ذلك. واختلفوا كلّهم في
"التسوية" ومن "يدخل" ومن "يخرج". "وقال مالك
فيمن حبس على بنيه وبناته وشرط أنّ من تزوّج من بناته فالحبس خارج عنها. قال أنا
أكره هذا ولا أرضاه، وقد كان عندنا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">القضاة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يجيزونه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ونقضه أحبّ إليّ. قال مالك: ولا ينبغي على كتاب مثل هذا.
وقد كنت أسأله فيأباه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref6"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn6"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[6]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فكيف يمكن للوقف الأهليّ أن ينسجم مع مقاصد الشريعة
وأنّى لفقهه أن يضمن مصلحة من المصالح الشرعيّة العامّة أو الخاصّة؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">اتجه الفقه
في هذا "الباب" إلى حلّ النزاعات والإشكالات المتفاقمة في الوقف الأهليّ
وإخضاعه إلى مقاييس الشرع. لأن "الوقف على الذريّة يفضي إلى النزاع والشقاق
والإحن والفتن أو يؤدي إلى محاباة بعض الورثة وهذا فيه من الشرّ والفساد ما لا
يخفى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref7"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn7"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[7]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يقول سيّد سابق: "يحرم أن يقف الشخص وقفا يضارّ به
الورثة لحديث الرسول (ص) (لا ضرر ولا ضرار في الإسلام) فإن وقف بطل وقفه. قال في
الروضة الندية: "والحاصل أن الأوقاف التّي يراد بها قطع ما أمر الله به أن
يوصل ومخالفة فرائض الله عزّ وجلّ فهي باطلة من أصلها لا تنعقد بحال، وذلك كمن يقف
على ذكور أولاده دون إناثهم وما أشبه ذلك. فإنّ هذا لم يرد التقرّب إلى الله تعالى
بل أراد المخالفة لأحكام الله عزّ وجلّ والمعاندة لما شرعه لعباده وجعل هذا الوقف
الطاغوتي ذريعة إلى ذلك المقصد الشيطاني، فليكن هذا منك على ذكر. فما أكثر وقوعه
في هذه الأزمنة. وهذا وقف من لا يحمله على الوقوف إلا محبّة بقاء المال في ذريته
وعدم خروجه عن أملاكهم فيقفه على ذريته، فإنّ هذا إنما أراد المخالفة لحكم الله
عزّ وجلّ، وهو انتقال الملك بالميراث وتفويض الوارث في ميراثه يتصرّف فيه كيف يشاء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref8"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn8"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[8]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أجاب الشيخ
عبد الرحمن بن حسن: وأمّا الذي وقف على ذريّته الذكور والإناث حياة عينها فهذا وقف
الإثم والجنف لما فيه من الحيلة على حرمان أولاد البنات ما جعل الله لهم في
العاقبة. وهذا الوقف على هذه الجهة بدعة ما أنزل الله بها من سلطان وغايته تغيير
فرائض الله بجعله الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref9"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn9"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[9]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فهل "تقضي المصلحة بمنع الوقف الأهلي لما يجرّه من
ويلات إلى المستحقّين وإلى البلد نفسه لما يجري من النزاع والخصومة والخلاف والإحن
والشحناء بين المستفيدين من هذا الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref10"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn10"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[10]</span></a>.</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والأحكام
الّتي تخيرتها لجنة الأحوال الشخصية بمصر من المذاهب الأربعة ومذاهب الصحابة
والتابعين ومذهب الطبرى ومذهب ابن حزم ومذهب الزيدية وأخذت فيها بمبدأ التوفيق
ووضعتها في موادّ صدر بها قانون المواريث رقم 77 لسنة 1943م وقانون الوقف رقم 48
لسنة 1946م وقانون الوصيّة رقم 71 لسنة 1946م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref11"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn11"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[11]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نصّ القانون
المصري (م 180) لسنة 1952، والقانون السوري لسنة 1949 على انتهاء أو إلغاء الوقف
الأهلي لتصفية مشكلاته المعقّدة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref12"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn12"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[12]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قد يكون في الوقف الأهلي، في صورته المعروضة في كتب
الفقه، ما يجعل بعضهم يجوّزه ويدافع عنه ويبدي "محاسنه"، ولكن يستبعد أن
يجهلوا غاياته الحقيقيّة عند الواقفين ويجهلون ما ينتج عن مثل تلك الشروط من ضيم
وتحيّل ومشاكل بين المستحقّين. لقد ابتعد الوقف الأهليّ بعد الصحابة عن مقاصده
الشخصيّة والدينيّة لينقلب تحكّما غيبيّا في بعض الممتلكات من قبل الواقفين
وتدخّلا مباشرا في الحياة الفرديّة والحريّات الشخصيّة لذريّة الواقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نحا الوقف
الأهليّ منحى غير الّذي انتهجه الصحابة رضي الله عنهم بحرص بعض الناس على بقاء
الموقوف ملكا في الذرّية، وبمثل ذلك التحكّم الغيبيّ وفرض إرادة دائمة من قبل
الواقف على الموقوف عليهم ضيّعوا كثيرا من المقاصد الشرعية. وقد تصدّى الفقهاء إلى
ذلك بالغوص في ألفاظ شروط الواقف وفق اجتهادات شخصيّة نظرا لإشكاليّات النصّ ونظرا
لاختلاف الأوضاع والغايات بطول الزمن وتباعده. فقد تكون اللفظة أو العبارة أو
الصيغة تعني أمرا واضحا في ذهن الواقف يوم كتابتها، حسب ثقافته ومذهبه وعرفه
وعادات مجتمعه، ثمّ تفقد ذلك المفهوم بمرور الزمن، وقد عمل الفقهاء على تطويعها
لتطابق دائما مقاصد الشريعة أو على الأقل حدود خدمة الأفراد أو الصدقة على
ذوي القربى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف
الخيريّ و نظريّة المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الوقف
الخيري: هو الّذي يوقف في أوّل الأمر على جهة خيريّة، ولو لمدّة معيّنة، يكون
بعدها وقفاً على شخص معيّن أو أشخاص معيّنين. كأن يقف أرضه على مستشفى أو مدرسة
ثمّ من بعد ذلك على نفسه وأولاده</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref13"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn13"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[13]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">""</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وهو الوقف
على جهات البرّ، كالفقراء، والمساكين، والمساجد، وما إلى ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref14"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn14"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[14]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وهو
بالأصالة " يستهدف تحقيق مصلحة عامة كالوقف على المساجد ودور العلم وعلى
العلماء والفقراء والمستشفيات... وقيل إنّ الوقف الخيري هو ما جُعل ابتداءً على
جهة من جهات البرّ، ولو لمدّة معينّة يكون بعدها على شخص أو أشخاص معيّنين. فإذا
وقف إنسان داره لينفق غلتها على المحتاجين من أهل بلده كان الوقف خيرياً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref15"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn15"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[15]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وإن كان الوقف الخيريّ يتجاوز الحدّ والحصر من حيث
مشمولاته، فلا بدّ من إعادة تعريفه اصطلاحا وتحديد طرق تنفيذه، وهذا يعود إلى أهل
الاختصاص في فقه التشريع والقانون وخبراء الاقتصاد والتخطيط في البلاد الإسلاميّة.
ولعلّ الأوان آن لتجديد مفهوم الوقف، إذ المسلمون في حاجة إلى أن تتّضح رؤيتهم للوقف
الخيريّ وطرق النفع والإصلاح حتى يمتد نفعه للأجيال على مختلف وجوه العمران
والتمكين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">هل ينصهر الوقف الخيريّ
في كلّ مقاصد الشريعة وكيف؟ هل فقه الوقف، على حالته اليوم، يبرز ذلك الالتحام
العضويّ بين نظريّة المقاصد العامّة للشريعة وبين الوقف الخيريّ؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في الفترة الزمنيّة الأولى (11-250 هـ) استهدف الوقف
تحقيق مصلحة عامّة على جهات البرّ كالفقراء والمساكين والمساجد وما إلى ذلك. وإذا
نظرنا إلى الجهة الموقوف عليها باعتبار العموميّة في الانتفاع، فإنّ هذا النوع من
الوقف شمل بالخصوص الحاجيات اليومية مثل حبس الآبار. وقبل الحديث عن أهمّ الأوقاف
الخيريّة في هذه الفترة، نحاول التعرّف على ارتباط الوقف الخيريّ بمقاصد الشريعة
انطلاقا من تساؤل: هل يمكن للوقف الخيريّ أن يسهم في حفظ الكلّيّات الخمس وإن كان
الجواب بالإيجاب، ما هي "أصول ارتباط فقه الوقف بنظرية المقاصد"؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف الخيريّ
و"المصالح الضروريّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>":<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">المقاصد الخمسة... وهي: حفظ الدين والنفس والعقل
والنسل والمال فإنّ حفظ هذه المقاصد الخمسة من الضروريات وهي أعلى مراتب المناسبات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref16"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn16"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[16]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ذلك ما تناقله الأصوليّون عبر القرون وذلك ما قرره
الآمديّ في كتابه "الأحكام" وهو نفس ما يتناوله "محمّد الحبش"
حديثا: "أولاً: المصالح الضرورية: وهي التي تقوم عليها حياة الناس الدينية
والدنيوية، ولا يمكن أن تستقرّ الحياة بفقد واحد منها، وهي تنحصر في حفظ خمسة
أشياء: الدين والنفس، والعقل، والعرض، والمال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref17"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn17"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[17]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إذا سلّطنا التنظير الفقهي على "فقه الواقع".
فالصحابة رضي الله عنهم، في واقعهم، لم يكونوا في حاجة إلى "حفظ الكلّيّات
الخمس" بالمنظور الفقهيّ وما كان أن يخطر ببالهم ذلك. كيف يخطر على بالهم
"حفظ الدين"، مثلا، وهم القائمون به والناشرون له والمطبّقون لأحكامه في
أدقّ جزئيّاتها أي أنّهم كانوا رضي الله عنهم الحافظون للدين تلقائيّا
و"بديهة". فلا يتصوّر منهم "حبس" في معنى "حفظ
الدين" أو إحدى "الكليّات الخمس". وإنّما ظهرت نظريّة
"المقاصد" عامّة و"حفظ الدين" خاصّة عندما تفرّقت بالمسلمين
السبل وتشعّبت بهم "المناهج</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولكن، ماذا
يعني "حفظ الدين" وكيف يتمّ ذلك؟ وهل من مقاصد الشريعة حقّا مراعاة ذلك
الترتيب التفاضليّ ووجوب ذلك التقديم المذكور؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والحصر في
هذه الخمسة الأنواع إنّما كان نظرا إلى الوقوع والعلم بانتفاء مقصد ضروري خارج
عنها في العادة. أمّا حفظ الدين فبشرع قتل الكافر المضلّ وعقوبة الداعي إلى البدع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref18"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn18"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[18]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ذلك ما نجده في كتب الفقه وأصوله كطريقة "لحفظ
الدين": "وأمّا الدين فهو محفوظ بشرع الزواجر عن الردّة والمقاتلة مع
أهل الحرب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref19"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn19"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[19]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهِيَ
خَمْسَةٌ: حِفْظُ الدِّينِ بِوُجُوبِ الْجِهَادِ وَعُقُوبَةِ الدَّاعِي إلَى
الْبِدَعِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref20"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn20"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[20]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">رابعها حفظ
الدين بشرعية القتل بالردة والقتال للكفار</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref21"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn21"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[21]</span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَزَادَ فِي
جَمْعِ الْجَوَامِعِ سَادِسًا وَهُوَ وُجُوبُ حِفْظِ الدِّينِ الْمَشْرُوعِ لَهُ
قَتْلُ الْكُفَّارِ وَعُقُوبَةُ الدَّاعِينَ إلَى الْبِدَعِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref22"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn22"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[22]</span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنّ الدين محفوظ لا يحتاج إلى من يحفظه إذ تكفّل منزّله
ومشرّعه العليّ الحفيظ سبحانه وتعالى بحفظه، وإنّما الدين في حاجة إلى القيام به
وتطبيقه ونشره وتعليمه،والوقف الخيريّ يجد مجالا شاسعا في تحقيق ذلك: فبناء
المساجد وصيانتها وتعليم القرآن الكريم وما هو ضروريّ لأداء الشعائر التعبّديّة
ومساعدة الفقراء والضعفاء على أداء الصوم والحجّ... بل إنّ "الأوقاف التي
تفدى بها الأسرى" تخفّف من غربة المسلم وعذابه وتعذيبه وتبعد عنه شبح
الارتداد غصبا أو كرها أو تعوّدا بطول السجن. كلّ ذلك يدخل في نشر الدين وتواصله
على أسس صحيحة. بهذا الاعتبار، تداخلت المصالح الضروريّة والحاجيّة والتحسينيّة
لتفقد "رتبتها" النظريّة. وفي النهاية، فإنّ "المصالح
الضروريّة" لا تنحصر في حفظ "الكليّات الخمس". فكم من المصالح
اعتبرها الأصوليّون والفقهاء "حاجيّة" أو"تحسينيّة" وهي في
الواقع أهمّ و أوكد من "الضروريّة" في واقع الناس في ظروف سياسيّة
واقتصاديّة واجتماعيّة معيّنة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الصحّة، مصلحة ضروريّة أم حاجيّة أم تحسينيّة؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنّ نبيّنا الكريم صلّى الله عليه وسلّم كان فريدا فذّا
في ثورته الصحيّة والوقائيّة إذ كانت سنّته النقيّة التوجّه إلى الأطبّاء
المشهورين في زمانه وحثّ أصحابه على التداوي علميّا قطعا للطريق أمام شعوذة
"الكهّان" و"السحرة" من العرب واليهود وغيرهم. هذه السنّة
النبويّة الرائدة اقتبس المسلمون من أنوارها لتحقيق مقصد الشرع في حفظ النفس
والعقل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أوّل من
اتّخذ البيمارستان بالشام للمرضى الوليد بن عبد الملك (بن مروان) [86 - 96 هـ/
(705 - 715 م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>]<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref23"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn23"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[23]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هل كان ذلك "ضروريّا" أم "حاجيّا"
أم "تحسينيّا"؟ كان ضروريّا بل من أوكد الضروريّات. ويؤسف له حقّا أن هضم
التاريخ حقّ هذا الملك وأن لا نجد شيئا عن ذلك المستشفى ودوره وأثره في المجتمع
ولو في دمشق وحدها. هذا سبق حقيقيّ للوليد بن عبد الملك، رحمه الله. وأحسن
القلقشندي إذ وضعه ضمن "الأوائل". والوليد بن عبد الملك نفسه شرع في
بناء جامع دمشق في سنة 88هـ ثمّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عليه بعض القرى والمزارع. ويقال إنّ هذا أوّل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نوعه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وللوليد
"أوّليّات" عديدة في الميادين التعليميّة والاجتماعيّة. وأهمّ تلك
الأولويّات هي أنّه أوّل من عمّم "الوقف الخيريّ" في مساره الكامل ودفع
به إلى النفع والإصلاح للأمّة وأخرجه من الدائرة التي حصر فيها قبل ذلك. وهذا هو
السبق الحقيقيّ. ولا يهمّ إن كان الموقوف من ماله الخاصّ أو من مال الدولة فسبقه
في الفكرة وتحقيقها نظرا للضرورة الأكيدة للعلاج العلميّ والاستشفاء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">كيف نفسّر أنّ الحجّاج بن يوسف بنى مدينة واسط ولم يفكّر في مستشفى رغم تواصل
الحروب وما تخلّفه من جراح وإصابات خطيرة؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قد يفسّر ذلك بمقولة "الناس على دين ملوكهم".
وقد يفسّر ذلك بأنّ الثقافة العامّة الدائرة في ذلك الوقت لم تكن تهتمّ بمعالجة
الواقع. وقد يفسّر بأنّ "الفقهاء" لم يكونوا يتعرّضون إلى الكثير من
المشاكل الاجتماعيّة والسياسيّة نتيجة للمناخ السياسيّ السائد. صحيح أنّ الفقه
وأصوله كعلم لم يظهر بعد، ولكنّ الواقع كان كفيلا بتعويضه. من هنا يظهر سبق الوليد
بن عبد الملك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وظل الطبّ
ميدانا حيويا عند المسلمين اذ اقتفى المسلمون من حكّام وقضاة وأثرياء خطى الوليد
بن عبد الملك في جعل أوقافهم على المستشفيات وعلوم الطبّ والصيدلة والجراحة
والوقاية. ورغم أن بيمارستان الوليد في دمشق توقّف عن العمل بوفاة خالد بن يزيد بن
معاوية بن أبي سفيان (ت 90 هـ) الّذي قد يكون هو الّذي حثّ الوليد بن عبد الملك
على تأسيس مستشفى في دمشق."خالد بن يزيد بن يزيد بن معاوية حكيم قريش وعالمها
في عصره. وكان موصوفا بالعلم والدين والعقل. اشتغل بالكيمياء والطبّ والنجوم
فأتقنها وألّف فيها رسائل. وقال ابن النديم: كان خالد بن يزيد فاضلا في نفسه له
همّة ومحبّة للعلوم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref24"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn24"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[24]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">و كان على المسلمين أنّ ينتظروا ملكا آخرا يبني أوّل
مستشفى حقيقيّ متكامل: "وأما البيمارستان فأوّل من أنشأه بالفسطاط [القاهرة]
أحمد بن طولون في سنة [259 هـ] وأنفق عليه ستين ألف دينار</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref25"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn25"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[25]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التعليم، مصلحة ضروريّة أم حاجيّة أم تحسينيّة؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">جعل الله عزّ وجلّ العلم، بديهة في الإسلام وركّز على ذلك في كتابه العزيز
الحكيم موضّحا أنّه إنّما أنزل للّذين "يعلمون" و"يعقلون"،
وخصّ سبحانه وتعالى آياته في الخلق "للّذين
يتدبّرون" و"لأولي النهى"... وأنجز النبيّ الكريم صلّى الله عليه
وسلّم ثورة عقليّة لا مثيل لها في التاريخ بمحو الأميّة في المدينة وتبجيل العلماء
من أصحابه والثناء على من طلب علما منهم. هذا ما اقتنع به المسلمون الأوائل، وقامت
المساجد بمهام المدارس والكليّات والجامعات. ولم توقف الثورات والحروب طيلة القرن
الأوّل ذلك الاندفاع التلقائيّ إلى التعلّم من قبل المسلمين ذكورا وإناثا. ولكن ما
قيل عن الصحّة يمكن أن ينطبق على التعليم في خصوص الأوقاف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لا ندري
بالضبط "وجوه البرّ" التي كانت مقصودة من الواقفين إلاّ أنّها كانت
تتجاوز الصدقة العينيّة على الفقراء والمحتاجين. وهذا المقصد وحده يخفّف من آلام
الحرمان والخصاصة والجوع عن الفقراء والمحتاجين والضعفاء. ومعلوم أنّ هذا يرتقي
إلى "الضرورة" عند فئات من الناس. ولكن، إذا تجاوزنا تلك الصدقات
الظرفيّة والمحدودة في الفضاء والزمان، فإنّنا نجد أوقافا وجّهت إلى التعليم
والصحّة والبنية التحتيّة من قناطر وسدود وتجميع مياه أي إلى منشآت تتجاوز مصلحتها
فئة أو طبقة اجتماعيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وإذا وجدت
أوقاف خصّصت لبناء المساجد، فإنّ هذه الأوقاف تدخل ضمن المصالح الحاجيّة لافتقار
المصلّين إلى مسجد في مكان ما أو لضيق المسجد أو لتزايد السكّان</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف الخيريّ في
المصالح الحاجيّة والتحسينيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">روى الخلاّل بإسناده عن نافع قال: ابتاعت حفصة حلياً بعشرين ألفاً فحبسته على
نساء آل الخطاب فكانت لا تخرج زكاته</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref26"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn26"><span style="color: windowtext; text-decoration-line: none;">[26]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">رضي الله عن أمّ المؤمنين حفصة. كانت تسابق أباها في
الخير والبرّ والإحسان. ولكن، ما شأن هذا "الحلي بعشرين ألفاً المحبّس على
نساء آل الخطّاب"؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قبل ذلك، في
تاريخنا وتراثنا ظواهر ككلّ تاريخ أمّة وتراثها. ولكن عندنا ظواهر لم يشاركنا فيها
شعب ولا أمّة قبل القرن العشرين ومنها "الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">النسائيّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>". </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ظاهرة فريدة في الأمّة المسلمة. وللمرأة المسلمة في
الحبس والوقف شؤون لا شأن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ظاهرة لا
يقع المرور عليها حتى مرورا محتشما من الكتّاب والمؤرّخين والباحثين فلا يتوقفون
عندها إلاّ نادرا مع أنّ النسبة المئويّة للنساء المسلمات المتبرّعات بوقف أو حبس
تفوق نسبة الذكور إحصائيّا إذا اعتبرنا النسبة بين الذكور والإناث عامّة، وإذا
اعتبرنا أوضاع المرأة المسلمة العامّة وخاصّة الماليّة. ولا محالة فإنّ القيمة
المعنويّة لوقف من امرأة في تلك القرون أسمى وأرقى من قيمة وقف رجاليّ. وما
"حبس" حفصة رضي الله عنها إلاّ باكورة من باكورات الوقف النسائيّ في
تاريخنا وتراثنا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إن صحّت الرواية، فلا يكون ذلك إلاّ من باب الشعور
المرهف عند امرأة تعرف ما تحسّ به إذا تواجدت في محفل يستدعي الزينة والتجمّل أو
حتّى التفاخر بما تلبس. وأكثر "آل الخطّاب" لم يكونوا من أثرياء
المهاجرين في المدينة. ومن رجالهم من كان لا يعبأ بالدنيا كلّها وزينتها ومنهم من
كان "متشدّدا"، كما يقال، على نفسه وعلى غيره. فلا غرابة أن يكون
"الحلي" نادرا أو مفقودا عند نساء آل الخطّاب. رأت حفصة رضي الله عنها
بإحساسها الرقيق وبعد نظرها أن تعوّض ذلك فاشترت ذلك الحلي تستلفه منها نساء آل
الخطّاب كلّما دعت الحاجة إلى ذلك. هذا في الاصطلاح الفقهيّ "وقف أهليّ"
بما أنّ حفصة خصّته لآل الخطّاب ولكنّه مختلف في جوهره ومقاصده عن الأوقاف الذريّة
في المنازل والحقول. حبس حفصة هذا يدخل في جبر الخواطر، وهذا من المصالح الحاجيّة
عند البعض والتحسينيّة عند الآخر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">نماذج من إبداعات
المسلمين في الوقف الخيريّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">لا تذكر مصادرنا أوقافا خيريّة من نوع "حلي
حفصة" ولو كانت محصورة على "الأهل" في القرون الأولى. ويصعب تحديد
البداية لانتشار الوقف الخيريّ ليشمل كلّ المصالح، والأرجح أنّ انتشار الوقف
الخيريّ بنماذجه المتعدّدة ظل متدرجا في النماء عبر القرون. لذلك نكتفي ببعض
النماذج من الأوقاف الخيريّة بغضّ النظر عن تاريخ ظهورها وانتشارها. إنّ نماذج
الوقف الخيريّ التي ابتدعها المسلمون هي أحسن تعبير عن سبقهم في التمدّن الفعليّ
لا في التحضّر المظهريّ. بتلك النماذج طبع المسلمون التاريخ الإنسانيّ، أو على
الأقل تاريخ المسلمين، بسمة الإنسانيّة الحقّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كان يوقف
للمرضى مراوح من خوص لأجل استعمالهم إيّاها في وقت الحرّ... ومن الأوقاف الخيرية
التي أنشأها المسلمون بناء الخانات والفنادق للمسافرين المحتاجين ومعها أثاثها
وأدوات الطبخ فيها... ومنها بيوت خاصة للفقراء يسكنها من لا يجد ما يشتري به أو
يستأجر دارًا. ومنها سقايات الماء المسبّلة للناس في الطرقات العامة... ومنها حفْر
الآبار الخيرية وإنشاء القناطر والجسور والطرقات [...] ومما أنشأه المسلمون من
الأوقاف الخيرية دور لتقديم الرعاية الاجتماعية المجانية للّقطاء ولليتامى
ولختانهم والعناية بهم. وكذلك خصّصوا دورًا للعجزة والعميان والمقعدين... بل وقفوا
أموالاً لإمداد العميان والمقعدين بمن يقودهم ويخدمهم. وكانت هناك أوقاف خيرية
لتزويج الشباب العُزّاب الذين يعجزون عن تقديم المهور وتأمين نفقات الزواج. كما
وقف المسلمون أموالاً لإمداد الأمّهات بالحليب والسكّر [...] كما كانت هناك أوقاف
خيريّة تنفق على أسر السجناء وأولادهم... وممّا كان له نصيب كبير في اهتمامات
المسلمين الوقفية الحيوانات: فقد وقفوا الأموال لتطبيب المريض منها ولرعي المسنة
العاجزة. وكانت في دمشق أرض يقال لها المرج الأخضر، وقفت للخيول المسنة العاجزة
التي يطردها أصحابها لأنهم ما عادوا ينتفعون بها، فكان هناك موظفون خاصون
يأخذونها، فترعى في أرض الوقف حتى تموت. وكان في أوقاف العديد من المدن الإسلامية
أماكن خاصة لرعاية مئات القطط العمياء والجريحة والمكسورة الأذرع..وبقي هذا في
بلاد الشام إلى وقت قريب جدًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref27"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn27"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[27]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الجهاز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>": </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عيّن "لتجهيز البنات إلى أزواجهنّ وهنّ اللواتي لا
قدرة لأهلهنّ على تجهيزهن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف
"الغاضبات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>": </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عمليّا
يتمثّل في تخصيص "مأوى" للزوجات. يؤثّث البيت بما يلزم من الفراش
والماعون ويعدّ فيه الطعام والشراب وكلّ ما يحتاج إليه الساكنون. هذا
"المأوى" تقصده زوجة أغضبها زوجها أو أغضبت زوجها لأسباب عاديّة كما
يحصل بين الأزواج. وتظل آكلة شاربة إلى أن يذهب ما بينها وبين زوجها من الجفاء
وتصفو النفوس، فتعود إلى بيت الزوجية من جديد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بذلك وقع
امتصاص الغضب وتجنّب كلّ ما يمكن أن يحدثه وخاصّة أن تزداد العلاقة الزوجيّة
تشنجّا وتعقّدا. وهكذا حفظت العائلة وجنّب الأطفال تلك المشاهد المزرية من الخصام
بين الأب والأمّ. وكم وقع التخفيف على دور القضاء والمحاكم من القضايا في الخصومات
الزوجيّة والطلاق.وهذا يكفل تحقق مقاصد شرعية عديدة تُحفظ بها النفوس والأبدان
والعقول والأعراض</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">اللقطاء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"! </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نعم
المبادرة هي ونعم العمل هو ورحم الله أوّل من فعل ذلك ومن اتّبعه في "سنّته</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الطرقات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>": "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أوقاف على
تعديل الطرق ورصفها لأنّ أزقّة دمشق لكلّ واحد منها رصيفان في جنبيه يمرّ عليهما
المترجّلون، ويمرّ الركبان بين ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref28"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn28"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[28]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف "الحيوانات الضالّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>": </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يتمثّل في جمع الحيوانات السائبة والمتشرّدة، وخاصّة
منها الكلاب، وأخذها إلى مأوى تجد فيه طعامها وشرابها وأمنها. بذلك حفظ الناس
وخاصّة الأطفال من شرور تلك الحيوانات وحفظ الحيوان من شرور الإنسان. مع ما في ذلك
من وقاية من الأمراض والأوبئة وانتشارها ونظافة المحيط من الأوساخ والجيف والروائح
الكريهة. والأبعاد الجمالية والتحسينية بارزة جدا في هذا الوقف فضلا عن الضروريات
والحاجيات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يمثّل الوقف
الخيري على المصالح الاجتماعيّة أو التعليميّة أو الثقافيّة أو الصحيّة... أسمى
درجات النبل ونكران الذات والإنسانيّة وأرقى أنواع السمو بالإنسان وتحقيق توازنه
المادي والروحي. وإنّ الأوقاف الخيريّة في تاريخ المسلمين هي مفخرتهم وفخرهم الحقّ
أكثر من إنجازاتهم العلميّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لقد وفّر
هذا القسم من الأوقاف للأمة المرافق الضرورية والحاجية والتحسينية تبعاً لقصد
الواقف ومقدار حاجة المجتمع للمرفق الموقوف عليه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ساهم الوقف
في النهوض بالتعليم والصحّة بقدر معتبر، ممّا جعل بعض الباحثين يعدّونه أساس
الحضارة الإسلامية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ارتباط فقه الوقف بنظرية المقاصد (مقارنة بين المذاهب)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">رَجَّعَ
الشَّيْخ عِزُّ الدِّينِ بْنُ عَبْدِ السَّلَامِ الْفِقْه كُلّه إلَى اعْتِبَار
الْمَصَالِح وَدَرْء الْمَفَاسِد بَلْ قَدْ يَرْجِع الْكُلّ إلَى اعْتِبَار
الْمَصَالِح فَإِنَّ دَرْء الْمَفَاسِد مِنْ جُمْلَتهَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref29"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn29"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[29]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هنا، نتجاوز المصطلحات للاهتمام بمعنى
"الغاية" من تشريع أحكام الوقف وارتباطها بنظريّة المقاصد العامّة
للشريعة. لا ضرورة للجانب الفقهيّ التفصيلي المتعلّق بأركان الوقف وصيغته
وما يتبع من شروط بطلانه أو صحّته إلاّ إذا اقتضى الأمر ذلك. وليكن التركيز على
أحكام وفتاوى عملية عالجت الوقف الموجود أو الممكن في أهمّ المحاور المضمونيّة
المتعلّقة به وهي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">موت</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف (مسجد، مدرسة، مستشفى...) خرب إلى حدّ لا يمكن
إصلاحه، أو أرض صارت مواتا لأسباب طبيعيّة أو غيرها، ما الاختيار: تركه على حاله
أو هدمه والانتفاع بمكانه في مصلحة عامّة أخرى أم بيعه؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">عطل</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف ما (مسجد، مدرسة، بستان...) تعطّل عن أداء دوره
ووظيفته وما وقف من أجله، وذلك لأسباب موضوعيّة، ماذا يحصل: تركه على حاله
أو "مناقلته" أو جلب من يمكنهم الانتفاع بذلك الوقف؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فواضل</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقف، أو
مجموعة من الأوقاف، رصدت لجهة معيّنة وأمكن تنفيذ كلّ شروط الواقف ونالت الجهة
الموقوف عليها ما تستحقّ وادّخر مبلغ لصيانة الوقف وبقي "فاضل" أي فائض،
ماذا يُفعل به: يحفظ عند الناظر للسنة "الوقفيّة" القادمة أم يوزّع على
الجهة أم يستخدم في مصلحة خارجة عن شروط الواقف؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">عجز</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هي الصورة
العكسيّة للسابقة.وقف لم يستطع تلبية الشروط المناطة بعهدته لعجز في الغلّة، ما
العمل: تخالف شروط الواقف في التوزيع "فتظلم" الجهة الموقوف عليها هل
"يقترض" لذلك الوقف أم تتكفّل خزينة الدولة بسدّ العجز؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التأبيد</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"</span></u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ما مفهوم "التأبيد" في فقه الوقف؟ هل نظريّة
التأبيد هي في صالح الوقف فعلا؟ هل هذا التأبيد يجد مكانه في نظريّة المقاصد؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span></u><u><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الملكيّة</span></u><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"</span></u><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ما هو الوضع الشرعيّ والقانونيّ للوقف: من يملكه: الجهة
الموقوف عليها، الناظر، الحاكم أم هو "سائب"؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">موت" الوقف ومراعاة
مقاصد الشريعة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يتمثّل "موت" الوقف أو "عقمه" في
توقّفه عن أداء الدور الّذي حبّس من أجله. وعبّر فقهاؤنا عن تلك الحالة بسببها
المباشر "الخراب". بذلك يعلن الوقف عن نهايته الدنيويّة. ويختلف عقم
الوقف باختلاف عينه وبما يطرأ عليها. فكلّ حيّ من حيوان وشجر ينتهي إمّا بأجله
المحتوم وإمّا بما يحدث من مرض وعجز. وأمّا الأرض فهي عرضة للإقحال و التصحّر
والإقفار. والأرض والبناءات معرّضة لكلّ ما يجدّ من تغيير في تخطيط المدن وعماراتها
وما تستوجبه الضرورة في حياة الناس من توسيع طرقات وفتح أخرى وتغيير المناطق
السكنيّة وترحيل السكّان. و"الخراب" أسرع إلى المباني من مدارس
ومستشفيات و رباطات و مآو ومنازل ودكاكين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يتعرّض
المسجد في الواقع الحياتيّ إلى أربعة عوامل تبطل دوره: الخراب لانعدام الصيانة
بطول الزمن؛ إقفار المكان من السكّان في الموضع الموقوف فيه؛ ضرورة الهندسة
المعماريّة لتوسيع الطرقات أو سدّ بعضها ممّا يعرّض المسجد إلى توقّف نشاطه أو
هدمه؛ انصراف المصلّين عنه لأسباب عديدة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">اعتنى فقهاؤنا بكلّ ذلك تبعا لأزمنتهم ومناطقهم وأوضاعهم
السياسيّة والاقتصاديّة والاجتماعيّة. فهل راعى الفقهاء مقاصد الشريعة العامّة في
الأحكام التي شرّعوها لمعالجة خراب الوقف أم وضعوا نصب أعينهم اعتبارات أخرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">يباع الوقف إن فقد نفعه أم لا؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سئل فقيه
العرب: هل يجوز بيع الوقف؟ قال: نعم"!؟</span><a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref30"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn30"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[30]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">القاعدة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولا يجوز
بيع الوقف عند الثلاثة. وقال أبو حنيفة يجوز بيعه ما لم يتّصل به حكم حاكم، أو
يخرجه الواقف مخرج الوصايا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref31"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn31"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[31]</span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تلك هي القاعدة في جميع مذاهب الفقه الإسلاميّ
"السنيّة" وغيرها. وهي تمثّل "القانون" في فقهه
"الأصوليّ"، ولكلّ قاعدة شواذّ ولكلّ قانون استثناءات. وفي هذه
الاستثناءات التي تبيح بيع الوقف أفهام وعقول تنفذ إلى روح الشريعة لتغلب المصلحة
الفعلية والمقاصد الشرعية وان خالفت أقوال الرجال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وحتى الجدل
داخل كلّ مذهب حول نوعيّة الوقف من حيث العين الموقوفة (مسجد، رباط، بئر، حوض،
أرض...) و"ملحقات" الوقف (الحصر والبسط والقناديل وأخشاب البناء إذا
استغني عنها) والجهة المخوّل لها البيع (الواقف، الناظر، الورثة، الحاكم) و
الضرورات المبيحة لبيع الوقف عند الّذين أباحوا بيع الوقف، كلها تنويعات على أصل
واحد: تفعيل مقاصد الشرع وعدم التقيّد برأي واحد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الحنابلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يجوز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بيع الوقف
ولا هبته... فإن تعطّلت منافعه بالكلّيّة كدار انهدمت أو أرض خربت وعادت مواتا لا
يمكن عمارتها أو مسجد انتقل أهل القرية عنه وصار في موضع لا يصلّى فيه أو ضاق
بأهله ولم يمكن توسيعه في موضعه، فإن أمكن بيع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بعضه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ليعمر به بقيّته جاز بيع البعض، وإن لم يمكن الانتفاع
بشيء منه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بيع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">جميعه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref32"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn32"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[32]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هنا خوف واضح من ضياع مقاصد الوقف، فالحكم الأوّليّ
الأصليّ هو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يجوز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بيع
الوقف" ولكن ألا توجد افتراضات أخرى تنفذ إلى المصلحة رغم المنع؟والغريب أن انسياقهم
حول تحقيق مقاصد الشريعة جعلهم يبحثون في إمكانيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بيع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المسجد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بعضه أو كلّه في قول ابن قدامة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>!.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فهل حقّا
يباع الوقف إذا اقتضت الضرورة أو المصلحة العامّة ليصرف في مصلحة أخرى غير الّتي
جعل الوقف من أجلها؟ الجواب: نعم: "الْخِرَقِيّ... قَالَ: وَإِذَا خَرِبَ
الْوَقْفُ وَلَمْ يَرُدَّ شَيْئًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بِيعَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَاشْتُرِيَ بِثَمَنِهِ مَا يُرَدُّ عَلَى أَهْلِ
الْوَقْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَجُعِلَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَقْفًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كَالْأَوَّلِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قَالَ
الْحَارِثِيُّ: وَكَذَا نَصَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ رَحِمَهُ اللَّهُ فِي
رِوَايَةِ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref33"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn33"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[33]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قَالَ الزَّرْكَشِيُّ: وَحَكَى فِي التَّلْخِيصِ عَنْ
أَبِي الْخَطَّابِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَا يَجُوزُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَيْعُ الْوَقْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مُطْلَقًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَظَاهِرُ كَلَامِ أَبِي الْخَطَّابِ فِي الْهِدَايَةِ
فِي كِتَابِ الْبَيْعِ: عَدَمُ الْجَوَازِ فَإِنَّهُ قَالَ: وَلَا يَجُوزُ بَيْعُ
الْوَقْفِ... وَاخْتَارَ أَيْضًا هَذِهِ الرِّوَايَةَ وَهِيَ عَدَمُ الْبَيْعِ
الشَّرِيفُ أَبُو جَعْفَرٍ وَأَبُو الْخَطَّابِ وَابْنُ عَقِيلٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref34"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn34"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[34]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وإذا كان الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مسجدا؟: "وَقَدْ رَوَى عَلِيُّ بْنُ سَعِيدٍ أَنَّ
الْمَسَاجِدَ لَا تُبَاعُ وَإِنَّمَا تُنْقَلُ آلَتُهَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref35"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn35"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[35]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وفيم يصرف ثمن البيع؟ أكّد المرداوي في
"الإنصاف": "وَصَرَّحَ بِهِ فِي "التَّلْخِيصِ" فَقَالَ
فِي كِتَابِ الْبَيْعِ: وَيُصْرَفُ ثَمَنُهُ فِي مِثْلِهِ وَيَصِيرُ وَقْفًا
كَالْأَوَّلِ وَصَرَّحَ بِهِ أَيْضًا فِي "الرِّعَايَةِ" فِي
مَوْضِعَيْنِ... وَيَكُونُ مَا اشْتَرَاهُ وَقْفًا كَالْأَوَّلِ... وَقَالَ فِي
"الْمُبْهِجِ": وَيُشْتَرَى بِثَمَنِهِ مَا يَكُونُ وَقْفًا". وضرب
ابن قدامى في "المغني" مثلا: "وَكَذَلِكَ الْفَرَسُ الْحَبِيسُ إذَا
لَمْ يَصْلُحْ لِلْغَزْوِ بِيعَ وَاشْتُرِيَ بِثَمَنِهِ مَا يَصْلُحُ
لِلْجِهَادِ... فَإِنَّهُ يَجُوزُ بَيْعُهَا وَيُشْتَرَى بِثَمَنِهَا مَا يَصْلُحُ
لِلْغَزْوِ. نَصَّ عَلَيْهِ أَحْمَدُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> ".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فالمقصد
الأوّل والأخير هو المصلحة و"دوامها" لا الأعراض وأشكالها</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إن الإمام مالك بن أنس يمنع بيع الوقف مطلقا ويذهب إلى
أبعد من ذلك: "لَا يُبَاعُ عَقَارٌ حُبِّسَ: أَيْ لَا يَجُوزُ بَيْعُهُ وَلَا
يَصِحُّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَإِنْ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">خَرِبَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَصَارَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يُنْتَفَعُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَسَوَاءٌ
كَانَ دَارًا أَوْ حَوَانِيتَ أَوْ غَيْرَهَا، وَلَوْ بِغَيْرِهِ مِنْ جِنْسِهِ
كَاسْتِبْدَالِهِ بِمِثْلِهِ غَيْرَ خَرِبٍ، فَلَا يَجُوزُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref36"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn36"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[36]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ولكنّ فقهاء المذهب المالكي خالفوه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ثُمَّ
شَرَعَ فِي بَيَانِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يَجُوزُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَيْعُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَمَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يَجُوزُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مِنْ الْوَقْفِ بِقَوْلِهِ: وَلَا يَجُوزُ بِمَعْنَى
يُحَرَّمُ أَنْ يُبَاعَ الْعَقَارُ الْحُبُسُ وَإِنْ خَرِبَ بِحَيْثُ صَارَ لَا
يُنْتَفَعُ بِهِ وَلَوْ لَمْ يَرْجُ عَوْدَهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.... </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَعِنْدَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَعْضِهِمْ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يَجُوزُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَيْعُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنْ كَانَ فِي بَقَائِهِ ضَرَرٌ وَلَا يُرْجَى عَوْدُهُ.
وَحَكَى عَلَى ذَلِكَ الِاتِّفَاقَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَلَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">شَكَّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فِي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مُخَالَفَتِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِمَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قَالَهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْإِمَامُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref37"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn37"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[37]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولكن، لمالك رواية أخرى: "ابْنُ رُشْدٍ: وَفِيهَا
لِرَبِيعَةَ أَنَّ الْإِمَامَ يَبِيعُ الرَّبْعَ إذَا رَأَى ذَلِكَ لِخَرَابِهِ
وَهُوَ إحْدَى رِوَايَتَيْ أَبِي الْفَرَجِ عَنْ مَالِكٍ ا هـ. وَعِبَارَةُ
الرِّسَالَةِ: وَلَا يُبَاعُ الْحَبْسُ وَإِنْ خَرِبَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref38"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn38"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[38]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">بل إنّ المالكيّة يلتقون في النهاية مع الحنابلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وَعِنْدَ بَعْضِهِمْ يَجُوزُ بَيْعُهُ إنْ كَانَ فِي بَقَائِهِ ضَرَرٌ وَلَا يُرْجَى عَوْدُهُ... تَنْبِيهٌ: كَلَامُ
الْمُصَنِّفِ مُقَيَّدٌ بِمَا إذَا لَمْ يَكُنْ الْوَاقِفُ شَرَطَ لِلْمَوْقُوفِ
عَلَيْهِ بَيْعَهُ وَإِلَّا جَازَ سَوَاءٌ قَيَّدَ ذَلِكَ بِالْحَاجَةِ أَمْ لَا
كَمَا لَوْ شَرَطَ الْوَاقِفُ لِنَفْسِهِ بَيْعَهُ فَيَجُوزُ لَهُ بَيْعُهُ
عَمَلًا بِالشَّرْطِ قِيَاسًا عَلَى شَرْطِ الرُّجُوعِ فِي صَدَقَتِهِ. وَكَذَا
يَجُوزُ بَيْعُ الْوَقْفِ لِتَوْسِعَةِ مَسْجِدِ الْجُمُعَةِ.... وَيُؤَجَّرُ أَوْ
يُشْتَرَى بِثَمَنِهِ مَا يُجْعَلُ حُبُسًا كَالْأَوَّلِ. وَمِثْلُ تَوْسِعَةِ
الْمَسْجِدِ تَوْسِعَةُ طَرِيقِ الْمُسْلِمِينَ وَمَقْبَرَتِهِمْ لِأَنَّ نَفْعَ
الْمَسْجِدِ وَالْمَقْبَرَةِ وَالطَّرِيقِ أَكْثَرُ مِنْ نَفْعِ الْوَقْفِ فَهُوَ
قَرِيبٌ لِغَرَضِ الْوَاقِفِ. وَأَيْضًا يُسْتَبْدَلُ بِالثَّمَنِ خِلَافُهُ،
فَإِنَّهُ [إذا] امْتَنَعَ الْبَائِعُونَ مِنْ جَعْلِ الثَّمَنِ فِي مِثْلِهِ لَا
يُقْضَى عَلَيْهِمْ بِذَلِكَ عَلَى الْمُعْتَمَدِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَاخْتِلَالُ أَمْرِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْوَقْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يحِلّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَيْعه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref39"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn39"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[39]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَكِنَّ
مَحَلَّ بَيْعِ الْوَقْفِ إذَا لَمْ يَكُنْ لَهُ رِيعٌ يُعَمِّرُ مِنْهُ وَلَمْ
يُمْكِنْ اسْتِئْجَارٌ بِمَا يُعَمَّرُ بِهِ وَلَا يُبَاعُ مِنْهُ إلَّا بِقَدْرِ
مَا يُعَمَّرُ بِهِ فَهَذِهِ الْمَسْأَلَةُ مِمَّا اُسْتُثْنِيَ مِنْ عَدَمِ
جَوَازِ بَيْعِ الْوَقْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref40"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn40"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[40]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَحَاصِلُهُ
أَنَّ الْمُسْتَثْنَى مِنْ عَدَمِ جَوَازِ بَيْعِ الْوَقْفِ خَمْسُ مَسَائِلَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref41"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn41"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[41]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ان قراءة مثل هذه المباحث الفقهية الجزئية متعة للباحثين
لأنها منطلق ثروة فكرية زاخرة تغوص في أعماق المسائل لاستخراج مجموعة من التخريجات
المتدافعة تروم في النهاية المحافظة على روح النص ووضح التشريعات والحلول اللازمة
والمتوقعة للمشاكل الطارئة في حياة المجتمع المسلم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لو خرب
المسجد وليس له ما يعمر به، وقد استغنى الناس عنه لبناء مسجد آخر، يبقى مسجداً عند
أبي حنيفة وأبي يوسف أبداً إلى قيام الساعة، وبرأيهما يفتى، فلا يعود إلى ملك
الباني وورثته، ولا يجوز نقله ونقل ماله إلى مسجد آخر، سواء أكانوا يصلون فيه أم
لا. وقال محمد: إذا انهدم الوقف وليس له من الغلة ما يعمر به، فيرجع إلى الباني أو
ورثته</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref42"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn42"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[42]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الزيديّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">اعْلَمْ أَنَّهُ لَا يَجُوزُ بَيْعُ الْوَقْفِ
إلَّا فِي أَرْبَعِ حَالَاتٍ فَيَجُوزُ: الْأُولَى إذَا خَشِيَ فَسَادَهُ أَوْ
تَلَفَهُ إنْ أَبْقَاهُ. الثَّانِيَةُ إذَا خَشِيَ فَسَادَ الْمَوْقُوفِ عَلَيْهِ
كَالْمَسْجِدِ وَنَحْوَهُ. الثَّالِثَةُ إذَا لَمْ يُمْكِنْ إصْلَاحُ الْوَقْفِ
فِي نَفْسِهِ وَلَوْ مَسْجِدًا إلَّا بِبَيْعِ بَعْضِهِ لِإِصْلَاحِ الْبَاقِي
إذَا اتَّحَدَ الْوَاقِفُ وَالْمَصْرِفُ فِي صَفْقَةٍ وَاحِدَةٍ. الْحَالَةُ
الرَّابِعَةُ مَا بَطَلَ نَفْعُهُ فِي الْمَقْصُودِ مِنْ وَقْفِهِ وَلَوْ حَصَلَ
الرَّجَا بِعَوْدِهِ فِي الْمُسْتَقْبَلِ أَوْ أَمْكَنَ الِانْتِفَاعُ بِهِ فِي
غَيْرِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْمَقْصُودِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بِيعَ
لِإِعَاضَتِهِ وَيَصِيرُ الْعِوَضُ مِنْ وَقْفِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref43"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn43"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[43]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">المقارنة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والحاصل أن
الشافعية في الجملة والمالكية أشدّ الآراء في عدم جواز بيع الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref44"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn44"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[44]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لم يذكر الدكتور الزُّحَيْلِيّ الأسباب، فليس المهم
مقررات الفقه وإنما اعتبارات النظر والاجتهاد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يلاحظ،
مثلا، أنّ المنطلق في بيع الوقف عند المالكيّة والحنابلة هو نفسه: "لا يجوز
بيع الوقف" وأنّ الرواية في هذا اختلفت عن الإمامين وأنّ "المساجد لا
تباع" ولكن "الراجح" في المذهبين هو إمكانية بيع الوقف، مع اختلاف
في تقدير الضرورة وأنّ "الْمُسْتَثْنَى مِنْ عَدَمِ جَوَازِ بَيْعِ الْوَقْفِ
خَمْسُ مَسَائِلَ" عند المالكيّة، نظريّا، وأنّ الوقف إذا بيع
"يُصْرَفُ ثَمَنُهُ فِي مِثْلِهِ وَيَصِيرُ وَقْفًا كَالْأَوَّلِ"
(الحنابلة)، " يُشْتَرَى بِثَمَنِهِ مَا يُجْعَلُ حُبُسًا كَالْأَوَّلِ"
(المالكيّة).</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هنا تأصيل
مبكّر لنظرية المقاصد. فالجماعة يحومون حولها دون تصريح،فهي مبثوثة في الأحكام
والاختلافات، بل في محاولة مخالفة الرأي المشهور والمعتمد في الفقه لتجاوزه وتأسيس
فهم مقاصدي لقضايا الفقه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قد تختلف
"درجة الشدّة" عند الفقهاء، لاعتبارات اجتهاديّة بحتة في
"الاستثناءات" والمخالفات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولكنها تدور حول تأسيس فقه المقاصد والغايات والمآلات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وهذا واضح
من خلال الحضور الدائم لمصطلحات من قبيل: الانتفاع - الاستبدال - المقصود -
الإصلاح - الفساد - العوض - الجواز - الضرر - الغرض</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وفي النصّ الآتي تصريح صريح بمعيار المقاصد تحت مسميات الغرض والانتفاع الدائم
على لسان ابن عقيل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فيما ذكرناه استبقاء للوقف بمعناه عند تعذّر إبقائه بصورته، فوجب ذلك. قال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ابن عقيل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">مؤبّد؛ فإذا لم يمكن تأبيده على وجه تخصيصه، استبقينا الغرض وهو الانتفاع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">على</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الدوام</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أخرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وإيصال
الإبدال جرى مجرى الأعيان</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وجـمودنا على العين مع تعطّلها تضييع للغرض</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فلمّا تعذّر
تحصيل الغرض بالكلّيّة، استوفي منه ما أمكن وترك مراعاة المحلّ الخاصّ عند تعذّره
لأنّ مراعاته مع تعذّره تفضي إلى فوات الانتفاع به بالكلّيّة، وهكذا الوقف المعطّل
المنافع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref45"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn45"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[45]</span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وفي هذا أيضا تصريح وتلميح لاعتبار المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">لِأَنَّ الْمَقْصُودَ انْتِفَاعُ الْمَوْقُوفِ
عَلَيْهِ بِالثَّمَرَةِ لَا بِعَيْنِ الْأَصْلِ مِنْ حَيْثُ هُوَ. وَمَنْعُ
الْبَيْعِ إذَنْ مُبْطِلٌ لِهَذَا الْمَعْنَى الَّذِي اقْتَضَاهُ الْوَقْفُ
فَيَكُونُ خِلَافَ الْأَصْلِ. وَلِأَنَّ فِيمَا نَقُولُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَقَاء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِلْوَقْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بِمَعْنَاهُ
حِينَ تَعَذَّرَ الْإِبْقَاءُ بِصُورَتِهِ فَيَكُونُ مُتَعَيِّنًا. وَعُمُومُ
"لَا يُبَاعُ أَصْلُهَا" مَخْصُوصٌ بِحَالَةِ تَأَهُّلِ الْمَوْقُوفِ
لِلِانْتِفَاعِ الْمَخْصُوصِ لِمَا ذَكَرْنَاهُ. قَالَ ابْنُ رَجَبٍ: وَيَجُوزُ
فِي أَظْهَرِ الرِّوَايَتَيْنِ عَنْ أَحْمَدَ أَنْ يُبَاعَ ذَلِكَ الْمَسْجِدُ
وَيُعَمَّرُ بِثَمَنِهِ مَسْجِدٌ آخَرُ فِي قَرْيَةٍ أُخْرَى إذَا لَمْ يُحْتَجْ
إلَيْهِ فِي الْقَرْيَةِ الْأُولَى. وَالْوَقْفُ عَلَى قَوْمٍ بِعَيْنِهِمْ
أَحَقُّ بِجَوَازِ نَقْلِهِ إلَى مَدِينَتِهِمْ مِنْ الْمَسْجِدِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref46"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn46"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[46]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنّ "تساهل" بعض الفقهاء في "بيع
الوقف"، وخاصة عند الحنابلة كما يبدو، هو ترخيص من أجل "استبقاء الغرض
وهو الانتفاع على الدوام"، ولو "في عين أخرى" أي في وقف آخر لنفس
الغرض وبنفس الشروط، فهذا يدلّ على أنّ فقه الوقف، في هذه الحالة وفي غيرها أيضا،
ارتبط بنظريّة المقاصد العامّة و انبنى من أجل المصلحة العامّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قد يكون
لنظرية سدّ الذرائع مداخل معتبرة في هذا التأسيس، فالتعليل عند المالكيّة هو نفسه
في مضمونه وغرضه عند الحنابلة وإن اختلفت الصياغة. هذا الحرص على "دوام
الوقف" ودوام المنفعة أمر مشترك في فقه الوقف بين كلّ المذاهب. وكلّ علّل ذلك
من زاوية اجتهادية معينة ولكنّها تتنزّل في خدمة مقاصد الشريعة الإسلامية:
"وَلَعَلَّ وَجْه كَلَامِهِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ لِمَا يَلْزَمُ عَلَيْهِ
مِنْ التَّطَرُّقِ إلَى بَيْعِ الْأَوْقَافِ بِدَعْوَى الْخَرَابِ. وَالْإِمَامُ
بَنَى مَذْهَبَهُ عَلَى سَدِّ الذَّرَائِعِ.وَكَمَا لَا يَجُوزُ بَيْعُ الْعَقَارِ
الْحُبُسُ لَا يَجُوزُ بَيْعُ أَنْقَاضِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref47"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn47"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[47]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">تتجلىّ نظرية المقاصد واضحة في الترتيبات التي وضعها الفقهاء في حالة عقم
الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">1- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">استعماله، إن أمكن، في مصالح أخرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">2- "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">استبداله</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">أي تعويض الوقف بما
يماثله أو بما يجرّ نفعا كالوقف الأصليّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">3- "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">بيعه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">للضرورة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وكلّ ذلك
بشروط وقيود وتفصيلات لديهم، تتعلق دائما بحفظ القواعد اللازمة للعقل والنفس
والمال والدين والنسب أو المقاصد الخمسة التي جاءت الشريعة الإسلامية لحفظها
وتنزيلها في واقع الحياة الإسلامية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حَيْثُ
جَوَّزْنَا بَيْعَ الْوَقْفِ، فَمَنْ يَلِي بَيْعَهُ؟ لَا يَخْلُو إمَّا أَنْ
يَكُونَ الْوَقْفُ عَلَى سُبُلِ الْخَيْرَاتِ كَالْمَسَاجِدِ وَالْقَنَاطِرِ
وَالْمَدَارِسِ وَالْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَنَحْوِ ذَلِكَ أَوْ غَيْرِ
ذَلِكَ فَإِنْ كَانَ عَلَى سُبُلِ الْخَيْرَاتِ وَنَحْوِهَا فَالصَّحِيحُ مِنْ
الْمَذْهَبِ أَنَّ الَّذِي يَلِي الْبَيْعَ الْحَاكِمُ. وَإِنْ كَانَ عَلَى غَيْرِ
ذَلِكَ فَهَلْ يَلِيهِ النَّاظِرُ الْخَاصُّ أَوْ الْمَوْقُوفُ عَلَيْهِ أَوْ
الْحَاكِمُ؟ عَلَى ثَلَاثَةِ أَقْوَالٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref48"></a><a href="https://www.alukah.net/#_ftn48"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[48]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">عطل" الوقف </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المناقلة
سبيل لتحقّق المصالح والمقاصد الشرعية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">اعْلَمْ
أَنَّ الْوَقْفَ لَا يَخْلُو: إمَّا أَنْ تَتَعَطَّلَ مَنَافِعُهُ أَوْ لَا.
فَإِنْ لَمْ تَتَعَطَّلْ مَنَافِعُهُ: لَمْ يَجُزْ بَيْعُهُ وَلَا الْمُنَاقَلَةُ
بِهِ مُطْلَقًا. نَصَّ عَلَيْهِ فِي رِوَايَةِ عَلِيِّ بْنِ سَعِيدٍ... وَنَقَلَ
أَبُو طَالِبٍ: لَا يُغَيَّرُ عَنْ حَالِهِ وَلَا يُبَاعُ إلَّا أَنْ لَا
يُنْتَفَعَ مِنْهُ بِشَيْءٍ وَعَلَيْهِ الْأَصْحَابُ. وَجَوَّزَ الشَّيْخُ تَقِيُّ
الدِّينِ [ ابن تيميّة ] رَحِمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِمَصْلَحَةٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَقَالَ: هُوَ قِيَاسُ الْهَدْيِ وَذَكَرَهُ وَجْهًا فِي
الْمُنَاقَلَةِ. وَأَوْمَأَ إلَيْهِ الْإِمَامُ أَحْمَدُ رَحِمَهُ اللَّهُ.
وَنَقَلَ صَالِحٌ: يَجُوزُ نَقْلُ الْمَسْجِدِ لِمَصْلَحَةِ النَّاسِ.. وَصَنَّفَ
صَاحِبُ الْفَائِقِ مُصَنَّفًا فِي جَوَازِ الْمُنَاقَلَةِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِلْمَصْلَحَةِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سَمَّاهُ "الْمُنَاقَلَةُ بِالْأَوْقَافِ وَمَا فِي
ذَلِكَ مِنْ النِّزَاعِ وَالْخِلَافِ" وَأَجَادَ فِيهِ. وَوَافَقَهُ عَلَى
جَوَازِهَا الشَّيْخُ بُرْهَانُ الدِّينِ بْنُ الْقَيِّمِ وَالشَّيْخُ عِزُّ
الدِّينِ حَمْزَةُ بْنُ شَيْخِ السَّلَامِيَّةِ وَصَنَّفَ فِيهِ مُصَنَّفًا سَمَّاهُ
"رَفْعُ الْمُثَاقَلَةِ فِي مَنْعِ الْمُنَاقَلَةِ" وَوَافَقَهُ أَيْضًا
جَمَاعَةٌ فِي عَصْرِهِ وَكُلُّهُمْ تَبَعٌ لِلشَّيْخِ تَقِيِّ الدِّينِ رَحِمَهُ
اللَّهُ فِي ذَلِكَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref49"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn49"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[49]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ما يمكن استنتاجه من النصّ في خصوص</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ارتباط فقه الوقف بنظريّة المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أن "المناقلة" لم تكن أمرا غريبا في مباحث
الأوقاف، وجدل التصنيفات يشير إليها باستمرار.وقد تحدّث ابن كثير في "البداية
والنهاية" عن نزاع طريف بين الحنابلة في مسألة المناقلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ويبدو أن ابن
تيميّة كما يُفهم من السياق في "الإنصاف" كان من الداعين إلى المناقلة
أو"المعاوضة" لأنه رأى فيها "مصلحة" للمسلمين أو للجهة
الموقوف عليها أو للوقف نفسه،أو مقصدا من مقاصد الشريعة،اعتمادا على سنة الفاروق
رضي الله عنه الذي يعتبر من أوائل مؤسسي فقه المقاصد والفهم المقاصدي لأحكام الدين
الحنيف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عن القاسم
بن محمّد أنّ عمر كتب إلى ابن مسعود أن يحوّل المسجد الجامع بالكوفة إلى موضع سوق
التمارين ويجعل السوق في مكان المسجد الجامع العتيق ففعل ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref50"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn50"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[50]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وفي نصّ آخر من الفتاوى تأييد عميق لمبدأ ارتباط فقه الوقف مع المصالح
والمقاصد حيث دارت</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَيُتْبَعُ
فِي صُورَةِ الْبِنَاءِ مَصْلَحَةُ الْوَقْفِ، وَيُدَارُ مَعَ الْمَصْلَحَةِ
حَيْثُ كَانَتْ.وَقَدْ ثَبَتَ عَنْ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ - كَعُمَرَ
وَعُثْمَانَ - أَنَّهُمَا قَدْ غَيَّرَا صُورَةَ الْوَقْفِ لِلْمَصْلَحَةِ بَلْ
فَعَلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَا هُوَ أَبْلَغُ مِنْ ذَلِكَ حَيْثُ حَوَّلَ
مَسْجِدَ الْكُوفَةِ الْقَدِيمَ فَصَارَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سُوقَ التَّمَّارِينَ، وَبَنَى لَهُمْ مَسْجِدًا فِي مَكَان
آخَرَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref51"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn51"><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">[51]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقد أجاز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المالكيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المعاوضة في ثلاثة مواضع يُباع فيها الحبس: لتوسعة
الطريق العام أو لتوسعة المسجد الجامع الذي ضاق بأهله، أو لتوسعة المقبرة. ويمكن
أن يطلق على هذا: "المعاوضة للمصالح العامّة". فالأمر عندهم لا يختلف في
جوهره عن الحنابلة." َقَالَ ابْنُ رُشْدٍ: إنْ كَانَتْ هَذِهِ الْقِطْعَةُ
مِنْ الْأَرْضِ الْمُحَبَّسَةِ انْقَطَعَتْ مَنْفَعَتُهَا جُمْلَةً وَعَجَزَ عَنْ
عِمَارَتِهَا وَكِرَائِهَا فَلَا بَأْسَ بِالْمُعَاوَضَةِ فِيهَا بِمَكَانٍ
يَكُونُ حَبْسًا مَكَانَهَا وَيَكُونُ ذَلِكَ بِحُكْمٍ مِنْ الْقَاضِي بَعْدَ
ثُبُوتِ ذَلِكَ السَّبَبِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref52"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn52"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[52]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فواضل" الأوقاف
ودفع الضرر وجلب المنافع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ثم سألهم عن فواضل الأوقاف هل يجوز صرفها في عمارة
الأسوار وعمل الخندق للمصلحة المتوجهة للمسلمين. فأفتى شرف الدين ابن عبد الوهاب
المالكي بجواز ذلك. ومنهم من روى في مهلة النظر. وقال الشيخ شرف الدين ابن أبى
عصرون الشافعي: لا يجوز أن يصرف وقف مسجد إلى غيره ولا وقف معيّن إلى جهة غير تلك
الجهة، وإذا لم يكن بدّ من ذلك فليس طريقه إلاّ أن يقترضه من إليه الأمر في بيت
مال المسلمين فيصرفه في المصالح ويكون القضاء واجبا من بيت المال. فوافقه الأئمة
الحاضرون معه على ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref53"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn53"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[53]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نحن في القرن السادس الهجريّ قرن الصعوبات على المسلمين
وبداية زحف المغول نحو الشام والعراق. الحروب الصليبيّة متواصلة بين الملك نور
الدين رضي الله عنه وبين الغرب الصليبيّ كلّه. مملكة نور الدين في الشام هي الوحيدة
المستقرّة سياسيّا. كانت بغداد ومصر وشمال إفريقيا تعاني الاضطرابات الداخليّة
والاعتداءات الخارجيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عقد الملك
نور الدين اجتماعا "بقلعة دمشق يوم الخميس تاسع عشر صفر سنة أربع وخمسين
وخمسمائة (554 هـ)" للنظر في الأوقاف وصرف "فواضلها". المذاهب
الأربعة ممثّلة وحضر "رئيس دمشق ابن أسد التميمي. وابن أبي المضاء متولّي
الوزارة بدمشق والأعيان من شهود العدالة بدمشق... والصائن أبو الحسين وغيرهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref54"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn54"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[54]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سألهم الملك أوّلا "عن المضاف إلى أوقاف المسجد
الجامع بدمشق من المصاغ التي ليست وقفا عليه. ثم أمر نور الدين متولّي أوقاف
الجامع والمساجد والبيمارستان وقني السبيل وما جرى مع ذلك أن يقرأ عليه بمحضر من
المذكورين ضريبة الأوقاف موضعا موضعاً ليفرد ما يعلمون أنه للمصالح دون
الوقف". ثمّ عيّن للمصالح مقادير وبيّن أصل الأوقاف: بعضه "ميراث عن بنى
أميّة كالخضراء ودار الخيل وبعضه اشتري بمال الوقف والمصالح وبعضه أخذ من باد أهله
الموقوف عليهم، ولم يكن له مال، وبعضه أحدث في الطريق". ثمّ "قال نور
الدين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنّ أهمّ
المصالح سدّ ثغور المسلمين وبناء السور المحيط بدمشق والخندق لصيانة المسلمين
وحريمهم وأموالهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">صورة واقعيّة جمعت بين الكثير من "مسائل"
الوقف نذكر منها بالخصوص الشفافيّة الكاملة التي انتهجها نور الدين في عرض الأوقاف
ومأتاها وإنتاجها ومصارفها. لتلك الأوقاف "فواضل" أي فائض بعد صرف كلّ
المستحقّات حسب "شرط الواقف". والأهمّ هو ترتيب الأولويّات في نظر الملك
المجاهد في سبيل الله: "إنّ أهمّ المصالح سدّ ثغور المسلمين وبناء السور
المحيط بدمشق والخندق لصيانة المسلمين وحريمهم وأموالهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فهل هذا
الترتيب يراعي نظريّة المقاصد؟ هل يمكن اعتبار "سدّ ثغور المسلمين وبناء
السور المحيط بدمشق والخندق لصيانة المسلمين وحريمهم وأموالهم" من
"المصالح الضروريّة" في ظروف الحرب ضدّ الصليبيّين؟ ماذا قال فقه الوقف؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">المالكيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">أفتى شرف الدين ابن عبد
الوهاب المالكي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">بجواز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الحنفيّة والحنابلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">لم يصرّحوا بموقفهم من
أوّل وهلة: "ومنهم من روى في</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">مهلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">النظر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الشافعيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">قال الشيخ شرف الدين ابن
أبى عصرون الشافعي: لا يجوز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... ".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هل هذه الفتوى تستند إلى "إجماع" الشافعيّة في
فقه الوقف بمنع صرف "فواضل الوقف" في المصالح الضروريّة أو الحاجيّة أو
التحسينيّة في ظروف تستدعي ذلك؟ هل اعتبر ابن أبى عصرون الدفاعات الموجودة كافية
لصدّ الصليبيّين فلا ضرورة ولا فائدة من "بناء السور المحيط بدمشق والخندق
لصيانة المسلمين وحريمهم وأموالهم"؟ هل أجاز المالكي ابن عبد الوهاب الأمر
مراعيا نظرية المقاصد؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من الأفضل
أن يجيب كلّ بما يراه. ولا فائدة في سرد الأقوال المتعلّقة بصرف غلّة الوقف ولا
ضرورة للتدقيق والبحث عن أقوال تتعلّق "بالمسألة" إذ الاستنتاج الفقهيّ
والمنطقيّ سهل وواضح: إذا أجازت كلّ المذاهب بيع الوقف في حالات معيّنة وبشروط،
وإذا أجازت المذاهب المناقلة في الوقف فمن باب أولى وأحرى أن يكون صرف الفواضل في
مصالح الأمّة "بديهيّا" و"طبيعيّا" ولا يحتاج إلى فتوى. ففي
هذه الحالة لم يطلب نور الدين بيع أوقاف ولا مناقلتها ولا تغيير شرط الواقف ولا
حرمان الجهات الموقوف عليها ممّا تستحقّه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فالفقهاء والقضاة الّذين استشارهم نور الدين رحمه الله
منهم من راعى مقاصد الشريعة في النصّ و في المضمون وفي فقه الأولويّات في مثل هذا
الوضع. ومنهم من أخذ في الاعتبار النظرة الفقهيّة السائدة و"المتوارثة"
دون اجتهاد، وحكمهم ذاك لا يستند لا محالة إلى نصّ ولا إلى قياس ولا إلى استحسان
وإنّما إلى "العرف" الفقهيّ في أضيق حدوده ومعانيه. ليس لفتوى ابن أبى
عصرون، تلك أيّ وجه شرعيّ في نظريّة المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وفي مقابل ذلك نجد فهما عميقا للنظر المقاصدي عند ابن تيمية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وَسُئِلَ عَنْ الْوَقْفِ إذَا فَضَلَ مِنْ رِيعِهِ وَاسْتُغْنِيَ عَنْهُ؟
فَأَجَابَ: يُصْرَفُ فِي نَظِيرِ تِلْكَ الْجِهَةِ. كَالْمَسْجِدِ إذَا فَضَلَ
عَنْ مَصَالِحِهِ صُرِفَ فِي مَسْجِدٍ آخَرَ لِأَنَّ
الْوَاقِفَ غَرَضُهُ فِي الْجِنْسِ وَالْجِنْسُ وَاحِدٌ فَلَوْ قُدِّرَ أَنَّ
الْمَسْجِدَ الْأَوَّلَ خَرِبَ وَلَمْ يَنْتَفِعْ بِهِ أَحَدٌ صُرِفَ رِيعُهُ فِي
مَسْجِدٍ آخَرَ فَكَذَلِكَ إذَا فَضَلَ عَنْ مَصْلَحَتِهِ شَيْءٌ. فَإِنَّ هَذَا
الْفَاضِلَ لَا سَبِيلَ إلَى صَرْفِهِ إلَيْهِ وَلَا إلَى تَعْطِيلِهِ فَصَرْفُهُ
فِي جِنْسِ الْمَقْصُودِ أَوْلَى وَهُوَ أَقْرَبُ الطُّرُقِ إلَى مَقْصُودِ
الْوَاقِفِ. وَقَدْ رَوَى أَحْمَد عَنْ عَلِيٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ
حَضَّ النَّاسَ عَلَى إعْطَاءِ مُكَاتِبٍ فَفَضَلَ شَيْءٌ عَنْ حَاجَتِهِ
فَصَرَفَهُ فِي الْمُكَاتِبِينَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref55"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn55"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[55]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ومن صور تفاعل الفقه مع نظرية المقاصد شعور الفقهاء بأن
التشريع الإسلامي لم يقم إلا على ما يحقق للناس مصلحة أو يدفع عنهم ضررا ويطلقون
عليه عبارة: " ما قُصد به وجه الله تعالى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> ".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وممّن قال
باستعمال وفر الوقف في غيره من أوجه البرّ وبصرف الأموال المرصودة لوجه من أوجه
البرّ في غيره من الوجوه إذا لاحت مصلحة في ذلك: أبو عبد الله القوري الّّذي أجاب
بما مؤداه: أن المسألة ذات خلاف في القديم والحديث وأنّ الذي به الفتيا إباحة ذلك
وجوازه وتسويغه وحِلّيته لآخذه، وهذا مروي عن ابن القاسم، رواه عنه ابن حبيب عن
أصبغ، وبه قال عبد الملك بن الماجشون وأصبغ، وأنّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ما قُصد به وجه الله</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يجوز أن يُنتفع ببعضه في بعض إن كانت لذلك الحبس غلة
واسعة ووفر بين كثير يُؤمن من احتياج الحبس إليه حالا ومآلا. وبالجواز أفتى ابن
رشد بِرم مسجد من وفر مسجد غيره. ولهذا ذهب الأندلسيون خلاف مذهب القرويين، وبه
قال ابن القاسم، والأصحّ الجواز، وهو الأظهر في النظر والقياس. وذلك أنّا إن منعنا
الحبس حرمنا المُحبس من الانتفاع الذي حبس من أجله وعرضنا تلك الفضلات للضياع؛
لأنّ إنفاق الأوفار في سبيل أنفع للمحبس وأنمى لأجره وأكثر لثوابه. وفي نوازل ابن
سهل: ما هو لله لا بأس أن يُنتفع به فيما هو لله. ويقول ابن لب: فقد كان فقهاء
قرطبة وقضاتها يبيحون صرف فوائد الأحباس بعضها في بعض"... ومن ذلك جواب ابن
القطان في غابة زيتون موقوفة على مسجد قشتالة أن تُصرف على بناء سور الموضع:
"ومنفعة السور للمسجد صاحب الزيت أَعود نفعا من صرفه في غير ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref56"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn56"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[56]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">عجز" الوقف
والمنفعة المرجوّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">قَالَ فِي الْمِعْيَارِ وَيَصِحُّ وَقْفُ مَا مَنْفَعَتُهُ مَرْجُوَّةٌ فِي
الْمُسْتَقْبَلِ وَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ نَفْعٌ فِي الْحَالِ كَالْحَيَوَانِ
الصَّغِيرِ لِلْحَمْلِ عَلَيْهِ وَالْعَبْدِ الطِّفْلِ لِلْخِدْمَةِ أَوْ
لِيُعَلِّمَ النَّاسَ الْقُرْآنَ وَهُوَ مُمَكَّنٌ مِنْهُ عَادَةً وَأُجْرَةُ
تَعْلِيمِهِ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ وَالْوَقْفُ فِي
هَذِهِ نَاجِزٌ فِي الْحَال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref57"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn57"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[57]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">اتفق الفقهاء على أنّ "نفقة الوقف من ريعه
بالاتّفاق مع اختلافات في شرط الواقف وغيره".و"عجز" الوقف يعني
ألاّ يكون الوقف "منتجا" أو قادرا على "الاكتفاء الذاتي"
ماليّا للإنفاق عليه لصيانته أو إصلاحه. والمقطع السابق من "التاج
المذهّب" إحدى الصور لذلك "العجز" إذ الوقف غير منتج وقت إحداثه.
وحكم صاحب "التاج" بأنّ النفقة على ذلك الوقف تكون "مِنْ بَيْتِ
الْمَالِ" أي من خزينة الدولة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وفي باب "نفقات الوقف" اختلفت الأقوال وتعدّدت الآراء. وهذه خلاصة
من "الفِقْه الإسلاميُّ وأدلَّتُه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">مذهب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الحنفية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> ("</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فتح القدير:
3/ 53" وما بعدها، "الكتاب مع اللباب": 2/ 184 وما بعدها،
"الدرّ المختار":3/ 412-417) الواجب أن يبدأ من ريع الوقف أي غلته
بعمارته بقدر ما يبقى الوقف على الصفة التي وقف عليها، وإن خرب بني على صفته، سواء
شرط الواقف النفقة من الغلة أو لم يشرط؛ لأنّ قصد الواقف صرفه الغلة مؤبداً...
فيثبت شرط العمارة اقتضاء... وما انهدم من بناء الوقف وآلته وهي الأداة التي يعمل
بها كآلة الحراثة في ضيعة الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أعاده</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحاكم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في عمارة الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">احتاج</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إليه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وإن تعذّر إعادة عينه بيع وصرف ثمنه إلى المرمَّة
(الإصلاح) صرفاً للبدل إلى مصرف المبدل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> ".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ومذهب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المالكية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> ("</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشرح
الصغير": 4/ 124 وما بعدها، "القوانين الفقهية": ص 372) مثل
الحنفية: يجب على الناظر إصلاح الوقف إن حصل به خلل من غلته، وإن شرط الواقف
خلافه، فلا يتبع شرطه في الإصلاح لأنه يؤدي إلى إتلافه وعدم بقائه، وهو لا يجوز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فإن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تكن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">للموقوف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">غلات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فينفق</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عليه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بيت</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فإن لم يكن
يترك حتّى يخرب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يلزم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الواقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">النفقة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ومذهب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشافعية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والحنابلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> ("</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المهذب":1/
445، "مغني المحتاج":2/ 395، "المغني":5/ 590، "كشاف
القناع":4/ 293): أن نفقة الموقوف ومؤن تجهيزه وعمارته من حيث شرطها الواقف
من ماله، أو من مال الوقف لأنّه لما اتبع شرطه في سبيل الوقف وجب اتباع شرطه في
نفقته. فإن لم يمكن فمن غلّة الموقوف أو منافعه كغلة العقار؛ فإذا تعطلت منافعه
فالنفقة ومؤن التجهيز لا العمارة عند الشافعية من بيت المال. وأما عند الحنابلة
فإن تعطلت منافع الحيوان، فنفقته على الموقوف عليه؛ لأنه ملكه، ويحتمل وجوبها في
بيت المال، ويجوز بيعه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref58"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn58"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[58]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لم يقع التعرّض، هنا، إلى "الإجارة " أو
"المزارعة" كحلّ ظرفيّ لعجز الوقف نظرا لتعدّد الأقوال فيها وتشعّبها في
الاعتبارات لضرورة ذلك وارتباطها بشرط الواقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والإشكال
الأوّل هو: ماذا لو رفض الحاكم، وهو من حقّه، الإنفاق على ذلك الوقف؟ والإشكال
الثاني هو: لماذا تتحمّل الدولة مصاريف على أوقاف لا يعود إليها منها شيء خاصّة
إذا كانت أوقافا أهليّة؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يبرّر
الفقهاء ذلك "بالمَنْفَعَة المَرْجُوَّة" لأنّ تلك المنفعة تحقق مصلحة
ضروريّة أو حاجية أو تحسينيّة، على المدى القريب أو البعيد. ولا يعود الوقف إلى
بيت المال عند بعضهم إلاّ في حالة واحدة: "يَصِيرُ لِبَيْتِ الْمَالِ إذَا
عُرِفَ الْوَاقِفُ وَعُرِفَ مَوْتُهُ وَانْقِرَاضُ عَقِبِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref59"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn59"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[59]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وفي هذا ضمان مضاعف لاستمرار الوقف ولبيت المال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التأبيد و تواصل المصلحة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التّأبيد:... معناه لغةً: التّخليد. وفي اصطلاح الفقهاء: تقييد التّصرّف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">بالأبد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وهو: الزّمان الدّائم
بالشّرع أو العقد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref60"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn60"><span style="color: windowtext; text-decoration-line: none;">[60]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">التأبيد: من
أبد، خلد: مدّة البقاء، ومنه وقف الشيء على التأبيد: مدّة الحياة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref61"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn61"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[61]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هذا المصطلح متعلّق بالزمن في فقه الوقف ومختلف في
دلالته الشرعية وفيما يجب فيه "التأبيد" من مشمولات الوقف. فمن حيث
"الزّمان الدّائم بالشّرع أو العقد" فإنّ التأبيد لا يخضع إلى الزمن
الأرضيّ في كلّ الأحكام المتعلّقة بالوقف في "مدّة البقاء". ومن حيث
"تقييد التّصرّف" فإنّه يتراوح بين بضع سنين و"حياة الواقف"
والأبد "الأزليّ". وأمّا فيما يجب فيه "التأبيد" فمن الفقهاء
من اعتبر "التأبيد" في "الغلّة": "وَالتَّأْبِيدِ فِي
جِهَةِ صَرْفِ الْغَلَّةِ مَا بَقِيَتْ الدُّنْيَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref62"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn62"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[62]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وآخرون في "الموقوف" وغيرهم في الاثنين.
وأخيرا، فإنّ أقوال الفقهاء متنوعة فى ضرورة تأبيد الوقف لصحّته وفي تأقيته (ربط
الوقف بمدّة زمنيّة محدّدة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التأبيد" في
المذاهب الفقهيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">المالكيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وَلَا يُشْتَرَطُ فِي صِحَّةِ
الْوَقْفِ "التَّأْبِيدُ" أَيْ كَوْنُهُ مُؤَبَّدًا دَائِمًا بِدَوَامِ
الشَّيْءِ الْمَوْقُوفِ فَيَصِحُّ وَقْفُهُ مُدَّةً مُعَيَّنَةً ثُمَّ تُرْفَعُ
وَقْفِيَّتُهُ وَيَجُوزُ التَّصَرُّفُ فِيهِ بِكُلِّ مَا يَجُوزُ التَّصَرُّفُ
بِهِ فِي غَيْرِ الْمَوْقُوفِ... ابْنُ شَاسٍ: لَا
يُشْتَرَطُ فِيهِ التَّأْبِيدُ فَلَوْ قَالَ عَلَى أَنَّ مَنْ احْتَاجَ مِنْهُمْ
بَاعَ أَوْ أَنَّ الْعَيْنَ الْمُحَبَّسَةَ تَصِيرُ لِآخِرِهِمْ مِلْكًا صَحَّ
وَاتُّبِعَ الشَّرْطُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref63"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn63"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[63]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحنفيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَمِمَّا تَوَسَّعَ فِيهِ أَبُو يُوسُفَ رَحِمَهُ
اللَّهُ أَنَّهُ لَا يَشْتَرِطُ التَّأْبِيدَ فِيهَا حَتَّى لَوْ وَقَفَهَا عَلَى
جِهَةٍ يُتَوَهَّمُ انْقِطَاعُهَا يَصِحُّ عِنْدَهُ... فَأَمَّا عِنْدَ مُحَمَّدٍ
رَحِمَهُ اللَّهُ التَّأْبِيدُ شَرْطٌ لِلُّزُومِ الْوَقْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref64"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn64"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[64]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحنابلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِأَنَّ الْوَقْفَ يَقْتَضِي التَّأْبِيدَ... وَإِنْ
عَلَّقَ انْتِهَاءَهُ عَلَى شَرْطٍ نَحْوَ قَوْلِهِ: دَارِي وَقْفٌ إلَى سَنَةٍ...
لَمْ يَصِحَّ فِي أَحَدِ الْوَجْهَيْنِ لِأَنَّهُ يُنَافِي مُقْتَضَى الْوَقْفِ
فَإِنَّ مُقْتَضَاهُ التَّأْبِيدُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref65"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn65"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[65]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَا
يُفْسَخُ الْوَقْفُ بِإِقَالَةٍ وَلَا غَيْرِهَا لِأَنَّهُ عَقْدٌ يَقْتَضِي
التَّأْبِيدَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref66"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn66"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[66]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشافعيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يشترط في الوقف أربعة شروط الأوّل التأبيد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref67"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn67"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[67]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والشرط
الخامس: التأبيد... فلا يصحّ تأقيت الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref68"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn68"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[68]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وللمقارنة بين المذاهب في شرط "التأبيد" نقتصر
على الرؤية المقاصديّة فيه انطلاقا من المقابلة بين "التأبيد"
و"التأقيت" لأنّ نتائج كلّ منهما عظيمة الأثر والتأثير على الوقف نفسه
وعلى ارتباطه بنظريّة المقاصد العامّة للشريعة. وهذه المقارنة لن ترتبط بمذهب وإنّما
بالحكم الفقهيّ ذاته وفي عمومه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">و شرع
للمحسنين أن يكون وقفهم مؤبّدًا لا مؤقتًا؛ ليبلغ خيرهم مداه الأقصى الممكن في
البعد الزمني على مرّ الأجيال اللاحقة وتدوم لهم آثاره الطيبة وحسن ثوابه المتجدّد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref69"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn69"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[69]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ولكن، ما هو "البعد الزمني على مرّ الأجيال اللاحقة" في اعتبار
القائلين بالتأبيد في الوقف؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">لتأبيد كالوقف على</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">من</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">لم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ينقرض</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">قبل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">قيام</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الساعة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">كالفقراء... أمّا ما
يضاهيه كالمسجد والمقبرة والرباط كقوله جعلته مسجدا سنة فإنّه يصحّ مؤبّدا كما لو
ذكر فيه شرطا فاسدا وهو لا يفسد بالشرط الفاسد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref70"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn70"><span style="color: windowtext; text-decoration-line: none;">[70]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فأمّا الدور والأراضي فالظاهر أنّها تجعل وقفا مؤبّدا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref71"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn71"><span style="color: windowtext; text-decoration-line: none;">[71]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فَفِي كِتَابِ ابْنِ الْمَوَّازِ عَنْ مَالِكٍ أَنَّهُ حَبْسٌ مُؤَبَّدٌ. وَوَجْهُ ذَلِكَ أَنَّ قَوْلَهُ لَا تُبَاعُ وَلَا تُوهَبُ
تَصْرِيحٌ فِي تَأْبِيدِ التَّحْبِيس</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref72"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn72"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[72]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والحاصل أنّ "التأبيد" في الوقف يعني دوام
العين الموقوفة ويعني أيضا تجميد تلك العين على ملك المتصرّف فيها "لَا
تُبَاعُ وَلَا تُوهَبُ" وأيضا "لا تورث". لكن، ما الغاية من هذا
"التأبيد"؟الغاية نبيلة دون شكّ. فقد أراد فقهاؤنا الأجلاّء، رحمهم
الله، أن يصيبوا أهدافا عدّة بشرط واحد في الوقف. من ذلك: انتفاع الواقف "إلى
الأبد" بصدقة جارية، و انتفاع جمع من المسلمين بغلّة الوقف "إلى
الأبد".وهذا يطلق عليه مبدأ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تواصل المصلحة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">التي جعل من أجلها الوقف "إلى الأبد". ويفهم
ذلك من النصوص العديدة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">مفهوم "الصدقة الجارية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>":<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"8712- (</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">م د ت س) - أبو هريرة رضي الله عنه أنَّ رسولَ الله صلّى
الله عليه وسلّم قال: "إذا مات الإنسان انقطع عمله
إلاّ من ثلاثة: صدقة جارية أو علم يُنْتَفَعُ به أو ولد صالح يدعو له</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref73"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn73"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[73]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هل يفهم من الحديث النبويّ الشريف أنّ "الصدقة
الجارية" تنحصر في الوقف؟ مثلما قرر (الخطيب الشربيني في "مغني
المحتاج":"والصدقة الجارية محمولة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عند</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">العلماء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">على الوقف كما قاله الرافعي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فإنّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">غيره</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الصدقات ليست</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">جارية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هذا تعميم
لا مبرر له لأنّ الكثيرين من الصحابة والتابعين وأغلب المسلمين لم يحبّسوا شيئا.
وأين نضع: "ولدا يدعو له" و"علما بثّه في صدور النّاس"؟ فهل
هما أيضا "وقف" أم أنّهما ليسا من "الصدقات الجارية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في حديث
الرسول صلّى الله عليه وسلّم؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مفهوم
"الصدقة الجارية" في الهدي النبويّ الشريف لا يعني دوام السبب من
"عين مسبّلة" و"علم بثّه في صدور الناس" و"ولد صالح
يدعو" لوالديه لبقاء الصدقة وثوابها. ميزان هذا عند الله تعالى وحده. فالولد
الّذي "يدعو" ميّت لا محالة و"العلم الّذي بثّه في صدور الناس"
منقطع ومتغيّر ومنقرض لا محالة و"العين المسبّلة" مندثرة وإن كانت
مسجدا. فلا يخرج الأمر من حالتين: الأولى أنّ تلك الصدقة هي "جارية" إلى
انقطاع سببها. والثانية أنّ الله عزّ وجلّ يجعل من ثواب تلك الصدقة
"جاريا" إلى يوم القيامة إن شاء سبحانه وتعالى بفضله وكرمه ورحمته.
"فالجريان" دائم، بإذن الله، في الثواب والمغفرة لا في "الولد
الداعي لوالده" ولا في "العلم الّذي بثّه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نلاحظ أنّ
التوجّه نحو اعتبار "الصدقة الجارية" من أبواب الوقف صراحة أو
"تشبيها" قديما وحديثا: "الجارية: الوقف، وفي الحديث الشريف:
"إذا مات الإنسان انقطع عمله إلاّ من ثلاثة: إلاّ من صدقة جارية أو علم ينتفع
به أو ولد صالح يدعو له"." عن أبي هريرة رضي الله عنه قال: قال رسول
الله صلى الله عليه وسلم: "إذا مات العبد انقطع عمله إلا من ثلاث: صدقة جارية
أو علم ينتفع به أو ولد صالح يدعو له". رواه مسلم. [...] الصدقة الجارية أي
المستمرّ نفعها وذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كالوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">للعقارات... فكلّها أجرها جار على العبد ما دام ينتفع
بشيء منها وهذا من أعظم فضائل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وخصوصا الأوقاف التي فيها الإعانة على الأمور الدينية
كالعلم والجهاد والتفرغ للعبادة ونحو ذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref74"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn74"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[74]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">صحيح أنّ الإسلام رغّب في الصدقة الجارية والتي فُهمت من
قبل الفقهاء بدوام الأجر بعد موت المتصدق، ولكن هذا يتجه أساسا إلى المصلحة الخاصة
و هو ما يفسّر بأنّ فقه الوقف جعل التأبيد في العين الموقوفة عند البعض، وفي
"الغلّة"، أو المنفعة،عند البعض، وفي الاثنين عند آخرين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">و كأنّ هذه
التنويعات ضرب من التتخفيف، لأن تأبيد الوقف في خدمة المصلحة العامّة للمسلمين قد
لا يساعد على أداء وظيفته كاملة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التأبيد و التأقيت ودور الوقف في نطاق نظريّة المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">إنّ حالات "خراب الوقف" و"المناقلة"
و"فواضل الأوقاف" من الأمثلة التي قد يعطّل فيها "التأبيد"
مقصد النفع والمصلحة في نظريّة المقاصد. ولا فرق، في النهاية، أن يكون التأبيد في
العين أو في المنفعة.ولذلك ينبغي أن تفهم المسألة في نطاق السعي الفقهي إلى احترام
شروط الواقفين حتى يظل العطاء مستمرا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 167.05pt; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt; line-height: 115%;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt; line-height: 115%;">قال الحنفيّة: للمسجد بمجرّد القول (أي الوقف) صفة
الأبديّة فلا تنسلخ عنه صفة المسجدية ولو استغني عنه. فلو خرب المسجد وليس له ما
يعمر به، وقد استغنى الناس عنه لبناء مسجد آخر، يبقى مسجداً أبداً إلى قيام الساعة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref75"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn75"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[75]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فهل يكون</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التأقيت</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">في الوقف أكثر انسجاما
مع نظريّة المقاصد وأفضل للوقف في أداء دوره؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التّأقيت أو التّوقيت: معناه
في اللّغة: تحديد الأوقات. وفي الاصطلاح: تحديد وقت الفعل ابتداءً وانتهاءً"؛
وفي خصوص الوقف فإنّه يكون بتحديد مدّته من قبل الواقف كأن يقول: "وقفت هذا
على كذا سنة أو شهراً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هذه
الإمكانية في جواز الوقف "الظرفيّ" من خصوصيّات المذهب المالكيّ في فقه
الوقف لأنهم لم يشترطوا التأبيد في الوقف وأجازوا الوقف سنة أو أكثر لأجل معلوم،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">توسعة على
الناس في عمل الخير</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هذه
"التوسعة على الناس في عمل الخير" سوف يقع استغلالها على الوجه الأفضل
في فهم الوقف بمعيار نظريّة المقاصد:عن طريق المرونة في تطبيق شرط التأبيد واعتماد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">التأقيت،
سدّا لذريعة خراب الأوقاف أو تعرّضها للإهمال تحت أي وجه من الوجوه، تمشيّا مع
مقاصد الشريعة في المصلحة والنفع والاستثمار، ومع التوجيه الإلهيّ إلى العمل
والسعي وطلب الرزق،ومع الهدي النبويّ الشريف الّذي شرّع ملكيّة أرض موات لمن
أحياها، وخاصّة: إن قامت الساعة وفى يد أحدكم فسيلة فإن استطاع أن لا تقوم حتّى
يغرسها فليغرسها</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>! "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref76"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn76"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[76]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فالهدي النبويّ الشريف يحثّ على العمل و الحركة والإنتاج
والنفع "ولو قامت الساعة".و "التأبيد" المطلق يجعل الوقف،
عمليّا، "سائبا" بوجه أو بآخر ولا "سائبة" في الإسلام؟ كما
أنّ تجميد العين يتنافى كليّا مع نظريّة المقاصد العامّة للشريعة ومع مبدأي النفع
والإصلاح في الإسلام. لذلك نجد أن القانون المصري للأوقاف في اشتراط تأبيد المسجد
وما أوقف عليه عدل عنه إلى غيره في الأخذ بقول من يقول بجواز التأبيد في الوقف
الخيري وتأقيته، وأخذ في جواز التأقيت بالمدّة وبذكر مصرف ينقطع مع التصريح بعودته
ملكا بعد ذلك بمذهب المالكية ومن نحا نحوهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref77"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn77"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[77]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ويرجع الفضل في ذلك لا محالة إلى سعة الفقه ومرونته بل
إلى اختلافات الفقهاء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>!!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حيث لم يخف
عليهم ما في التأبيد المطلق من تعارض مع الوقف في مفهومه الجوهريّ ودوره مع مقاصد
شريعتنا. ولذلك منهم من أجازه مؤبّدا ومؤقّتا، ولكن قد يكون من الضروريّ إعادة
النظر في شرط التأبيد في فقه الوقف لتفعيل نظريّة المقاصد والتعامل بمرونة أيضا مع
نظريّة "الملكيّة" في فقه الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">المالكيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">قَالَ الْقَاضِي أَبُو مُحَمَّدٍ: إِنَّ لَفْظَ
التَّوْقِيفِ صَرِيحٌ فِي تَأْبِيدِ الْحَبْسِ فَلَا يَرْجِعُ مِلْكًا أَبَدًا
لِأَنَّ مَفْهُومَ هَذِهِ اللَّفْظَةِ فِي الْعُرْفِ التَّبَتُّلُ عَلَى وَجْهِ
التَّأْبِيدِ وَتَمْلِيكُ الْمَنَافِعِ عَلَى الدَّوَامِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref78"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn78"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[78]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يتّضح من قول الباجي أنّ ملكيّة الوقف تكون نتيجة مباشرة
ولازمة للتأبيد. فما الّذي "لَا يَرْجِعُ مِلْكًا أَبَدًا"، أهي العين
الموقوفة أم "الْمَنَافِع"؟ وما الفرق في ذلك؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنّ الإجابة
التفصيليّة تحملنا إلى تقصيّات بعيدة الغور والمنال لأنّه وقع الاختلاف في ملكيّة
الموقوف وهل يخرج بالوقف عن ملك الواقف أو يبقى في ملكه أو يخرج إلى ملك الموقوف
عليه وإن كان جهة عامّة. ويلاحظ أنّ الإمكانيّات المنطقيّة كلّها توفّرت في وضع
الوقف وأخذ بها الفقهاء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموقوف يبقى على ملك الواقف (المالكيّة و الحنابلة
والشّافعيّة في القول الثّاني لهم وحسب الجهة الموقوف عليها).تنتقل ملكية الموقوف
إلى الموقوف عليه (الشّافعيّة في القول الثّالث لهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تنتقل
ملكيّة الموقوف من ملك الواقف إلى اللّه سبحانه وتعالى (الشّافعيّة في أظهر
أقوالهم و أبو يوسف ومحمّد بن الحسن من الحنفيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ذلك تلخيص مقتضب تجنّبا للجزئيّات والتفريعات. وممّا
يلاحظ أيضا هو أنّ أئمّة المذاهب الأربعة، رحمهم الله، قالوا:"لَا يَزُولُ
مِلْكُهُ":"قَالَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أَبُو</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حَنِيفَةَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَا يَزُولُ مِلْكُ الْوَاقِفِ عَنْ الْوَقْفِ إلَّا
أَنْ يَحْكُمَ بِهِ الْحَاكِمُ أَوْ يُعَلِّقَهُ بِمَوْتِهِ فَيَقُولَ إذَا مِتُّ
فَقَدْ وَقَفْت دَارِي عَلَى كَذَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref79"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn79"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[79]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يَجْعَلُ
الْوَاقِفَ حَابِسًا لِلْعَيْنِ عَلَى مِلْكِهِ صَارِفًا لِلْمَنْفَعَةِ إلَى
الْجِهَةِ الَّتِي سَمَّاهَا فَيَكُونُ بِمَنْزِلَةِ الْعَارِيَّةِ
وَالْعَارِيَّةُ جَائِزَةٌ غَيْرُ لَازِمَةٍ. وَلِهَذَا قَالَ لَوْ أَوْصَى بِهِ
بَعْدَ مَوْتِهِ يَكُونُ لَازِمًا بِمَنْزِلَةِ الْوَصِيَّةِ بِالْمَنْفَعَةِ
بَعْدَ الْمَوْتِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref80"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn80"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[80]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَعَنْ
أَحْمَدَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَا يَزُولُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مِلْكُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهُوَ
قَوْلُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مَالِكٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَحُكِيَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قَوْلًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِلشَّافِعِيِّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">رَضِيَ
اللَّهُ عَنْهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref81"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn81"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[81]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قَالَ
الْمُصَنِّفُ: وَعِنْدَهُمَا حَبْسُ الْعَيْنِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَلَى حُكْمِ مِلْكِ اللَّهِ تَعَالَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَيَزُولُ
مِلْكُ الْوَاقِفِ عَنْهَا إلَى اللَّهِ تَعَالَى عَلَىوَجْهٍ تَعُودُ
مَنْفَعَتُهُ إلَى الْعِبَادِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَلَا يَخْفَى أَنَّهُ لَا حَاجَةَ إلَى سِوَى قَوْلِنَا
يَزُولُ مِلْكُهُ عَلَى وَجْهٍ يُحْبَسُ عَلَى مَنْفَعَةِ الْعِبَادِ لِأَنَّ
مِلْكَ اللَّهِ فِي الْأَشْيَاءِ لَمْ يَزُلْ قَطُّ وَلَا يُزَالُ. فَالْعِبَارَةُ
الْجَيِّدَةُ قَوْلُ قَاضِي خَانْ إلَّا أَنَّ عِنْدَ أَبِي يُوسُفَ وَمُحَمَّدٍ
إذَا صَحَّ الْوَقْفُ يَزُولُ مِلْكُ الْوَاقِفِ لَا إلَى مَالِكٍ فَيَلْزَمُ
وَلَا يَمْلِكُ، وَهَذَا هُوَ الْأَصَحُّ عِنْدَ الشَّافِعِيِّ وَأَحْمَدَ.
وَقَالَ بَعْضُهُمْ: وَلِلشَّافِعِيِّ قَوْلٌ وَهُوَ رِوَايَةٌ عَنْ أَحْمَدَ
يَنْتَقِلُ إلَى مِلْكِ الْمَوْقُوفِ عَلَيْهِ إنْ كَانَ أَهْلًا لِلْمِلْكِ
لِامْتِنَاعِ السَّائِبَةِ. وَعِنْدَ مَالِكٍ: هُوَ حَبْسُ الْعَيْنِ عَلَى مِلْكِ
الْوَاقِفِ فَلَا يَزُولُ عَنْهُ مِلْكُهُ لَكِنْ لَا يُبَاعُ وَلَا يُورَثُ وَلَا
يُوهَبُ. وَذَكَرَ بَعْضُ الشَّافِعِيَّةِ أَنَّ هَذَا قَوْلٌ آخَرُ
لِلشَّافِعِيِّ وَأَحْمَدَ... وَهَذَا أَحْسَنُ الْأَقْوَالِ فَإِنَّ خِلَافَ
الْأَصْلِ وَالْقِيَاسِ ثَابِتٌ فِي كُلٍّ مِنْ الْقَوْلَيْنِ وَهُوَ خُرُوجُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إلَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مَالِكٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَثُبُوتُ مِلْكِهِ
أَوْ مِلْكِ غَيْرِهِ فِيهِ مَعَ مَنْعِهِ مِنْ بَيْعِهِ وَهِبَتِهِ، وَكُلٌّ
مِنْهُمَا لَهُ نَظِيرٌ فِي الشَّرْعِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref82"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn82"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[82]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>(وَالْمِلْكُ
لِلْوَاقِفِ). ابْنُ عَرَفَةَ: صَرَّحَ الْبَاجِيُّ بِبَقَاءِ مِلْكِ الْمُحَبِّسِ
عَلَى حَبْسِهِ وَهُوَ لَازِمُ تَزْكِيَةِ الْأَحْبَاسِ عَلَى مِلْكِ مُحَبِّسِهَا
فَقَوْلُ اللَّخْمِيِّ الْحَبْسُ يُسْقِطُ مِلْكَ الْمُحَبِّسِ غَلَطٌ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref83"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn83"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[83]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وكلّ تلك الأقوال لا فضل فيها لقول على آخر إلاّ بالجدوى
والمصلحة، وكلّها انحازت إلى المفهوم الواسع "في سبيل الله "، إذ بدونها
يفقد الوضع العقاريّ للوقف صورته الشرعيّة والقانونيّة. فالمالكيّة وإن أبقوا،
نظريّا، ملكية الموقوف بيد الواقف إلاّ أنّ تلك الملكيّة لا صورة لها بما أنّهم
جعلوا "غلّة الوقف"، أو"المنفعة"، ملكاً لازماً للموقوف له أي
إنها في وجوه البر والخير للمجتمع كله. فإذا حبس شخص حقل زيتون، مثلا، فإنّ الحقل
وما فيه من شجر يبقى ملكا لصاحبه ولكنّ الإنتاج من ذلك الحقل يكون ملكا
"للجهة" الموقوف عليها ذلك الحقل. فالملكيّة "مزدوجة" في حقّ
ذلك الحقل ينتفع الواقف بجريان الثواب وينتفع المجتمع بالثمار</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وهذا يعني
أن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فقه الوقف
ارتبط في مجمله، بالمصالح و بنظريّة المقاصد. فقد نظر الفقهاء، بصورة أو بأخرى إلى
الوقف من منظار "تعبّديّ" و"مصلحيّ" في نطاق نظريّة المقاصد.
فقد وجّهوا اهتماماتهم ومشاغلهم إلى محاور أساسيّة: هي المحافظة على عين الموقوف
من أجل تحقيق المنافع والتصرف في عين الوقف في نطاق المحافظة على ديمومة الانتفاع
و احترام شرط الواقف من أجل الترغيب وانتشار الخير</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فما "شرط
الواقف" ومن أين اكتسب تلك الأولويّة الفقهيّة؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">تقييم شروط الواقف بمعيار المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">على أنّنا مهما ادّعينا الغيرة على شروط الوقف وعلى
الإسلام والمسلمين.. فلن نكون صادقين إذا لم نوفّق غيرتنا ونلائم أعمالنا مع أسس
الاقتصاد ونواميس العلم والعمران ولن نصل إلى حكمة الشريعة ونقضي باليسر إزالة
العسر إذا جارينا منيقول</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">شرط</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الواقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كنصّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشارع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref84"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn84"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[84]</span></a>.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هي من "الطلقات النارية" التي وجّهت إلى الوقف
وفقهه وبالخصوص إلى الحكم الفقهيّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">شرط</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الواقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كنصّالشارع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>". </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فهل يمكن الفصل، أو التوفيق على الأقلّ، بين الّذين يرون
أنّ "شروط الوقف" ومبدأ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">شرط الواقف كنصّ الشارع" أحد الأسباب التي حكمت على
الوقف بالجمود، وبين الشقّ المقتنع بأنّ "للشروط التي يضعها منشئ الوقف أهمية
بالغة في ضمان حسن أداء الوقفية" وأنّ "الفقه سعى، والإفتاء أيضاً، في
ضبط شروط الواقفينوفقاً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لمقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشريعة، حتّى تظلّ هذه الشروط محكومة بالمقاصد لا حاكمة
لها أو خارجة عنها"؟ إن المسألة تدور لا محالة بين مصلحتين: خاصة وعامة،
وكلاهما معتبر في الشريعة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">مفهوم "شرط الواقف
كنصّ الشارع" في فقه الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وَيُرْجَعُ عِنْدَ التَّنَازُعِ فِي شَيْءٍ مِنْ أَمْرِ الْوَقْفِ وُجُوبًا
لِشَرْطِ وَاقِفٍ.. وَلَوْ لَمْ يَجِبْ اتِّبَاعُ شَرْطِهِ لَمْ يَكُنْ فِي
اشْتِرَاطِهِ فَائِدَةٌ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref85"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn85"><span style="color: windowtext; text-decoration-line: none;">[85]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَمَّا
اُتُّبِعَ شَرْطُهُ فِي تَسْبِيلِهِ وَجَبَ اتِّبَاعُ شَرْطِهِ فِي نَفَقَتِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref86"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn86"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[86]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْبَابُ
الثَّانِي فِي أَحْكَامِ الْوَقْفِ وَفِيهِ طَرَفَانِ: الْأَوَّلُ فِي أَحْكَامِهِ
اللَّفْظِيَّةِ وَالْأَصْلُ فِيهَا أَنَّ شُرُوطَ الْوَاقِفِ مَرْعِيَّةٌ مَا لَمْ
يَكُنْ فِيهَا مَا يُنَافِي الْوَقْفَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref87"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn87"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[87]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في فقه الوقف، نجد إجماعا بين المذاهب الفقهيّة على
احترام مبدأ "شرط الواقف كنصّ الشارع" ولكنّ الفقهاء اختلفوا في مدلول
ذلك المبدأ وأبعاده وحالات مخالفته</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وبصفة إجماليّة فإنّ "شرط الواقف كنصّ الشارع"
يعني أنّ الواقف يتّخذ شخصيّة معنويّة فتكون شروطه "قانونا" لا ينسخ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وقد تنوعت
تفسيراتهم لذلك المبدأ وتطبيقه على ثلاثة آراء هي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أنّ شرط الواقف كنصّ الشارع في</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وجوب اتباعه والعمل به</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قال بهذا فريق من أبرزهم الماوردي والخرشي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أنّ شرط
الواقف كنصّ الشارع في</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الفهم والدلالة لا في وجوب العمل به واتّباعه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ذهب إلى هذا
الرأي خاصّة بعض الحنابلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أنّ شرط
الواقف كشرط الشارع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في الفهم والدلالة وفي وجوب اتباعه والعمل به</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">و"الجمهور"
يرجّح هذا القول</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من حيث المبدأ ومن حيث أصول التشريع، يعلم الفقهاء أكثر
من غيرهم أنّ الهدي النبويّ الشريف وضع حدودا واضحة للشروط في أيّ عقد من عقود
المسلمين: ""المسلمون على شروطهم إلاّ شرطًا حرّم حلالاً أو أحلَّ
حرامًا والصلح جائز بين الناس إلا صلحًا أحل حرامًا أو حرم حلالاً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref88"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn88"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[88]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المسلمون
عند شروطهم فيما أُحِلَّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref89"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn89"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[89]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يحدّد النصّ
التالي سبب احترام شرط الواقف فطالما لا يحرم حلالا ولا يحلل حراما فما فائدة
مخالفته أو عدم الالتزام به؟: "فَإِنْ قُلْتَ: شَرْطُ الْوَاقِفِ مُرَاعًى
كَنَصِّ الشَّارِعِ، قُلْتُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مَحَلُّ مُرَاعَاتِهِ حَيْثُ لَمْ يُخَالِفْ غَرَضَ
الشَّارِعِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِأَنَّ
إطْلَاقَهُ هَذَا يَجِبُ تَنْزِيلُهُ عَلَى أَنَّ الْمُرَادَ مَا يَرَاهُ مِمَّا
يُوَافِقُ غَرَضَ الشَّارِعِ. فَإِنْ صَرَّحَ بِعَمَلِهِ بِمَا يَرَاهُ وَإِنْ
لَمْ يُوَافِقْ ذَلِكَ كَانَ لَغْوًا يَجِبُ الْإِعْرَاضُ عَنْهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref90"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn90"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[90]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَنْ
يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَدَقَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ
عَنْهُ قَالَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نَسَخَهَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لِي عَبْدُ
الْحَمِيدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ
الْخَطَّابِ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا كَتَبَ عَبْدُ
اللَّهِ عُمَرُ فِي ثَمْغٍ فَقَصَّ مِنْ خَبَرِهِ نَحْوَ حَدِيثِ نَافِعٍ قَالَ
غَيْرَ مُتَأَثِّلٍ مَالًا فَمَا عَفَا عَنْهُ مِنْ ثَمَرِهِ فَهُوَ لِلسَّائِلِ
وَالْمَحْرُومِ قَالَ وَسَاقَ الْقِصَّةَ قَالَ وَإِنْ شَاءَ وَلِيُّ ثَمْغٍ
اشْتَرَى مِنْ ثَمَرِهِ رَقِيقًا لِعَمَلِهِ وَكَتَبَ مُعَيْقِيبٌ وَشَهِدَ عَبْدُ
اللَّهِ بْنُ الْأَرْقَمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا
أَوْصَى بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عُمَرُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِنْ حَدَثَ بِهِ
حَدَثٌ أَنَّ ثَمْغًا وَصِرْمَةَ بْنَ الْأَكْوَعِ وَالْعَبْدَ الَّذِي فِيهِ
وَالْمِائَةَ سَهْمٍ الَّتِي بِخَيْبَرَ وَرَقِيقَهُ الَّذِي فِيهِ وَالْمِائَةَ
الَّتِي أَطْعَمَهُ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِالْوَادِي
تَلِيهِ حَفْصَةُ مَا عَاشَتْ ثُمَّ يَلِيهِ ذُو الرَّأْيِ مِنْ أَهْلِهَا أَنْ
لَا يُبَاعَ وَلَا يُشْتَرَى يُنْفِقُهُ حَيْثُ رَأَى مِنْ السَّائِلِ
وَالْمَحْرُومِ وَذَوِي الْقُرْبَى وَلَا حَرَجَ عَلَى مَنْ وَلِيَهُ إِنْ أَكَلَ
أَوْ آكَلَ أَوْ اشْتَرَى رَقِيقًا مِنْهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref91"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn91"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[91]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تلك هي
البداية لشرط الواقف.هو أوّل "كتاب وقف" وهي أولى "شروط
الواقف" يضعها عمر بن الخطّاب رضي الله عنه الّذي كان أوّل من عمل
"بالوقف" في اصطلاحه الفقهيّ. وعلى نمط "الشروط العمريّة" في
"الحبس" سار معظم الصحابة رضي الله عنهم:" فَقَدْ رُوِيَ عَنْ
عَلِيٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ وَقَفَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كَمَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَعَلَهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عُمَرُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَلَكِنْ لَمْ يَسْتَثْنِ
لِلْوَالِي شَيْئًا": "أخبرنا أبو عبد الله الحافظ... أنّ زيد ابن ثابت
رضي الله عنه كان قد حبس داره الّتي في البقيع وداره الّتي عند المسجد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وكتب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في كتاب
حبسه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">على</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ما</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حبس</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عمر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بن الخطّاب
رضي الله عنه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref92"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn92"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[92]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لئن كانت
شروط الصحابة في "صدقاتهم" شروطا "أوّليّة" بسيطة فإنّ
المحبسين بعد الصحابة رضي الله عنهم توسّعوا في الشروط أيّما توسّع، فقد تشعبّت
"المقاصد" عند المحبّسين واحتيج إلى محاولات ضخمة لتجميع "شروط
الواقف" حسب "محاور مضمونيّة"،ورغم ذلك حاول بعضهم "تقسيمها</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>":<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وأما شروط
الواقف فهي متعدّدة يمكن تقسيمها إلى ثلاث مجموعات:</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الأولى:</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تعرف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بالشروط</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">العشرة<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والثانية: تخصّ
الشروط</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المتعلّقة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بالنظارة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">على الوقف
أو الولاية عليه... كما تشمل الصفات التي يجب أن يتحلّى بها الناظر وأجرته ومدّته
والشروط التي يجب أن يلتزم بها في تأجير</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أعيان الوقف ومدّته إلى غير ذلك من التفصيلات... <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والمجموعة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الثالثة:</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من الشروط تخص إجراءات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">صرف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الغلّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أو العائد وسلّم أولويّات هذا الصرف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref93"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn93"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[93]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والشروط
العشرة في هذا الاصطلاح: هي الإعطاء والحرمان والإدخال والإخراج والزيادة والنقصان
والتغيير والإبدال والاستبدال والبدل (أو التبادل أو التبديل).وهو تقسيم نوعيّ
لشروط الواقف يوضّح ما يمكن أن يتضمّنه "كتاب الوقف" في صيغته الكاملة
أو "المثاليّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">التقسيم
المقاصديّ لشروط الواقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في "الفتاوى الكبرى"، نجد تقسيما
"مقاصديّا" لشرط الواقف جعله ابن تيميّة "قاعدة فيما يَشْتَرِطُ
النَّاسُ فِي الْوَقْفِ". بدأ بتقسيم عامّ قائلا: "فَإِنَّ فِيهَا مَا
فِيهِ عِوَضٌ دُنْيَوِيٌّ وَأُخْرَوِيٌّ وَمَا لَيْسَ كَذَلِكَ وَفِي بَعْضِهَا
تَشْدِيدٌ عَلَى الْمَوْقُوفِ عَلَيْهِ". ثمّ شرع في التفصيل:
"فَنَقُولُ: الْأَعْمَالُ الْمَشْرُوطَة فِي الْوَقْفِ عَلَى الْأُمُورِ الدِّينِيَّةِ
مِثْلَ الْوَقْفِ عَلَى الْأَئِمَّةِ وَالْمُؤَذِّنِينَ وَالْمُشْتَغِلِينَ
بِالْعِلْمِ مِنْ الْقُرْآنِ وَالْحَدِيثِ وَالْفِقْهِ وَنَحْوِ ذَلِكَ أَوْ
بِالْعِبَادَاتِ أَوْ بِالْجِهَادِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ تَنْقَسِمُ ثَلَاثَةَ
أَقْسَامٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>": "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أحدها</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَمَلٌ
يَقْتَرِبُ بِهِ إلَى اللَّهِ تَعَالَى وَهُوَ الْوَاجِبَاتُ والمستحبّات..
فَمِثْلُ هَذَا الشَّرْطِ يَجِبُ الْوَفَاءُ بِهِ وَيَقِفُ اسْتِحْقَاقُ الْوَقْفِ
عَلَى حُصُولِهِ فِي الْجُمْلَةِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَالثَّانِي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَمَلٌ
نَهَى النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَنْهُ نَهْيَ تَحْرِيمٍ أَوْ
نَهْيَ تَنْزِيهٍ فَاشْتِرَاطُ مِثْلِ هَذَا الْعَمَلِ بَاطِلٌ بِاتِّفَاقِ
الْعُلَمَاءِ... وَكَذَا مَا كَانَ مِنْ الشُّرُوطِ مُسْتَلْزِمًا وُجُودَ مَا
نَهَى عَنْهُ الشَّارِعُ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ مَا نُهِيَ
عَنْهُ..."."الْقِسْمُالثَّالِثُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَمَلٌ لَيْسَ بِمَكْرُوهِ فِي الشَّرْعِ وَلَا
مُسْتَحَبٍّ بَلْ هُوَ مُبَاحٌ مُسْتَوَى الطَّرَفَيْنِ فَهَذَا قَالَ بَعْضُ
الْعُلَمَاءِ بِوُجُوبِ الْوَفَاءِ بِهِ وَالْجُمْهُورُ مِنْ الْعُلَمَاءِ مِنْ
أَهْلِ الْمَذَاهِبِ الْمَشْهُورَةِ وَغَيْرِهِمْ عَلَى أَنَّ شَرْطَهُ بَاطِلٌ
فَلَا يَصِحُّ عِنْدَهُمْ أَنْ يَشْرِطَ إلَّا مَا كَانَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قُرْبَةً إلَى اللَّهِ تَعَالَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَإِذَا اشْتَرَطَ الْمُوصِي أَوْ الْوَاقِفُ عَمَلًا
أَوْ صِفَةً لَا ثَوَابَ فِيهَا كَانَ السَّعْيُ فِي تَحْصِيلِهَا سَعْيًا فِيمَا
لَا يَنْتَفِعُ بِهِ فِي دُنْيَاهُ وَلَا فِي آخِرَتِهِ وَمِثْلُ هَذَا لَا يَجُوز</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref94"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn94"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[94]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقد أنتجت
مثل هذه التصنيفات جدلا ثريّا متواصلا بين الفقهاء حول إشكاليّات المقصد الفقهيّ
واتساع معانيها. وحول إشكاليّة "الدلالة" و"المفهوم في فقه الوقف
نجد "بابين" هامّين يخصّان "شَرْط الْوَاقِفِ": الأوّل هو
"فساد الشرط، أو بطلانه" الّذي ساير فقه الوقف منذ ظهوره، والثاني
"الشروط العشرة" الّذي انتهى إليه فقه الوقف مع المتأخرين. وهذه
"الشروط العشرة" من حقّ الواقف: "أباحت المادّة الثانية عشرة من
قانون الوقف المصري رقم (48 لسنة 1946) للواقف أن يشترط لنفسه الشروط العشرة في
وقفه، وأن يشترط تكرارها، واعتبرتها صحيحة، ونصّها: "للواقف أن يشترط لنفسه
لا لغيره الشروط العشرة أو ما يشاء منها وتكرارها على ألاّ تنفّذ إلاّ في حدود هذا
القانون". أما اشتراط الواقف الشروط العشرة لغيره فهو شرط باطل عملاً بهذه
المادّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref95"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn95"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[95]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ويمكن القول
إنّ إقرار "الشروط العشرة" في فقه الوقف هو "تتويج" لمقولة
"شَرْطُ الْوَاقِفِ كنصّ الشارع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولئن ركّز
الفقهاء في فقه الوقف على القاعدة: "شَرْطُ الْوَاقِفِ مُرَاعًى كَنَصِّ
الشَّارِعِ ومَحَلُّ مُرَاعَاتِهِ حَيْثُ لَمْ يُخَالِفْ غَرَضَ الشَّارِعِ وَإِنْ
لَمْ يُوَافِقْ ذَلِكَ كَانَ لَغْوًا يَجِبُ الْإِعْرَاضُ عَنْهُ" إلاّ أنّ
معاييرهم اختلفت حتما في مفهوم "غَرَض الشَّارِعِ" وفيما يعتبر
"لَغْوًا يَجِبُ الْإِعْرَاضُ عَنْهُ" حسب تنوّع الأفهام،ولا نرى ضرورة
لوجود معيار موحّد لاعتبار شرط من شَروط الْوَاقِفِ فاسدا أو باطلا، طالما تقاس
مصداقيتها بمدى وفائها لمقاصد الشريعة في التحليل والتحريم وحفظ المصالح الخمس</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وبالتالي
فان المعيار الحقيقي الدائم هو عرض شروط الواقفين على كتاب الله و سنة
رسوله، فما وافق الكتاب والسنة فهو صحيح وما خالفه كان شرطًا باطلاً مردودًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وليس تصنيف
ابن تيميّة إلا نموذج فقهي يروم التأصيل والتقنين، وهذا ما سار عليه تلميذه
ابن القيم بعده: "فَتَرَكُوا مَحْضَ الْقِيَاسِ بَلْ قِيَاسَ الْأَوْلَى
وَ[جَعَلوا] الْوَفَاءَ بِشَرْطِ الْوَاقِفِ الْمُخَالِفِ لِمَقْصُودِ الشَّارِعِ
[...] فَكَيْفَ يَكُونُ شَرْطُ الْوَاقِفِ الَّذِي غَيرهُ أَفْضَلُ مِنْهُ
وَأَحَبُّ إلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لَازِمًا يَجِبُ الْوَفَاءُ بِهِ؟ [...] لَمْ
يَجْعَلْ اللَّهُ تَعَالَى وَلَا رَسُولُهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ
وَلَا أَحَدٌ مِنْ الْأَئِمَّةِ قَوْلَ فَقِيهٍ مِنْ الْأُمَّةِ بِمَنْزِلَةِ
نَصِّ اللَّهِ وَرَسُولِهِ بِحَيْثُ يَجِبُ اتِّبَاعُهُ وَيَحْرُمُ خِلَافُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref96"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn96"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[96]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">تقييم بعض
شروط الواقف في الوقف الأهليّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">استأثر الوقف الأهليّ بالقسط الأوفر من جهود الفقهاء
والمفتين واهتمامهم وبالحيز الأوسع في كتب الفقه والفتاوى. قد يكون ذلك لغلبة هذا
النوع من الوقف عند المسلمين وقد يكون لتعدّد مشاكل الوقف الأهليّ،وقد يكون ذلك
لاختلاف الأحكام في نفس القضيّة وقد يكون لتلك الأسباب مجتمعة. وتاريخ الوقف
الأهليّ يبدأ مع الصحابة رضي الله عنهم في تراثنا ولنا في ذلك نماذج من شروط
الواقف نسبت إلى الكثيرين من الصحابة في تحبيس المنازل خاصّة. ونظرا لخصوصيّة هذا
النوع من الوقف، فإنّ تقييم شروط الواقف فيه بمعيار المقاصد العامّة للشريعة ينحصر
بطبيعته في "مسائل" أساسيّة قد تكون متشوّفة إلى تحقيق المقاصد أو
مخالفة لها وفي الحالتين يعتمد الفقه مبدأ الإباحة أو المنع و منها</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحرص على تحقيق العدل في وضعية الأنثى في الوقف الأهليّ
التي يقع التركيز فيها على تفضيل الذكور عن الإناث عند بعض الواقفين، وحرص الفقه
على مقاومة الظاهرة وبيان مخالفتها للشرع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الأولاد
والوقف الذرّي: يقع النظر في اختلاف الفقهاء حول مفهوم مصطلح "أولاد"
وما نتج عنه من "إدخال" و"إخراج" "للولد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المنزل
الموقوف: من يسكنه في شرط الواقف وفي فقه الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وانطلاقا من
بعض تلك النماذج نحاول التعرّف على التطوّر الّذي حصل في تلك الشروط وأظهر الأقوال
الفقهيّة فيها في نطاق تقييم شروط الواقف في الوقف الأهليّ بمعيار المقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الأنثى
و"الوقف الأهليّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">أو "العدالة" في الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إخْرَاجَ
الْبَنَاتِ مِنْ الْحَبْسِ إِذَا زُوِّجْنَ مِنْ عَمَلِ الْجَاهِلِيَّةِ" فِي
رِوَايَةِ ابْنِ الْقَاسِمِ عَن الإمام مالك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تَفْضِيل
بَعْض الْبَنِينَ بِالْعَطَاءِ مِنْ شِبْهِ فِعْلِ أَهْلِ الْكُفْرِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref97"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn97"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[97]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أنكرت أمّ
المؤمنين عائشة رضي الله عنها ذلك التفضيل "وَاحْتَجَّتْ عَائِشَةُ رَضِيَ
اللَّهُ عَنْهَا لِذَلِكَ بِقَوْلِهِ تَعَالَى وَقَالُوا مَا فِي بُطُونِ هَذِهِ
الْأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِذُكُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref98"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn98"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[98]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="color: #3366ff; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فماذا قال الفقهاء؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">المالكيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">رَوَى عُمَرُ
بْنُ زِيَادٍ عَنْ مَالِكٍ أَنَّهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كَرِهَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إخْرَاجَ الْبَنَاتِ مِنْ الْحَبْسِ إِذَا زُوِّجْنَ
وَفِي رِوَايَةِ ابْنِ الْقَاسِمِ عَنْهُ ذَلِكَ مِنْ عَمَلِ الْجَاهِلِيَّةِ...
وَاحْتَجَّتْ عَائِشَةُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا... فَإِنْ وَقَعَ ذَلِكَ فَقَدْ رَوَى
ابْنُ الْقَاسِمِ عَنْ مَالِكٍ الشَّأْنُ أَنْ يَبْطُلَ. قَالَ الشَّيْخُ أَبُو
إِسْحَاقَ وَمَنْ أَخْرَجَهُنَّ عَنْهُ بَطَلَ تَحْبِيسُهُ وَكَذَلِكَ مَنْ شَرَطَ
أَنَّ مَنْ تَزَوَّجَتْ مِنْهُنَّ بَطَلَ حَقُّهَا إِلَّا أَنْ يَرُدَّهَا رَادٌّ
وَيَنْقُصُ ذَلِكَ حَتَّى يَرُدَّهَا إِلَى الْفَرَائِضِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref99"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn99"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[99]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أبطل الإمام مالك الحبس في حالة إخراج البنات منه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الحنابلة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَالْمُسْتَحَبُّ
أَنْ يُقَسِّمَ الْوَقْفَ عَلَى أَوْلَادِهِ عَلَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حَسَبِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قِسْمَةِ اللَّهِ تَعَالَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْمِيرَاثَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَيْنَهُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ
وَقَالَ الْقَاضِي: الْمُسْتَحَبُّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">التَّسْوِيَةُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَيْنَ الذَّكَرِ وَالْأُنْثَى لِأَنَّ الْقَصْدَ
الْقُرْبَةُ عَلَى وَجْهِ الدَّوَامِ وَقَدْ اسْتَوَوْا فِي الْقَرَابَةِ. فَإِنْ
خَالَفَ فَسَوَّى بَيْنَ الذَّكَرِ وَالْأُنْثَى، أَوْ فَضَّلَهَا عَلَيْهِ، أَوْ
فَضَّلَ بَعْضَ الْبَنِينَ أَوْ بَعْضَ الْبَنَاتِ عَلَى بَعْضٍ أَوْ خَصَّ
بَعْضَهُمْ بِالْوَقْفِ دُونَ بَعْضٍ، فَقَالَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أَحْمَدُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فِي رِوَايَةِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَكَمِ: إِنْ كَانَ
عَلَى طَرِيقِ الْأَثَرَةِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَأَكْرَهُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَإِنْ كَانَ عَلَى أَنَّ بَعْضَهُمْ لَهُ عِيَالٌ
وَبِهِ حَاجَةٌ يَعْنِي فَلَا بَأْسَ بِهِ. وَوَجْهُ ذَلِكَ أَنَّ الزُّبَيْرَ
خَصَّ الْمَرْدُودَةَ مِنْ بَنَاتِهِ دُونَ الْمُسْتَغْنِيَةِ مِنْهُنَّ بِصَدَقَتِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref100"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn100"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[100]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الحنفيّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَرَدَ فِي
الْحَدِيثِ أَنَّهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ ((سَوُّوا بَيْنَ
أَوْلَادِكُمْ فِي الْعَطِيَّةِ وَلَوْ كُنْت مُؤْثِرًا أَحَدًا لَآثَرْت
النِّسَاءَ عَلَى الرِّجَالِ)) رَوَاهُ سَعِيدٌ فِي سُنَنِهِ. وَفِي صَحِيحِ
مُسْلِمٍ مِنْ حَدِيثِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِيرٍ ((اتَّقُوا اللَّهَ وَاعْدِلُوا
فِي أَوْلَادِكُمْ)). فَالْعَدْلُ مِنْ حُقُوقِ الْأَوْلَادِ فِي الْعَطَايَا، وَالْوَقْفُ
عَطِيَّةٌ، فَيُسَوِّي بَيْنَ الذَّكَرِ وَالْأُنْثَى لِأَنَّهُمْ فَسَّرُوا
الْعَدْلَ فِي الْأَوْلَادِ بِالتَّسْوِيَةِ فِي الْعَطَايَا حَالَ
الْحَيَاةِ...وَيَنْبَغِي لِلرَّجُلِ أَنْ يَعْدِلَ بَيْنَ أَوْلَادِهِ فِي
الْعَطَايَا وَالْعَدْلُ فِي ذَلِكَ التَّسْوِيَةُ بَيْنَهُمْ فِي قَوْلِ أَبِي
يُوسُفَ... وَلَيْسَ عِنْدَ الْمُحَقِّقِينَ مِنْ أَهْلِ الْمَذْهَبِ فَرِيضَةٌ
شَرْعِيَّةٌ فِي بَابِ الْوَقْفِ إلَّا هَذِهِ بِمُوجِبِ الْحَدِيثِ
الْمَذْكُورِ.... فَلَا تَنْصَرِفُ الْفَرِيضَةُ الشَّرْعِيَّةُ فِي بَابِ الْوَقْفِ
إلَّا إلَى التَّسْوِيَةِ وَالْعُرْفُ لَا يُعَارِضُ النَّصَّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref101"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn101"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[101]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يلاحظ أنّ أغلب أئمّة الفقه قدّموا التسوية بين البنين
والبنات في الوقف الأهليّ وجعلوا "الْعَدْل مِنْ حُقُوقِ الْأَوْلَادِ فِي
الْعَطَايَا"، أو على الأقلّ العمل "عَلَى حَسَبِ قِسْمَةِ اللَّهِ
تَعَالَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْمِيرَاثَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بَيْنَهُمْ
لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ"، وألحّوا على ذلك وأنكروا كلّهم أن
يكون تفضيل الذكور بسبب "الْأَثَرَةِ" أو "الْمُحَابَاة"
واستنكروا إخراج البنات من الوقف. هذا الإقرار المبدئيّ "الأصوليّ" دليل
واضح على أنّهم أرادوا "ضبط شروط الواقفين وفقاً لمقاصد الشريعة حتّى تظلّ
هذه الشروط محكومة بالمقاصد لا حاكمة لها أو خارجة عنها".وبذلك تجاوزوا ما
فرضته التقاليد والأعراف الخاطئة وراعوا مقاصد الشريعة في حفظ الأموال والنفوس</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَأَمَّا
لَوْ قَالَ: وَقْفٌ عَلَى أَوْلَادِي وَأَوْلَادِهِمْ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>... ".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هذا
الافتراض"لَوْ قَالَ وَقْفٌ عَلَى أَوْلَادِي" يملأ كتب الفقه والفتاوى
في خصوص الوقف والحبس. لماذا؟ بسبب المصطلح "أولاد". من هم
"أولاد" الواقف، أهم الذكور فقط أم الذكور والإناث؟ وهل هم أولاده من
صلبه فقط أم هم أولئك وأولاد أولادهم؟ وهل البنات من جملة "الأولاد"
يدخلن في الوقف أم يخرجن منه لأنوثتهنّ؟ وهل يدخل أولاد البنات الصلبيّات؟نتج عن
تلك المسائل الاستحقاقيّة جدل حول دلالة المصطلح "أولاد" وتناول كلّ
جوانبه "الأصوليّة" من دلالة لغويّة وأخرى شرعيّة وثالثة عرفيّة ورابعة
ظنيّة اهتمّت بنيّات الواقف من ذلك المصطلح حين أحدث وقفه: " رَجُلٌ قَالَ
فِي كِتَابِ وَقْفِهِ أَوْقَفَ كَاتِبُهُ الدَّارَ الْفُلَانِيَّةَ عَلَى وَلَدِهِ
فُلَانٍ ثُمَّ بَعْدَهُ عَلَى أَوْلَادِهِ الثَّلَاثَةِ فُلَانٍ وَفُلَانٍ
وَفُلَانٍ وَعَلَى مَنْ يُحْدِثُهُ اللَّهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مِنْ الْأَوْلَادِ،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هَلْ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الضَّمِيرُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فِي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قَوْلِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يَرْجِعُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إلَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْوَاقِفِأَوْ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إلَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْوَلَدِ؟</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref102"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn102"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[102]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">واعتبر
"بَابُ بَيَانِ الْأَلْفَاظِ الْوَاقِعَةِ فِي لَفْظِ الْمُحَبِّسِ أَيْ مَا
تَدُلُّ عَلَيْهِ" "بَابا عَظِيما عَلَيْهِ تُبْنَى مَسَائِلُ الْحَبْسِ
بِاعْتِبَارِ مَنْ يَسْتَحِقُّهُ وَمَنْ لَا يَسْتَحِقُّهُ لِكَوْنِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَفْظِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْمُحَبِّسِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مُحْتَمَلًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">غَيْرَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">صَرِيحٍ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فِي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْمُرَادِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref103"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn103"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[103]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من هنا،
نعلم أنّ الأحكام الفقهيّة في الوقف الأهليّ ستكون محل عناية وباعثة على التفكير
والقياس والاستفادة من علوم اللغة حسب فهم الفقيه أو المفتي وحسب تقديره. فتلك
الأحكام لا تمثّل مذهبا فقهيّا محدّدا وإنّما تمثّل "مذهب" الفقيه نفسه
ومدى تفقّهه في الدين ومدى اعتباره لمقاصد الشريعة في حكمه أو فتواه. فكان لا بدّ،
إذن، من التدقيق والتفريق في دلالة المصطلح بين "أولاد"
و"ذُّرِّيَّة" و"أَهْل" و"آل" و"بنين"
و"عقب" وحتّى "قَوْم". بل إنّ الفقه نظر فيمن "حَبَسَ
عَلَى وَلَدِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَلَا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَلَدَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لَهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"! </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولئن حتّمت
"شروط الواقف" أو الضرورة الفقهيّة ذلك الجدل فإنّه يؤخذ من كلّ تلك
الجهود سعي محمود لدى فقهائنا في "مقاصدهم" بصفة عامّة رغم التشعّبات
والتعقيد واختلاف الأقوال في نفس المسألة. ولعلّ أهمّ تلك المقاصد هي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حلّ النزاعات المتواصلة حول حقوق الموقوف عليهم والورثة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">النظر في مآل الوقف في حالات عدّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">•</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المنابات من غلّة الوقف أو من الوقف نفسه في حالات لا
تحصى منها بيعه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولم يزل
العلماء متحيّرين في فهم شروط الواقفين إلاّ من رحم الله</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"!!<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref104"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn104"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[104]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">خصّصت كتب الفقه في جميع المذاهب أبوابا أحيانا لجدل
لغويّ "فِي مَعْنَى الْعَقِبِ وَالْبَنِينَ وَالْوَلَدِ والْعَقِبِ
وَالْوَرَثَةِ" وفيما حصره بعضهم في "الألفاظ الستّة". وتجادل
الفقهاء حول المعاني اللغويّة والبيانيّة لحرفي العطف "الواو"
و"ثمّ" وتباينت أقوالهم في كلّ ذلك وخاصّة في "مسألة" هل
"وَلَدُ الْبَنَاتِ ذَكَرًا كَانَ أَوْ أُنْثَى" يعتبر "عَقِبًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كل هذا
التدقيق والتقصي مبعثه واحد هو: التماس العدل وخدمة القواعد التي جاءت الشريعة
الإسلامية للمحافظة عليها، وأدخلت البنات في الوقف تطبيقا للعدالة المنشودة في
مقاصد الشريعة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> ""</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَلَدِي"
مُفْرَدٌ مُضَافٌ يَعُمُّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">جَمِيعَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أَوْلَادِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الذُّكُورِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَالْإِنَاثِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَكَأَنَّهُ قَالَ أَوْلَادِي وَأَوْلَادُهُمْ
فَيَشْمَلُ وَلَدَ الذُّكُورِ وَوَلَدَ الْأُنْثَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref105"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn105"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[105]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَإِذَا
قَالَ الْمُحَبِّسُ هَذِهِ الدَّارُ مَثَلًا حَبْسٌ عَلَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَلَدِي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">دَخَلَ وَلَدُ الصُّلْبِ ذَكَرًا كَانَ أَوْ أُنْثَى
وَاحِدًا أَوْ مُتَعَدِّدًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref106"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn106"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[106]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لقد التزم
فقه الوقف بمبدأ العدالة في توزيع غلّة الوقف وقد حكم الإمام مالك بإبطال الوقف في
صورة إخراج البنات. وباعتبار مقاصد الشريعة فإن ّالّذين حكموا بإدخال البنات في
الوقف أرادوا "ضبط شروط الواقفين وفقاً لمقاصد الشريعة حتّى تظلّ هذه الشروط
محكومة بالمقاصد لا حاكمة لها أو خارجة عنها". ولهؤلاء سند شرعيّ وفقهيّ
وتاريخيّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَنْ أَبِي
بَكْرِ بْنِ حَزْمٍ أَنَّ عُمَرَ بْنَ عَبْدِ الْعَزِيزِ كَتَبَ إلَيْهِ أَنْ
يَفْحَصَ لَهُ عَنْ الصَّدَقَاتِ وَكَيْفَ كَانَتْ أَوَّلَ مَا كَانَتْ. قَالَ:
[...] وَكَتَبْتُ إلَيْهِ أَذْكُرُ لَهُ أَنَّ عَمْرَةَ بِنْتَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ
ذَكَرَتْ لِي عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهَا كَانَتْ إذَا ذَكَرَتْ صَدَقَاتِ النَّاسِ
الْيَوْمَ وَإِخْرَاجَ الرِّجَالِ بَنَاتِهِمْ مِنْهَا تَقُولُ: مَا وَجَدْتُ
لِلنَّاسِ مَثَلًا الْيَوْمَ فِي صَدَقَاتِهِمْ إلَّا كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ
وَجَلَّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>: </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>﴿</span><span lang="AR-SA" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وَقَالُوا مَا فِي بُطُونِ هَذِهِ الْأَنْعَامِ
خَالِصَةٌ لِذُكُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَإِنْ يَكُنْ مَيْتَةً
فَهُمْ فِيهِ شُرَكَاءُ</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">﴾ </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سُورَةُ
الْأَنْعَامِ [الآية 139]. فَهَذَا يَدُلُّ عَلَى قَوْلِ عَائِشَةَ أَنَّ
الصَّدَقَاتِ فِيمَا مَضَى إنَّمَا كَانَتْ عَلَى الْبَنِينَ وَالْبَنَاتِ حَتَّى
أَحْدَثَ النَّاسُ إخْرَاجَ الْبَنَاتِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref107"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn107"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[107]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وقد تفطّنت
أمّ المؤمنين عائشة رضي الله عنها بذكائها وبعد نظرها وإحساسها المرهف إلى ما
يخلّفه حرمان البنت من غلّة وقف أبيها: "قَالَتْ [عائشة رضي الله عنها]:
وَاَللَّهِ إنَّهُ لَيَتَصَدَّقُ الرَّجُلُ بِالصَّدَقَةِ الْعَظِيمَةِ عَلَى
ابْنَتِهِ فَتَرَى غَضَارَة صَدَقَتِهِ عَلَيْهَا وَتَرَى ابْنَتهُ الْأُخْرَى
وَإِنَّهُ لِيُعْرَف عَلَيْهَا الْخَصَاصَةُ لَمَّا أَبُوهَا أَخْرَجَهَا مِنْ
صَدَقَتِهِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref108"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn108"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[108]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">رضي الله عن
عائشة وعن أمّهات المؤمنين. قولها أبلغ تلخيص لمقاصد الشريعة فويل لمن ظلم أنثى
لأنّها أنثى وويل لمن يسمح بذلك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وقف المرأة
في فقه الوقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَقَضِيَّةُ
كَلَامِهِمْ دُخُولُ أَوْلَادِ الْبَنِينَ سَوَاءٌ أَكَانَ الْوَاقِفُ رَجُلًا
أَمْ امْرَأَةً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهُوَ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فِي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْمَرْأَةِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مُشْكِلٌ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">بِقَوْلِهِمْ
فِي النِّكَاحِ وَغَيْرِهِ: إنَّهُ لَا مُشَارَكَةَ بَيْنَ الْأُمِّ وَالِابْنِ
فِي النَّسَبِ إلَّا أَنْ يُقَالَ ذُكِرَ الِانْتِسَابُ فِي الْمَرْأَةِ هُنَا
لِبَيَانِ الْوَاقِعِ لَا لِلْإِخْرَاجِ فَيَدْخُلُ أَوْلَادُ الْبَنَاتِ أَيْضًا
وَإِلَّا يَلْزَمُ إلْغَاءُ الْوَقْفِ أَصْلًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فَالْعِبْرَةُ فِيهَا بِالنِّسْبَةِ اللُّغَوِيَّةِ لَا
الشَّرْعِيَّةِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَيَكُونُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كَلَامُالْفُقَهَاءِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مَحْمُولًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عَلَى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَقْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الرَّجُلِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. [...] </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَمُقْتَضَى
مَا قَالُوهُ أَنَّهُ يَدْخُلُ فِيهِمْ ذُرِّيَّتُهُ وَعَشِيرَتُهُ الْأَدْنَوْنَ
وَهُوَ الظَّاهِرُ الْمُخْتَارُ... بَلْ الْأَظْهَرُ مَا رَجَّحَهُ الرَّافِعِيُّ
وَغَيْرُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهُوَ
الْأَقْرَبُ إلَى الْعُرْفِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref109"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn109"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[109]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لقد أقبل
المسلمون رجالاً ونساء على الوقف. ورغم أنّ الفقهاء من جميع المذاهب استدلّوا
بأوقاف النساء من أمّهات المؤمنين وفاطمة وغيرهن- رضي الله عنهنّ- لجواز أنواع من
الوقف ولاستنباط بعض الأحكام، فقد يكون مفيدا استقراء آيات الميراث في
القرآن الكريم وأحكامه الثابتة في الهدي النبويّ الشريف للاستهداء بها في فهم
مقاصد الشريعة ووقف النساء لتلافي النقائص في هذه المسألة، تفعيلا لنظريّة المقاصد
في إسهام الوقف بالنهوض بالمجتمع ونفع الأمّة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولئن كان توحيد الله عزّ وجلّ وتنزيهه سبحانه وتعالى
وعبادته هو المقصد الأسمى والأسنى من الدّين فإنّ العدل يأتي بعده ليكون في مقدّمة
مقاصد الإسلام: " عن أبي ذَرّ أنَّ رسولَ الله صلّى الله عليه وسلّم قال فيما
روى عن الله تبارك وتعالى أنّه قال: "يا عبادي إنّي حَرَّمتُ الظُّلمَ على
نفسي وجعلتُه بينكم محرَّما فلا تَظَالموا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> "<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref110"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn110"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[110]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والعدل فيما
شرع الله عزّ وجلّ ورسوله صلّى الله عليه وسلّم. والرحمة، بعد ذلك، هي المقصد في
ديننا الحنيف. والهدي النبويّ الشريف كلّه رحمة خاصّة في جانب الأنثى:
"وَلَوْ كُنْت مُؤْثِرًا أَحَدًا لَآثَرْت النِّسَاءَ عَلَى
الرِّجَالِ". فمن أيّ باب دخلنا وجدنا أنّ إيثار الذكور على الإناث يتناقض مع
العدل والرحمة أي مع شرع الله ورسوله أي مع مقاصد الشريعة.فشرط الواقف تفضيل الذكر
على الأنثى من ذريّته في غلّة وقفه، بأي وجه كان، مخالف لمقاصد الشريعة. ذلك ما
أقرّه أئمّة الفقه وأكّدوا عليه سواء بإبطال الوقف نفسه أو بكراهة التفضيل وإن
كانت "كراهة تنزيه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">قد يرى منشئ
الوقف بشرطه في إخراج البنات من الحبس أو بتفضيله الذكور عليهنّ أنّ لتلك
"الشروط أهمّيّة بالغة في ضمان حسن أداء الوقفية" وهذا لا يعني بالضرورة
أن يكون ذلك الوقف متلائما مع مقاصد الشريعة. لذلك سعى أئمّة الفقه إلى "ضبط
شروط الواقفين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وفقاً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لمقاصد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشريعة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حتّى تظلّ
هذه الشروط محكومة بالمقاصد ". ولقد كان عمر بن عبد العزيز رضي الله عنه من
كبار المؤصّلين لنظرية المقاصد: "لقد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">كتب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عمر بن عبد العزيزأن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">تردّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">صدقات [الناس] الّتي أخرجوا منها البنات ولا يخرج من
الحبس أحد لأحد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref111"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn111"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[111]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">تقييم بعض
شروط الواقف في الوقف الخيريّ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">في فقه الوقف لا يتميّز الوقف الخيريّ في أحكامه عن
الفقه الأهليّ بما أنّ المرجعيّة هي نفسها: "شرط الواقف كنصّ الشارع "
وبما أنّ " معظم أحكام الوقف ثابت باجتهاد الفقهاء بالاعتماد على الاستحسان
والاستصلاح والعرف". لم يفرّق الفقهاء منذ القرن الأوّل الهجريّ بين الوقف
الأهليّ والوقف الخيريّ في أحكامهم لذلك لا نجد أحكاما خاصّة بنوع دون آخر. فهل
أنّ الواقفين "الخيريّين" وضعوا "شروطا لضمان حسن أداء الوقفية"
مراعين في ذلك المصلحة العامّة والنفع كما تقتضيه نظريّة المقاصد أم أنّهم حرصوا
على "مصالح" أخرى شخصيّة كانت أو مذهبيّة؟ وهل سعى الفقه، والإفتاء
أيضاً، في ضبط شروط الواقفين وفقاً لمقاصد الشريعة "؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">لا بدّ أوّلا من التفريق بين الأوقاف الخيريّة التي أنشأها
رجال الدول الإسلاميّة من خلفاء وملوك وسلاطين ووزراء وبين الّتي أنشأها أفراد من
علماء وأثرياء وغيرهم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إن الأوقاف
في الغالب لا تصدر إلاّ من ملك أو سلطان أو كافل مملكة شريفة أو أمير من أعيان
الأمراء المقدّمين ومن في درجتهم. وغالب ما يصدر من هؤلاء من الأوقاف: لا يكون
إلاّ على جهة برّ وقربة من صدقة على الفقراء والمساكين وستر عوراتهم وعتق رقابهم.
وعمارة طرقات المسلمين وسدّ حوائجهم وفكاك الأسرى منهم في أيدي الكفار. وما في
معنى ذلك من برّ ومثوبة كبناء الجوامع والمدارس والمساجد و الخوانق ودور القرآن
العظيم والحديث النبوي الشريف على قائله أفضل الصلاة والسلام والبيمارستانات
وخانات السبل ومكاتب الأيتام وحفر الآبار والأنهار والعيون وأحواض الماء المعدة
لشرب البهائم. ومنهم من يقف على ذريته ومعتقيه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref112"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn112"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[112]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَمِنْ
الْأَوْقَافِ مَا يَقِفُهُ الْمُلُوكُ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ" بل إنّ جلّها
كذلك إذ لم يكن يوجد فصل بين "أموال الدولة" و"أموال
الخلافة". هذه الأوقاف "الرسميّة" تكون في البنية التحتيّة من
طرقات وقناطر ومدارس ومستشفيات وسدود وقنوات ريّ... فهي من "إنجازات
الدولة" وبأموال الدولة ولو قيل "وقف عليها من ماله الخاصّ". فتلك
المنشآت تعتبر، في الواقع، أوقافا حقيقيّة عملا "بالعرف" الفقهيّ. ونظرا
لمرونة الشروط فيها أو غيابها إذ هي أوقاف عامة، حققت للناس والمجتمع عناصر
الكفاية والنماء والتمكين على امتداد تواصل الانتفاع بالوقف، وأسهمت بالتالي في
خدمة مقاصد الشرع الضرورية والحاجية والتحسينية،لأنها إنّما أُحدثت للنفع العامّ
والمصلحة والتكافل والتآزر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وقف اللقطاء</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>﴿</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ
فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ
وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَكِن مَّا تَعَمَّدَتْ
قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِيماً</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>﴾</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الأحزاب: 5</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>].<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">من أحسن
الأوقاف الخيريّة المجسّدة لمقاصد الشريعة المتعلقة بالضروريات و الحاجيات أحكام
الوقف الخاصة باللقطاء فهو باب عزّ نظيره في الأمم: فمن لطف الله عزّ وجلّ ورحمته
وحنانه ومحبّته لخلقه أنّه سبحانه وتعالى لم يورد في كلامه العزيز صفة واحدة تخصّ
"أطفال الزنا" أو "اللقطاء" كما تعوّدت المجتمعات تعييرهم.
اهتمّ القرآن الكريم بأهمّ ما يعطي للإنسان وجوده الفعليّ في هذا الكون وهي
الهويّة محافظا بذلك على سلامة النسل ومانعا بذلك صور الزّنا والفواحش، وحتّى إن
جهل الأب أو أنكر أبوّته فالأطفال "إِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ
وَمَوَالِيكُمْ" مخاطبا المسلمين دون أن ينفي "الأخوّة في الإنسانيّة".
ولا يخفى ما يعانيه أولئك الأبرياء من أزمات نفسانيّة وأوضاع اجتماعيّة حرجة. وقد
ذكر الشيخ رشيد رضا في تفسيره: أن اللقيط يوشك أن يدخل في معنى ابن السبيل، على أن
الشيخ القرضاوي يرى أن اللقيط وإن م يدخل في معنى "ابن السبيل" فهو داخل
في عموم "الفقراء والمساكين" قطعًا، فإن الفقير هو المحتاج، صغيرًا كان
أو كبيرًا. فحقه في الزكاة ثابت بيقين</span><a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref113"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn113"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[113]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> (</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">نَفَقَةُ
اللَّقِيطِ وَحَضَانَتُهُ مِنْ مَالِهِ الثَّابِتِ لَهُ أَوْ مِنْ غَيْرِهِ مِثْل
مَوْقُوفٍ عَلَى اللُّقَطَاءِ، أَوْ مَوْقُوفٍ عَلَيْهِ، أَوْ مُوصًى لَهُ..
وَإِنْ لَمْ يُعْرَفْ لَهُ مَالٌ فَفِي بَيْتِ الْمَالِ.. فَإِذَا عُدِمَ بَيْتُ
الْمَالِ بأن لَمْ يَكُنْ فِيهِ مَالٌ، أَوْ ثَمَّ مَا هُوَ أَهَمُّ كَسَدِّ
ثَغْرٍ يَعْظُمُ ضَرَرُهُ لَوْ تُرِكَ، أَوْ حَالَتْ الظَّـلَمَةُ دُونَهُ
افْتَرَضَ عَلَيْهِ الْإِمَامُ مِنْ أَغْنِيَاءِ بَلَدِهِ..
وَالْتِقَاطُ الْمَنْبُوذِ فَرْضُ كِفَايَةٍ حِفْظًا لِلنَّفْسِ الْمُحْتَرَمَةِ
عَنْ الْهَلَاكِ وَلِقَوْلِهِ تَعَالَى ﴿</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ
جَمِيعًا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: green; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>﴾ إذْ
بِإِحْيَائِهَا أَسْقَطَ الْحَرَجَ عَنْ النَّاسِ فَأَحْيَاهُمْ بِالنَّجَاةِ مِنْ
الْعَذَابِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> )<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref114"></a><a href="https://www.alukah.net/#_ftn114"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[114]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">هذا النص
حافل بدلالات مقاصد الشرع وملاءمة الدين للأوضاع الاجتماعية: فهو يحيل أولا إلى
منهج الشريعة في رعاية المصلحة ويشير إلى قاعدة الضرر الأكبر يزال بالضرر الأدنى
ويقرر قاعدة عدم الحرج ورفع المشقة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">الكتب والمكتبات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: teal; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وتعرّضت
لشرط الواقف على أنّه يعدُّ من العقبات الّتي تعترض وقف الكتب والمكتبات ولا سيّما
إذا ما كان شرط الواقف يحول دون التصرف بالكتب الموقوفة تصرفاً علمياً تُمْلِيه
ظروف العصر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref115"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn115"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[115]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">إنّ وقف
الكتب والتبرّع بها يلخّص وحده الحديث النبويّ الشريف "إذا مات الإنسان انقطع
عمله إلاّ من ثلاثة...". فالوقف والتبرّع "صدقة جارية" في حدّ ذاته
وفي الكتب علم بل علوم "بثّها في صدور الناس وانْتَفَع بها" ولا يخلو
الزمان ممّن "يدعون" للواقف ولوالديه من بين المستفيدين بتلك الكتب. وإن
أمكن التشبيه للمقاربة لا للتمثيل، فإنّ وقف الكتب أقرب ما يكون إلى الصوم في
الحديث القدسيّ "قال رسولُ الله صلّى الله عليه وسلّم: إنّ الله يقول:
"إنّ الصوم لي وأنا أجْزِي به</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>""<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref116"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn116"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[116]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="color: #3366ff; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">فهل سهّل الواقفون للكتب بشروطهم النفع والمصلحة؟ وما
قال فقه الوقف في تلك الشروط؟</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">" </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سُئِلَ
الْقَابِسِيُّ عَمَّنْ حَبَسَ كُتُبًا وَشَرَطَ فِي تَحْبِيسِهِ أَنَّهُ لَا
يُعْطَى إلَّا كِتَابٌ بَعْدَ كِتَابٍ فَإِذَا احْتَاجَ الطَّالِبُ إلَى
كِتَابَيْنِ أَوْ تَكُونُ كُتُبًا شَتَّى فَهَلْ يُعْطِي كِتَابَيْنِ مِنْهَا أَمْ
لَا يَأْخُذُ مِنْهَا إلَّا كِتَابًا بَعْدَ كِتَابٍ؟ فَأَجَابَ: إنْ كَانَ
الطَّالِبُ مَأْمُونًا وَاحْتَاجَ إلَى أَكْثَرَ مِنْ كِتَابٍ أَخَذَهُ لِأَنَّ
غَرَضَ الْمُحْبِسِ أَنْ لَا يَضِيعَ فَإِذَا كَانَ الطَّالِبُ مَأْمُونًا أُمِنَ هَذَا.
وَإِنْ كَانَ غَيْرَ مَعْرُوفٍ فَلَا يُدْفَعُ إلَيْهِ إلَّا كِتَابٌ وَاحِدٌ
وَإِنْ كَانَ مِنْ أَنْوَاعِ الْعُلُومِ خَشْيَةَ الْوُقُوعِ فِي ضَيَاعِ أَكْثَرَ
مِنْ وَاحِدٍ. قُلْت: تَقَدَّمَ بَعْضُ أَحْكَامِ شُرُوطِ الْحَبْسِ مِنْ كَلَامِ
أَبِي عِمْرَانَ وَغَيْرِهِ وَظَاهِرُهُ أَنَّهُ لَا يَتَعَدَّى مَا شَرَطَهُ
لِقَوْلِهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ "الْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ".
وَظَاهِرُ مَا فِي هَذَا السُّؤَالِ أَنَّهُ يُرَاعَى قَصْدُ الْمُحْبِسِ لَا
لَفْظُهُ. وَمِنْهُ مَا جَرَى بِهِ الْعُرْفُ فِي بَعْضِ الْكُتُبِ الْمُحْبَسَةِ
يُشْتَرَطُ عَدَمُ خُرُوجِهَا مِنْ الْمَدْرَسَةِ وَجَرَتْ الْعَادَةُ فِي هَذَا
الْوَقْتِ بِخُرُوجِهَا بِحَضْرَةِ الْمُدَرِّسِينَ وَرِضَاهُمْ. وَرُبَّمَا
فَعَلُوا ذَلِكَ فِي أَنْفُسِهِمْ وَلِغَيْرِهِمْ وَهُوَ وَاَللَّهُ أَعْلَمُ لِمَا
أَشَارَ إلَيْهِ هَذَا الشَّيْخُ لَا لَفْظُهُ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref117"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn117"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[117]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَشَرَطَ
فِي تَحْبِيسِهِ أَنَّهُ لَا يُعْطَى إلَّا كِتَابٌ بَعْدَ كِتَابٍ": هذا
الشرط من الواقف يمكن تبريره من زوايا شتّى فقد يكون منع الطالب الواحد احتكار
العديد من الكتب فلا ينتفع غيره. وقد يكون المحافظة على الكتب الموقوفة. ولكنّ
الشرط لا يراعي واقع الدراسة الّذي يتطلّب تنوّع الكتب في نفس الوقت. وقد
"توسّط" القابسيّ في فتواه مرتكزا على "أمانة" الطالب وهو
اعتبار أخلاقيّ. ومهما كان الأمر، فقد اجتهد القابسيّ في تيسير "شرط
الواقف" مراعاة لقَصْد الواقف متعلقا بالمعاني أكثر من المباني</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">والذي يقرأ
بعض ما أبقاه لنا التاريخ من حجج الوقف وشروط الواقف يتبيّن حقيقة التكافل في
المجتمع المسلم ويقف على أصالة عواطف الخير ومشاعر الرّحمة والبرّ وشيوع المعاني
الإنسانيّة الكريمة في أعماق هذه الأمّة حتّى إنّ برّها لم يقتصر على دائرة
الإنسان بل تجاوزه إلى الحيوانات</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>"<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftnref118"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftn118"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[118]</span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ينبغي أن نقرر في هذا السياق أن سعي الفقه والإفتاء في
ضبط شروط الواقفين وفقاً لمقاصد الشريعة، حتّى تظلّ هذه الشروط محكومة بالمقاصد
عبر صور عديدة من الاجتهادات وتقديم الحلول ارتقى إلى مستويات معتبرة من التنظير
القانوني والتقعيد التشريعي المنظّم،ولكنّ الفقه لم يكن يمتلك دوما سلطة تشريعيّة
ولا تنفيذيّة من حيث هو فقه إلاّ إذا ساندته السلطة السياسيّة. للفقهاء والمفتين
أن "يحلّوا" ما بدا لهم وأن "يحرّموا" ما شاؤوا وأن
"يندبوا" ما استطاعوا فلن يكون لذلك أثر إذا لم تلتزم السلطة التنفيذيّة
بنشره وتطبيقه قانونا. وهذا ما يفسر لنا بعض التجاوزات والأخطاء التي ظل يرتكبها
الواقفون مبتعدين عن روح المصالح المعتبرة في التشريع الإسلامي وخاصة في تقديم
"شرط الواقف" في الرتبة و الاعتبار على المصلحة المقصودة من الوقف وعلى
مقاصد الشريعة نفسها</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;">أخيرا،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: maroon; font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يتبيّن أنّه
لا يمكن إطلاق أحكام عامّة ومطلقة على فقه الوقف حتّى في المذهب الواحد. فكلّ فقيه
مهما كان مذهبه أو "بلغ رتبة الاجتهاد" يصيب "المقصد" في
مسائل كثيرة وقد يخطئه في أخرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ولكنّ فقه
الوقف ظل في مجمله وفيّا لروح الإسلام في التكافل والتعاون، ومنسجما مع المقصد
العام للشريعة وهو عمارة الأرض، وحفظ نظام المجتمع، وتحقيق مبدأ الاستخلاف
على أسس التقوى وصلاح العقول والنفوس والأموال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="rtl" style="background: rgb(247, 246, 246); line-height: 27.2pt; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p>:المراجع</o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> <a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn1"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref1"><span style="color: #08731f; text-decoration-line: none;">[1]</span></a> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سيد سابق:
فقه السنة- طبعة الفتح للإعلام العربي القاهرة(بدون تاريخ ) 3/ 259</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn2"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref2"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[2]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهْبَة الزُّحَيْلِيّ: الفِقْهُ الإسلاميُّ
وأدلَّتُهُ،دار الفكر دمشق الطبعة الثانية 1985 م/ 1405 هـ - 8/ 161</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn3"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref3"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[3]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أحمد بن يوسف الدريويش: الوقف: مشروعيته وأهميته
الحضارية ص 160 - ندوة مكانة الوقف و أثره في الدعوة والتنمية مكة المكرمة شوال
1420هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn4"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref4"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[4]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموسوعة العربيّة العالميّة: مقال الوقف - اصدار 2004</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn5"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref5"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[5]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أبو داود: السنن 3/ 76 - دار الكتاب العربي،بيروت
(بدون تاريخ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn6"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref6"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[6]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن عبد البرّ القرطبيّ: الكافي في فقه أهل المدينة،دار
الكتب العلمية، بيروت 1407 هـ، كتاب الأحباس - 1/ 537</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn7"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref7"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[7]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">محمد بن أحمد الصالح: الوقف الخيري وتميزه عن
الوقف الأهلي ص 909، ضمن بحوث ندوة الوقف في الشريعة الاسلامية ومجالاته مكة
المكرمة 1423 هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn8"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref8"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[8]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سيّد سابق: فقه السنّة 3/ 532 - بيروت، دار
الكتاب العربي. 1391هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn9"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref9"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[9]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">محمد بن أحمد الصالح: الوقف الخيري وتميزه عن
الوقف الأهلي ص 909</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn10"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref10"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[10]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المرجع نفسه ص 909</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn11"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref11"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[11]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">موسوعة الفقه الإسلاميّ، وزارة الأوقاف دولة الكويت</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn12"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref12"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[12]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وهبة الزحيلي: الفقه الإسلاميّ وأدلّته 8/ 161</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn13"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref13"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[13]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المرجع نفسه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn14"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref14"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[14]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حكم الشريعة الإسلامية في الوقف الخيري والأهلي، تأليف
لجنة من العلماء- مكة المكرمة: المطبعة السلفية ومكتبتها، عام 1346هـ - ص 5</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> -.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn15"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref15"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[15]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">خالد محمد عبد الرحيم: أحكام الوقف على الذرية في
الشريعة الإسلامية، دراسة مقارنة مع التطبيق القضائي في المملكة العربية السعودية
- مكة المكرمة: مطابع الصفا عام 1416 / 1996 - ج1 ص232</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn16"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref16"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[16]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن حزم: الإحكام في أصول القرآن 1/ 346</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn17"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref17"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[17]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">محمّد الحبش: شرح المعتمد في أصول الفقه 1/ 43،
دار ندوة العلماء، 2008</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn18"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref18"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[18]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الآمدي: الاحكام في أصول الأحكام، دار الكتاب العربي
1404هـ - 3/ 300</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn19"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref19"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[19]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الرازي: المحصول في علم أصول الفقه، الطبعة
الثانية 1412 ه - 1992 م مؤسسة الرسالة، بيروت، تحقيق طه جابر العلواني،5/ 151</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn20"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref20"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[20]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن أمير الحاج: التقرير والتحبير في علم الأصول،
دار الكتب العلمية -بيروت، الطبعة الأولى 1419هـ/ 1999م- 5/ 378</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn21"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref21"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[21]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشوكاني: إرشاد الفحول إلى تحقيق الحقّ من علم
الأصول، دار الكتاب العربي، الطبعة الأولى 1419هـ - 1999م، 2/ 130</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn22"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref22"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[22]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">القرافي: أنوار البروق في أنواع الفروق،مؤسسة الرسالة،ط1،1424هـ/
2003 م - 4/ 64</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn23"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref23"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[23]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">القلقشندي: صبح الأعشى - 1/ 491، دار الفكر -
دمشق، الطبعة الأولى، 1987، تحقيق: د.يوسف علي طويل</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn24"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref24"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[24]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">خير الدين الزركلي: الأعلام - 2/ 301</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> - </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">دار العلم
للملايين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الطبعة: 15
- أيار / مايو 2002م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn25"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref25"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[25]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">القلقشندي: صبح الأعشى - 1/ 454</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn26"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref26"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[26]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وهبة الزحيلي: الفقه الإسلاميّ وأدلّته 10/ 298</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn27"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref27"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[27]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> «</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموسوعة العربيّة العالميّة: مقال "وقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn28"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref28"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[28]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن بطوطة اللواتي: رحلة ابن بطوطة: 1/ 118، دار
النفائس،بيروت 1997م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn29"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref29"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[29]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">السيوطي: الأشباه والنظائر- دار الكتب العلمية، بيروت
1403 هـ . ص8</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn30"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref30"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[30]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المنهاجي الأسيوطي: جواهر العقود: - 1/ 308 - دار الكتب
العلمية بيروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn31"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref31"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[31]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المصدر نفسه 1/ 309</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn32"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref32"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[32]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن قدامة:( عبد الرحمن ) الشرح الكبير: 6/ 242، دار
الكتاب العربي، بيروت، 1403 هـ / 1983م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn33"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref33"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[33]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المرداوي: الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف- 7/ 41
- دار إحياء التراث العربي،ط: 2 (بدون تاريخ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn34"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref34"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[34]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المصدر نفسه 7/ 103</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn35"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref35"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[35]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن قدامة:( موفق الدين ) المغني، 6/ 25- الطبعة الثالثة
- دار المنار - القاهرة.1367 هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn36"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref36"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[36]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حاشية الصاوي على الشرح الصغير: دار المعارف بمصر،(بدون
تاريخ ) 4/ 121</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn37"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref37"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[37]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">النفراوي المالكي: الفواكه الدواني شرح رسالة أبي زيد
القيرواني، 2/ 271 - ط:2/ 1374هـ، مطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده،
القاهرة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn38"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref38"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[38]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموّاق: التاج والإكليل، دار الفكر بيروت 1398هـ - 6/
42</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn39"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref39"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[39]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">النفراويّ: الفواكه الدواني، 2/ 271</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn40"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref40"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[40]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">العدويّ الشهير بالدردير: الشرح الكبير على الشيخ خليل-
دار الفكر بيروت، 3/ 365</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn41"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref41"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[41]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حاشية الدسوقي على الشرح الكبير - دار الفكر بيروت
6/ 232 - ( بدون تاريخ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> ).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn42"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref42"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[42]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الدر المختار ورد المحتار: 3-408، وما بعدها، فتح
القدير: 5/ 58 وما بعدها، البدائع: 6/ 220، وهبة الزحيلي؛الفِقْهُ الإسلاميُّ
وأدلَّتُهُ، 10/ 357</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn43"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref43"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[43]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أحمد بن قاسم العنسي:التاج المذهب لأحكام المذهب (زيدية)
دار اليمن الكبرى، الطبعة الثانية 1960م - 4/ 305</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn44"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref44"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[44]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهْبَة الزُّحَيْلِيّ: الفقه الاسلامي وأدلته -10 / 358</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn45"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref45"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[45]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن قدامة: الشرح الكبير- 6/ 243 - وكذلك ابن ضويان:
منار السبيل 2/ 20</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn46"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref46"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[46]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">البهوتي: كشاف القناع: 6/ 401</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn47"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref47"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[47]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">النفراوي: الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد
القيرواني 2/ 133</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn48"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref48"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[48]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المرداوي: الإنصاف 6/ 12</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn49"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref49"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[49]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المصدر نفسه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn50"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref50"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[50]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فتاوى ابن تيمية: 7/ 301 - مطبعة الكردي، القاهرة 1328
هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn51"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref51"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[51]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فتاوى ابن تيمية: باب مسألة تغيير صورة الوقف:ج6- ص 231</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn52"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref52"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[52]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموّاق: التاج والإكليل لمختصر خليل - 6/ 301</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn53"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref53"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[53]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أبو شامة المقدسي: الروضتين في أخبار النورية و الصلاحية
- ص 23</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn54"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref54"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[54]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المصدر نفسه: ص27</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn55"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref55"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[55]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن تيمية: الفتاوى الكبرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> - </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">دار الكتب العلمية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> -
4/ 215.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn56"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref56"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[56]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عبد الله بن بية: رعاية المصلحة في الوقف الإسلامي
ص8، ضمن بحوث ندوة الوقف في الشريعة الاسلامية ومجالاته مكة المكرمة 1423 هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn57"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref57"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[57]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أحمد بن قاسم العنسي: التاج المذهّب لأحكام المذهب - 3/
213</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn58"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref58"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[58]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهْبَة الزُّحَيْلِيّ: الفِقْه الإسلاميُّ
وأدلَّتُه - 10/ 352</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn59"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref59"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[59]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن همام: فتح القدير 2/ 112</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn60"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref60"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[60]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموسوعة الفقهية الكويتية</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn61"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref61"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[61]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">معجم لغة الفقهاء 1/ 43</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn62"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref62"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[62]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">السرخسي: المبسوط - 2/ 211</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn63"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref63"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[63]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عليش: منح الجليل شرح مختصر خليل، 8/ 145 - دار
الفكر العربي بيروت، 1409هـ - 1989م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn64"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref64"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[64]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">السرخسي: المبسوط 2/ 218</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn65"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref65"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[65]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن قدامة: المغني على مختصر الخرقي
- 12/ 230</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn66"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref66"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[66]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الداغستاني: مطالب أولي النهى 1/ 141</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn67"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref67"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[67]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الشربيني: مغني المحتاج، 2/ 385 - دار المعرفة،
بيروت،الطبعة الأولى،1418 هـ/ 1997م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn68"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref68"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[68]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحجّاوي: الإقناع 2/ 146</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn69"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref69"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[69]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموسوعة العربيّة العالميّة: مقال "وقف</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn70"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref70"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[70]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحجاوي: الإقناع 2/ 125</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn71"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref71"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[71]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الدمياطي: جواهر العقود 1/ 206</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn72"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref72"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[72]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الباجي: المنتقى شرح الموطأ: 6/ 162</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn73"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref73"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[73]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن الأثير: جامع الأصول من أحاديث الرسول،11/ 180 - دار
البيان ط:1 - دار البيان، 1392 هـ / 1972 م - والحديث أخرجه مسلم في كتاب
الوصية، باب ما يلحق الإنسان من الثواب بعد وفاته ( الحديث: 4199) من حديث أبي
هريرة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn74"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref74"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[74]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">السعدي: بهجة شرح جوامع الأخبار- 1/ 120</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn75"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref75"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[75]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهْبَة الزُّحَيْلِيّ: الفِقْهُ الإسلاميُّ وأدلَّتُهُ
- 10/ 358</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn76"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref76"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[76]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أخرجه الطيالسى (ص 275، رقم 2068)، وأحمد (3/ 191، رقم
13004)، وعبد بن حميد (ص 366، رقم 1216)، والبخارى فى الأدب المفرد (1/ 168، رقم
479)، والبزار كما فى مجمع الزوائد (4/ 63) قال الهيثمى: رجاله أثبات ثقات .
والضياء (7/ 263، رقم 2714</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn77"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref77"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[77]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فتاوى الأزهر:دليل الوقف وأقوال الفقهاء - المفتي جاد
الحقّ علي جاد الحقّ؛ شعبان 1400هـ - 29 يونية 1980م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn78"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref78"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[78]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الباجي: المنتقى: 6/ 123</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn79"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref79"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[79]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن الهمام:شرح فتح القدير، 6/ 203 دار الفكر بيروت
(بدون تاريخ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn80"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref80"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[80]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">السرخسي: المبسوط،12/ 47،دار الفكر للطباعة والنشر
والتوزيع، بيروت، لبنان، الطبعة الأولى، 1421هـ 2000م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">[81] </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن
قدامة: المغني على مختصر الخرقي:12/ 178</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn82"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref82"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[82]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن همام: شرح فتح القدير 6/ 204</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn83"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref83"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[83]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الموّاق:التاج والإكليل، 6/ 45</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn84"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref84"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[84]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المجلّة الزيتونيّة- المجلّد الثاني؛ الجزء الأوّل شعبان
1356 هـ/ أكتوبر 1937 م - تقرير وزير الحكومة السوريّة في الأوقاف، عبد الرحمان
الكبالي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn85"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref85"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[85]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مصطفى السيوطي: مَطَالِب أُولِي النُّهَى، 4/ 312 - طبعة
المكتب الإسلامي، دمشق 1381 هـ/ 1961م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn86"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref86"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[86]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن قدامة: المغني - 12/ 264</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn87"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref87"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[87]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">زكريّا الأنصاري: أسنى المطالب في شرح روضة الطالب، 2/
466 دار الكتب العلمية - بيروت - 1422 هـ - 2000</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn88"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref88"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[88]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أخرجه الطبرانى (17/ 22، رقم 30)، وابن عدي (6/ 61،
ترجمة 1599 كثير بن عبد الله بن عمرو بن عوف)، والبيهقى (6/ 79، رقم 11212) .
وأخرجه أيضًا: الدارقطنى (3/ 27، رقم 98</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn89"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref89"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[89]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أخرجه الطبرانى (4/ 275، رقم 4404) . قال الهيثمى (4/
205): فيه حكيم بن جبير، وهو متروك، وقال أبو زرعة: محله الصدق إن شاء الله .
وأخرجه: الإسماعيلى (3/ 749)، وابن عدي (6/ 42 ترجمة 1586 قيس بن الربيع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn90"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref90"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[90]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن حجر الهيثمي: الفتاوى الفقهية الكبرى، 3/ 342، طبعة
دار الفكر، بيروت</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn91"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref91"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[91]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">أبو داود: السنن،3/ 76</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn92"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref92"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[92]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">البيهقي: السنن الكبرى، 6/ 161 - مكتبة دار الباز
- مكة المكرمة، 1414 هـ - 1994 م - تحقيق: محمد عبد القادر عطا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn93"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref93"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[93]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عمر زهير حافظ: نماذج وقفية من القرن التاسع
الهجري، ضمن أبحاث ندوة الوقف بمكة المكرمة 1423 هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn94"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref94"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[94]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">فتاوى ابن تيميّة: 7/ 268</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn95"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref95"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[95]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">وَهْبَة الزُّحَيْلِيّ: الفِقْهُ الإسلاميُّ وأدلَّتُهُ
- 10/ 310</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn96"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref96"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[96]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن القيّم: إعلام الموقعين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">عن رب العالمين 3/ 150</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn97"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref97"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[97]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الباجي: المنتقى شرح الموطأ - 6 / 138</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn98"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref98"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[98]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المصدر نفسه 6/ 190</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn99"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref99"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[99]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المصدر نفسه: 2/ 109</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn100"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref100"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[100]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن قدامة: المغني - 12/ 214</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn101"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref101"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[101]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن عابدين: ردّ المحتار 2/ 217</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn102"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref102"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[102]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحطّاب: مواهب الجليل في شرح مختصر خليل. 6/ 22 - دار
الفكر بيروت،الطبعة الثالثة، 1412هـ - 1992م</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn103"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref103"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[103]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">شرح ميارة المسمى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الْإِتْقَانَ وَالْإِحْكَامَ فِي شَرْحِ تُحْفَةِ
الْحُكَّامِ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">على ابن
عاصم - 3/ 218- باب الحبس والهبة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn104"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref104"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[104]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الحصفكي: الدرّ المختار 3/ 156</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn105"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref105"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[105]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">حاشية الدسوقي على الشرح الكبير: 6/ 238</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn106"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref106"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[106]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">شرح ميارة: 3/ 218</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn107"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref107"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[107]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">سحنون: المدونة - 2/ 234- مطبعة السعادة،
القاهرة،1323 هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn108"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref108"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[108]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المصدر نفسه: 2/ 207</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn109"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref109"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[109]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">زكريّا الأنصاري: أسنى المطالب. 2/ 468</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn110"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref110"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[110]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">ابن الأثير:جامع الأصول 11 / 4، والحديث رواه مسلم رقم
(2577) في البر والصلة، باب تحريم الظلم ن والترمذي رقم (2497) في صفة القيامة،
وباب رقم (49) وأخرجه البخاري في الأدب المفرد (490</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn111"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref111"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[111]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">خلف بن أبي القاسم القيرواني: التهذيب في اختصار
المدوّنة - ج 4، ص331 - طبعة دار البحوث للدراسات الإسلامية و إحياء التراث.
دبي،الإمارات العربية المتحدة، ط:1،1433 هـ/ 2002 م - تحقيق: د.محمد الأمين ولد
محمد سالم بن الشيخ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn112"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref112"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[112]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">الدمياطي: جواهر العقود - 2/ 104</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn113"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref113"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[113]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">يوسف القرضاوي: فقه الزكاة- 1/ 133</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn114"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref114"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[114]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">زَكَرِيَّا الْأَنْصَارِيُّ: أسنى المطالب وهو شرح لكتاب
الروض لشَرَفِ الدِّينِ إسْمَاعِيلَ بْنِ الْمُقْرِي - باب أركان اللقيط وأحكام
الالتقاط - ج 13- ص153</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn115"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref115"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[115]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">علي بن إبراهيم النملة: أوقاف الكتب والمكتبات، ضمن
أبحاث ندوة الوقف بمكة المكرمة 1423 هـ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn116"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref116"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[116]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">مسند أحمد: 14 - 418 وصحيح مسلم: 2- 383</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn117"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref117"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[117]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">المواق: شرح مختصر الشيخ خليل (مالكي) - 1/ 202</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
<div dir="rtl" style="text-align: justify;">
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="background: #F7F6F6; direction: rtl; line-height: 27.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://www.blogger.com/null" name="_ftn118"></a><a href="https://www.alukah.net/publications_competitions/0/39869/#_ftnref118"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="color: #08731f; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>[118]</span></a><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;">القرضاوي: في القرآن وتفسيره: ص:113</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-20203008846410682472019-08-26T11:33:00.001+02:002019-08-26T11:39:24.219+02:00إصدارات جديدة للدكتور علي بن محمّد الصولي<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">صدر للدكتور علي بن محمّد الصولي،
أستاذ محاضر بجامعة الزيتونة - تونس- كتابان، الأوّل في علم الكلام، والثاني في
التصوف المغاربي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> الكتاب
الأول عنوانه: غنية الراغب ومنية الطالب، لأبي عبد الله محمّد التواتي، دراسة
وتحقيقا.</span><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjqRSIIqf8j5fkUIxu9_fhR6akM7qxQHjBz9WInwyciJYU1stoOY3vqhCbr3LTC2hf5kBeUNTwDY5V4qtbNr1PXCCvtZQxkFDO-PafOiHnoS2agXHQnToo5UXCBIeibrPtD73SMjT7eqH0/s1600/IMG_20190825_142215.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="496" data-original-width="676" height="234" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjqRSIIqf8j5fkUIxu9_fhR6akM7qxQHjBz9WInwyciJYU1stoOY3vqhCbr3LTC2hf5kBeUNTwDY5V4qtbNr1PXCCvtZQxkFDO-PafOiHnoS2agXHQnToo5UXCBIeibrPtD73SMjT7eqH0/s320/IMG_20190825_142215.png" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وهذا الكتاب الضخم يضم 520 صفحة،
اختزل خمسة قرون من علم الكلام السني الأشعري. فكان عمدة هذا العلم الدقيق في
الزيتونة منذ أكثر من ثلاثة قرون، حيث لم يقتصر على عرض الآراء وما يتبعها من جدل،
بل أبدى رأيه بالنقد والترجيح "لإدراك حقيقة الإيمان بواضح الأدلة والبرهان".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وحاول الدكتور علي الصولي أنّ يقدّم دراسة في هذا الموضوع، ويحقق محتوى هذا
المخطوط النادر الذي تم العثور عليه بدار الكتب الوطنيّة التونسية. وذلك في جزئه
الأول والكبير الذي يخص "الإلهيات" في انتظار استكمال الجزء الثاني من
النبوات الذي يمثل حوالي ثلث ما جاء في المخطوط الفريد. وبالتالي يمكن ترشيحه إلى
مصدر أساسي من مصادر هذا العلم، فيه تبيان وبيان، أوضح به الحق، ورد على المبتدعين
وزيغهم، ودفاعا عن عقيدة التوحيد الخالص الذي لا تشوبها شائبة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> كما التزم فيه بالمجادلة العلمية المعتمدة على المبادئ والأصول العقلية
والقرآنية والحديثية الصحيحة في تقرير أركان الإسلام وأسسه والدفاع عنها بالحجة
والبرهان العقليين.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 21.3333px; line-height: 24.5333px;"> الكتاب الثاني فعنوانه: المباحث الأصلية في الطريقة الصوفية.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjZKL6xiGNIK1IySB0KDYYaii1bIw4oJfLY4_x9cjoOH2gev4-I2V2HKAs-M-xoTO_-_hTEr3KWzl6p5zepJT-wxz_BeunyO3AMHKZtOHuFlYBbfPenY1XTc483WX0pvHAFO6KH2raa_tQ/s1600/%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2585%25D8%25A8%25D8%25A7%25D8%25AD%25D8%25AB+%25D8%25A7%25D9%2584%25D8%25A7%25D9%2594%25D8%25B5%25D9%2584%25D9%258A%25D8%25A9+Couve+02.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1125" data-original-width="1600" height="224" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjZKL6xiGNIK1IySB0KDYYaii1bIw4oJfLY4_x9cjoOH2gev4-I2V2HKAs-M-xoTO_-_hTEr3KWzl6p5zepJT-wxz_BeunyO3AMHKZtOHuFlYBbfPenY1XTc483WX0pvHAFO6KH2raa_tQ/s320/%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2585%25D8%25A8%25D8%25A7%25D8%25AD%25D8%25AB+%25D8%25A7%25D9%2584%25D8%25A7%25D9%2594%25D8%25B5%25D9%2584%25D9%258A%25D8%25A9+Couve+02.jpg" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هذا التأليف الرائد
–رغم اِنتمائه الظاهر لكتب الشروح- فإنّه قد جمع في طياته مادة تنظيرية ثرية
متنوّعة الأغراض، راوحت بين الشرح والتقعيد والتّوجيه والتسنين (نقد البدع). ومن
سِمات منهجيته أيضا توظيفه للجانبين العقدي وكذلك الفقهي لاِسْتغلاله في طرحه
الصوفي السُنّي المعتدل الذي عُرف به التّصوف المغاربي فيما بعد بخصائصه ومميزاته
بعيدًا عن الشطحات الفلسفية المعقّدة أوْ التّأويلات المذهبيّة الفاسدة. فالحضور
المكثّف للآيات القرآنية والأحاديث النبوية وكذلك الأحكام الفقهيّة في مؤلفات
زرّوق تُؤكّد بوضوح الاِختيار الواعي بإرساء تصوّف إسلامي يتحقّق به التوفيق بين
الشريعة والحقيقة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">
وهي معادلة تبدو صعبة في ظلّ الغموض الاِصطلاحي والبعد عن "التصوّف
العالم" ومرجعياته إضافة إلى عوامل
حضارية وكذلك سياسية وتأثيرات أجنبية عن الفضاء المعرفي الإسلامي الأصيل.. إلاّ
أنّ أحمد زرّوق آل على نفسه أنْ يخوض هذه المعركة الصعبة والمتشعّبة على الجبهتين
المعرفية –التنظيرية والسلوكيّة- الطقسية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">
وقد حاول زرّوق رفع اللّبس عن كثير من القضايا التي عَلُقت بعلم التصوف
وبالممارسات المنسوبة للتصوف، مع تقديم بدائل لتصحيح المسار بعد الكشف عن تلك
الأمراض وأسبابها وكيفية معالجتها وتجاوزها، في إطار قراءة فريدة في طرحها حول علم
التصوف من خلال الجمع بين الفقه والتصوف.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وفي هذا
الشرح المستفيض قدّم لنا الشيخ زرّوق رؤيته الشاملة وفلسفته المتميّزة حول التصوف
الإسلامي بالبيان والشرح والنقد والتذكير والتحقيق. إلى أن اِرتقى شرحه هذا إلى
نظرية متكاملة في التّصوف الإسلامي عموما والتّصوف المغاربي بالخصوص.</span></span><br />
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjEeMuzgKBOFBZiVOEpWcExYCnlhlTYSG0BOm6nPJ0jfc_T_iI6zcAcjvq6Zwlyzn5003CdVqEP1rYxr3Sobv5G5cbftO30vjWHDy87OzVfCbpVlUN3FV89D5lKuJTtniHONQhXwqs5Ud4/s1600/received_317953725509667.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="766" data-original-width="399" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjEeMuzgKBOFBZiVOEpWcExYCnlhlTYSG0BOm6nPJ0jfc_T_iI6zcAcjvq6Zwlyzn5003CdVqEP1rYxr3Sobv5G5cbftO30vjWHDy87OzVfCbpVlUN3FV89D5lKuJTtniHONQhXwqs5Ud4/s320/received_317953725509667.jpeg" width="166" /></a></div>
<div style="text-align: center;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الدكتور علي بن محمد الصولي</span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"></span></span></div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-17550365202614368192019-08-25T16:32:00.002+02:002019-08-25T16:33:46.774+02:00جدلية وعي الذات في الوجودية<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b>
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s1600/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="540" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s200/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" width="150" /></a></div>
<br />
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">علي محمد اليوسف /الموصل</span></b><br />
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الفلسفة الوجودية ممثلة بسارتر، فهمت وعي
الذات مثاليا مغايرا للمادية، في تغييبها حمولتها الديناميكية في وجوب وعي الذات
جدليا بالموضوع كما أراده ونادى به هيدجر, وأن ماهية أدراك الذات لوجودها الحقيقي
لا يتم من دون ديناميكية تمنحها حضورها الجدلي بالحياة... كما ذهب هوسرل أن يكون
وعي الذات في ماهيته هي حمولته (القصدية) بمعنى أن القصدية هي السعي لتحقيق هدف
مقرر مسبقا تسعى الذات لتحقيقه والوصول إليه... ليلتقي بفهم هيدجر في تأكيده أن
وعي الذات لا يمكن إلا أن يتسم بالحيوية الديناميكية، ويفارقان –هوسرل وهيدجر- بذلك كل من ديكارت وسارتر رغم اختلاف هذين الأخيرين
بينهما أيضا، إذ كما أراد وعبّر عنه ديكارت في فهمه تحقق الوجود الذاتي الإنساني
بالفكر الفلسفي المجرد في الكوجيتو، كذلك فعل سارتر في تفسيره وعي الذات مثاليا
رغم الصلابة الوجودية المادية التي يحملها سارتر، وسيأتي توضيح جوانب أكثر من
إشكالية واحدة في فهم وعي الذات فلسفيا عند كل من هوسرل وهيدجر وسارتر.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وهذه التفسيرات المختلفة المتباينة هي إدانة
لكوجيتو ديكارت في تفسيره وعي الذات مثاليا الذي أصبح إبتذاليا فيما بعد على صعيد
فلسفة هوسرل في الفينامينالوجيا وصعيد فلاسفة الوجودية من بعده كلا من هيدجر وسارتر، في قراءة (أنا أفكر إذن أنا
موجود) التي تعتبر تفسيرا مثاليا مغلقا في ربط ديكارت وعي الذات بالفكر المجرد
الذي لا وجود لتموضع مادي له، في وعي الذات لنفسها كحقيقة وجودية في عدم تعالقها
مع جدلية موضوع يعطي الفكر سمة تعاليه على الوجود، هذه الجدلية المفتقدة بين الذات
والموضوع عند ديكارت التي لا تعطي كلا من الذات والموضوع إدراكا وجوديا حقيقيا
لكليهما من خلال التناوب التبادلي في التأثر والتأثير, أن كان على صعيد الفكر أو
صعيد واقع تموضعهما في تحقيق كل منها وجوده المتعالق بالآخر جدليا.. وهو ما أراد
هوسرل ومن بعده هيدجر تصحيحه وجوديا، في أخفاق سارتر أن يكون له تفسيرا واضحا في
تجاوزه لمقولة ديكارت رغم ماديته الماركسية من جهة، وفي عدم تمايز خطاب سارتر المعروف
في تفرده الفلسفي المتمرد باستمرار في هذه الإشكالية الجزئية أن لا يكون امتدادا
تابعا لهيدجر من جهة أخرى في ضم صوته مع كل من هوسرل وهيدجر بالضد من ديكارت في
فهمه وعي الذات وبهذا لم يبق لسارتر فهم غير انقيادي تبعي خارج فهم كل من هوسرل وهيدجر.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">إشكالية وعي الذات: <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">رغم وجودية سارتر الصلبة التي تستقي الكثير
من أصولها المادية الماركسية التي خرج عليها سارتر الشيوعي لاحقا، في تحديده
القطعي أن وجود الإنسان يسبق كل ميزة متفردة معطاة فطريا أو غريزيا أو مكتسبة عند
الفرد، وفي أعطائه الإنسان حقه الطبيعي في مطلق الحرية المشروطة بمسؤولية الإنسان إيفائها
حريته الفردية حقها على صعيدي توكيد حقيقته الإنسانية كذات تعي وجودها في كل
معانيها، وفي حمل هذه الذات جحيم الآخرين في الفهم الوجودي المشترك بينهما في
محمولات الحرية المسؤولة عن أناها والآخرين من حولها، سعيا وراء تحقيق وعيه
الاجتماعي وتوكيد ذاتيته الإنسانية معا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فسارتر لا ينكر على الإنسان وجوده المأزوم
بأكثر من مأزق تمليه عليه الحياة وتسلبه
وجوده الحقيقي، وفي قرائن قهرية عديدة تلازمه مثل القلق، ولا معنى الحياة، والفزع،
واللا جدوى وآخرها خلاص الموت... رغم ذلك يعتبر سارتر الإنسان أولا وأخيرا، فردا
ضمن مجتمع لا فكاك منه ولا استغناء عنه، ويتكامل وجوديا معه.. حتى لو كانت علاقته
بالمجتمع نوعا من الاندماج في الكلية المغيبّة عن أدراك وعي وجودها الأصيل في
الحياة على حد تعبير هيدجر الذي كان واضحا جدا في اعتباره جوهر الوجود الإنساني هو
الوجود –في- العالم... ويتدارك هيدجر أن مثل هذا النوع من الوجود المجتمعي والوجود
الاندماجي في الناسّية المجتمعية ربما لا تحقق الذات الفردية وجودها الأصيل في هذا
الاندماج في تأمين وتضمين حاجاتها البيولوجية التي توفرها لها رتابة الحياة
المجتمعية الزائفة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بتلخيص العبارة فأن سارتر رغم وجوديته المادية
الماركسية التي يستقي الكثير من أفكاره منها، ألا أننا نجده يعمد إلى نوع من
المثالية المتحفظة في سعيه تغييب ديناميكية الوعي الذاتي في الحياة التي رفع
رايتها هيدجر للإفلات من هيمنة مثالية ديكارت في اعتباره وعي الوجود ناتج عن
التفكير المجرد للأنا.... أن سارتر كما أشرنا سابقا ألغى من قاموسه الفلسفي
الوجودي أهمية فاعلية الإنسان وارتباطه بالمجتمع في إضفاء نوع من الحرية المطلقة
للفرد واستعادته منه ومصادرتها في تأكيد عدمية الحياة ولا جدوى أن يعيشها الإنسان،
في تضاد مباشر وعميق مع الماركسية، لتقتفي تأثيره هذا غالبية الفلسفات المثالية
التي جاءت من بعده لعل في مقدمتها الفلسفة البنيوية في خروجها الفظّ المشاكس على
قوانين الجدل المادي وقوانين المادية التاريخية، وفي استهدافها العمود الفقري
للماركسية كتاب رأس المال الذي تناولها لتوسير بكل تشنيع فلسفي ابتذالي، ومثله
وقبله فعل شتراوس في الخروج على الماركسية في كتابه (نقد العقل الجدلي) وسبقه
سارتر أيضا في كتاب له لا يحضرني عنوانه ينقد فيه الماركسية بقسوة شديدة لا تقل
عما قام به أقطاب الفلسفة البنيوية أمثال فوكو والتوسير وجان بياجيه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بماذا تميّز هيدجر في أطروحته حول فهم تعالق
وعي الذات بوعي الموضوع تناوبيا؟ بمعنى أن الذات لا تستطيع أدراك نفسها وخصائصها إلا
بتعالقها المتخارج بموضوع ما مغاير لوجودها، وكذلك العكس بأن الموضوع لا قيمة حقيقية له ما
لم تدركه ذاتا يحقق هو الآخر وجوده بها وفي تكامله معها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هيدجر يؤكد فهمه الوجودي في ضرورة تأصيل الإنسان
وعيه الوجودي لذاته في تعالقه مع الموضوع والعالم الخارجي بنوع من الالتزام الحر
الذي وصفه بالديناميكية في التبادل الجدلي التأثير بالموضوع أو بالعالم الخارجي، ولا
يكتفي هيدجر بهذا الدور الفاعل في وعي الذات نفسها من خلال الاندماج بالكليّة
الاجتماعية، فعمد إلى توضيح أكثر في فهمه الوجود المتمايز عن سارتر نجده في قوله: "الإنسان
ليست ذاتا منغلقة على نفسها، وإنما هو وجود أو وعي متجه بالضرورة القصدية نحو
موضوع ما"، واتجاه الوعي نحو الموضوع، وبهذه القصدية التي أشار لها
هوسرل,يقول هيدجر: "اتجاه الوعي نحو موضوع, ليس وعيا بذاته وحسب، وإنما هو
وجود حركي دائب يترتب عليه مباشرة أن يتجاوز الإنسان ذاته ليتجه نحو شيء ما<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "cambria" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فالوجود الإنساني عند هيدجر هو وجود مفارق
لذاته "ليتجه نحو العالم من حوله، وبمقتضى هذه الضرورة القصدية الوجودية، يتقرر
وجود العالم الذي يدركه الوعي، ويستحوذ عليه – أي الوعي هو الذي يستحوذ – لذا يكون
هذا النوع من وعي الذات أنه وجود – في – العالم<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "cambria" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>".<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ورغم أن سارتر أعتبر كوجيتو ديكارت في وعي
الذات وتحقق الوجود الفردي، يعتبر مثالا لعدم تفعيل الذات بأكثر من التفكير المجرد
الذهني حين أكد "أن الوعي الذاتي لا يحدث إلا بتمثله شيئا غريبا عنه، فالوعي
يولد موجها إلى كائن ليس هو إياه<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "cambria" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ويذهب حبيب الشاروني أن سارتر يريد تحويل
كوجيتو ديكارت إلى قصدية وجودية دونما التضحية بالكوجيتو الديكارتي من جانب، ودون
أن يضحي بالقصدية عند هوسرل من جانب آخر. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بهذا الفهم السابق أراد الشاروني التسويغ
لسارتر حق الجمع بين متناقضين لا يربطهما جدل خلّاق، فلا يمكننا ربط كوجيتو ديكارت
بالقصدية التي هي من اختراع هوسرل إلا ضمن علاقة جدلية تجمع بين نقيضين يتحتم على
أحدهما إلغاء الطرف الآخر في أنتاج الظاهرة الجديدة المستحدثة. لذا يكون الربط بين
الكوجيتو والقصدية تلفيق فلسفي غير صحيح حتى لو أن قائله على لسان سارتر... إن وعي
الذات لا ضير أن يكون تحققه ضمن الجدل مع الموضوع أو أحدى مظاهر الحياة, باشتراط
تتحكم به قوانين الديالكتيك الحيوية التي تخرج التضاد من دائرة الفهم القاصر في
الفكر المجرد، وتصارع أفكار لا علاقة تربطها بالواقع، وإنما الصحيح يكون تصارع
متضاد في الظاهرة من أجل البقاء للأصلح ضمن قوانين الطبيعة الجدلية في تخليق وانبثاق
ناتج عن كل تضاد جدلي ظاهرة مستحدثة جديدة أو واقعة مستحدثة تحمل أيضا تضادها
الداخلي وهكذا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">من الجهة الأخرى ليس هناك اشتراط تمرير، أن
رغبة سارتر في تسويغ الجمع بين ديناميكية هيدجر، وقصدية هوسرل في تأكيدهما إخراج كوجيتو
ديكارت من مأزقه المثالي، في جعل وعي وجود الذات الحقيقي أنما يقوم على ديناميكية
ذاتية عند هيدجر، لا تتقاطع مع قصدية ذاتية عند هوسرل، وتنتهي المشكلة في صالح
توفيقية سارتر التي أشار لها الشاروني.. لا نعتقد أن مثل تلك الإشكاليات الفلسفية
يمكن حلّها في رغبتنا أن تكون كما نرغب فقط لا بما يقودنا إلى العكس استنباط
التفكير الفلسفي..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">وعي الذات فينامينالوجيا</span></b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الوعي الوجودي بالمعنى الانطولوجي للذات هو وعي
مفارق للأشياء في أثبات (أناه) الفردية المستقلة وفي إدراكه موضوعه أيضا... فالذات
في إدراكها لشيء مغاير تدرك وجودها المتمايز عنه وبه هي أولا, وتجعل الموضوع
المدرك ذاتيا مدركا من غيره يكتسب وجوده الديناميكي بوعي الآخرين له ثانيا، في غير
وجوده المستقل بالطبيعة وجودا بذاته (نومين) الذي يصعب على الوعي الذاتي والعقلي إدراكه...
ولا قيمة لوعي الوجود الذاتي (نومين) في تغييبه موجودات العالم الخارجي من حوله
وعلاقته بها وهذا ينطبق على أشياء الطبيعة من غير الإنسان أكثر ما يعني الإنسان
بذاته الذي يكون في هذه الحالة سلب وجودي من الصعوبة لا بل من الاستحالة
الانطولوجية أن يدرك كوجود فاعل، أن يعيش الإنسان كائن بذاته فقط. فالإنسان بذاته
وجود افتراضي غير متحقق لا بالوجود الطبيعي ولا بالضرورة الانطولوجية.</span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أ</span><span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">تخذ سارتر من كوجيتو ديكارت نقطة انطلاق الوعي وموضوعه
في علاقتهما التي لا تنفك ولا تتوقف عند (الأنا أفكر) أي ما سمّاه الوعي الخالص،
لكنها تذهب إلى ما يقصده الوعي من أشياء.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">كذلك نجد هيدجر تخّطى الاثنين ديكارت وسارتر
بقوله لا وجود لما يسمى الوعي الخالص، بمعنى أن الأنا الذاتية لا تحقق وجودها في
حيثية وعلّة التفكير المجرد الذي ذهب له ديكارت في الكوجيتو .. أنا أفكر الذي هو
وجود بذاته (نومين).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="margin-right: 18.0pt; text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أن في إنكار هيدجر ما يسمى الوعي الخالص هو
التعبير عن حقيقة وجودية فلسفية لا تتقبّل الدحض بسهولة، فالوعي الخالص في أدراك
العقل وهم وجودي حتى في حال أخذنا مبدأ كوجيتو ديكارت في تحقيقه وجود الذات من
خلال تجريد اللغة في التفكير والتعبير والاستدلال في أثبات الوجود الذاتي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="margin-right: 18.0pt; text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أن الوعي الخالص الذي طالب به (برنشفيك) وهو
فيلسوف مثالي بداية القرن التاسع عشر في محاولته تجديد مثالية كانط النقدية، ذهب إلى
أهمية حرية العقل في تحقيق وعي الذات بالتفكير المجرد المطلق، في أثبات وعي (أناه)
من خلال تجريد الفكر عن وعي الوجود الخارجي في أثبات الوجود الذاتي حسب كوجيتو
ديكارت. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الوعي الخالص لا يتحقق من غير وعي الوجود الذي
يلازم وعي الذات أناها الفردية. وألا أصبح الوعي الخالص هو وجود بذاته بالنسبة لكل
وجود افتراضي بذاته أيضا. غير فاعل في الطبيعة وعالم الأشياء بالنسبة للإنسان في أن
يكون موضوعا مغايرا له ويمكن الاستدلال به. والوعي الخالص وجود بذاته يطمح بلوغ الأنا
العليا المثالية التي أشار لها فرويد ومن قبله أفلاطون وهي مثالية في المطلق محال
تحققها في العالم المادي في وجود الأشياء والطبيعة والحياة على الأرض.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الوعي الخالص طموح مثالي لدى الإنسان يمكن
توظيفه في عالم المعرفة والقيم والأخلاق لما يتمتع به المصطلح من مثالية بلا حدود
حتى في تغييب العقل عمدا عن عالم المعرفة. والوجود بذاته سلب كما في تعبير وجودية
سارتر له، فهو يقوم على تعطيل مغايرته الواجبة الضرورية في تبادله المتخارج مع الأشياء
في العالم الخارجي في محاولته توكيد استقلالية ذاتية لا قيمة حقيقية لها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ونقلا عن الشاروني: "إن سارتر يعرّف الوعي
بأنه لا يحدث، إلا بتمثله شيئا مغايرا عنه، فالوعي يولد موجها إلى كائن ليس هو
أناه<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>" أن
سارتر هنا يحوّل كوجيتو ديكارت نحو قصدية نادى بها أستاذه هوسرل كي يخلص من مثالية
لا ترغبها المادية في الوجودية أصلا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هوسرل أدرك في محاجته لديكارت الذي حصر وعي
الوجود الذاتي(أناه) وتحققه بالتفكير المجرد، إنما هو وعي اغترابي منعزل على صعيد
عدم الاندماج في الكلية المجتمعية كجزء منها فاعل ومتمايز عنها. فتحقق الذات لا
يتم من غير التعالق المتخارج بنوع من القصدية أو الغائية مع العالم الخارجي وهو
رأي هيدجر أيضا. وبذلك جعلا من الوجود بذاته للإنسان وهم غير موجود ولا يمكن
تحقيقه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أن الذات لا تدرك وجودها الحقيقي بالتفكير
المجرد غير المتخارج مع الوجود الخارجي وعالم الأشياء. وهذا الفهم من وعي الذات التزامه
هوسرل ومن بعده سارتر وهيدجر، وأجمعوا أن الوعي الذاتي الحقيقي من غير تبيان
وتحديد الشيء المفكر به يعتبر لا وعي لوجود حقيقي. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فقد نادى سارتر أننا يتوجب علينا مغادرة (أنا أفكر)،
وطالب هوسرل بقصدية كموضوع مفكّر به.<o:p></o:p></span></div>
<div dir="rtl" style="text-align: justify;">
<span dir="RTL" lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وأخيرا هيدجر الذي نادى بأن لا وجود لذات من غير
ديناميكية فاعلة تمتاز بها، بل وأضاف بأكثر وضوح أنه لا وجود لذات بلا عالم....</span>
</div>
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div id="ftn1">
<div class="MsoFootnoteText" dir="rtl" style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt;">حبيب الشاروني، فلسفة سارتر، ص</span><span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt;"> </span><span lang="AR-JO" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt;">56.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" dir="rtl" style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 57.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn3" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 58. </span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn4" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%AC%D8%AF%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%A7%D8%AA%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص59.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-26007943270997536422019-08-15T11:22:00.000+02:002019-08-15T11:23:03.659+02:00الزمان في اللاشعور ومدركات العقل <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s1600/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="540" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s200/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" width="150" /></a></div>
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: arial, sans-serif; font-size: 21.3333px; line-height: 24.5333px; text-align: right;">علي محمد اليوسف</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<div style="text-align: center;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div style="text-align: center;">
<span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>(إن اللاوعي يتجاوز
الزمن)</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-IQ" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-IQ;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فرويد</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-IQ;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: center;">
<span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-IQ;"><br /></span></div>
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> اللاوعي أي اللاشعوري علم النفس هو حالة الإنسان
النفسية السلبية الساكنة لا تمتلك التأثير ولا القدرة على تجاوزها الزمان العشوائي
الذي يكتنفها، لعدم إدراك حالة اللاشعور أو اللاوعي للزمن من حيث الزمان كوسيلة إدراك
عقلي وليس موضوعا للإدراك، بل يدركه العقل حدسا استدلاليا في معرفة غيره من أشياء
الطبيعة والموجودات، والإنسان لا يعي الزمن إدراكا حسّيا شعوريا موضوعيا لا في
اليقظة ولا في المنام... بعكس الزمان الذي هو فعاليّة ديناميكية شغّالة بحيوية
فائقة في حالة وعي الإنسان وإدراكه الأشياء الطبيعة، وليس هناك من إدراك شعوري لا
يداخله الزمن، ولا قيمة حقيقية للزمان في حالة اللاوعي أو اللاشعور.. ولا فاعلية
للزمان يعتّد الأخذ بها في حالة النائم الحالم المغيّب عنه وعيه الحسّي المادي الإدراكي
لذاته والوجود فيكون الزمان في الأحلام عشوائيا غير منظّم بخلاف الزمان في حالة
الشعور واليقظة. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> فهو يقوم على تنظيم الأشياء المدركة في ملازمته الوعي الحسي
والعقلي للأشياء، ويبقى الإنسان النائم اللاواعي الحالم محتفظا بالعقل في إدراكه
صور الأشياء في الأحلام عشوائيا من غير انتظام لكنه لا يتبادل الإدراك مع الزمان
الذي لا وجود له في عالم الأحلام كادراك حدسي منظّم يقوم بترتيب تداعيات صور الأشياء،
كما في حالة الحدس بالزمان شعوريا في الواقع الطبيعي للإنسان كوسيلة إدراك، لذا فالزمان
المنظّم الغائب هو الذي تتجاوزه حالة اللاوعي الحلمية عند الإنسان من غير وعي به وإرادته
وتكون الذات النائمة الحالمة متحررة من سطوة الزمان عليها نهائيا، لأنه لا وجود
للزمان المحسوس كموضوع في إدراك العقل بل هو وسيلة العقل في إدراكه الأشياء في
حالة الشعور والوعي الانطولوجي بها وليس في واقعها الحلمي الصوري التجريدي المبعثر
غير المنظّم، والزمان يمتلك حضورا وهيمنة على الإنسان في وعيه، ولا سيطرة من الإنسان
على الزمن لا في وعيه ولا في غير وعيه في حالة اللاشعور.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وعدم حاجة عقل الإنسان للزمان في حالة
اللاوعي بسبب أن الزمن في حضوره بالأحلام وغياب الوعي الإدراكي المنتظم يكون حضورا
عشوائيا كما ذكرنا سابقا، والزمان في حالة اللاشعور هو حالة من التداعي الصوري
المتداخلة في عشوائية في مرور صور الأشياء مكانيا في ذهن الحالم التي لا ينتظمها
إدراك الزمن لها... ومكانية الأشياء تكون هي الأخرى بالأحلام وغياب الوعي مشوّشة
في تعدد وتوالي صور الأشياء وتداخلها مكانيا على شكل قطوعات صورية لا وصاية عليها
ولا حضور للزمن والدماغ الواعي إدراكيا في الذهن اللاشعوري الاسترجاعي المستمد من
الذاكرة في تنظيم تلك التداعيات في اللاشعور, بل يكون في تداخل زمني عشوائي معها
لا يستدل على تنظيمه صور تداعيات الأشياء والأمكنة في أحلام النائم كما هو الحال
على خلافه في المدرك الزماني شعوريا في حال تفكير اليقظة، الزمان المنتظم في حالة
الشعور الطبيعية عند الإنسان في اليقظة هو وسيلة أدراك العقل الأشياء منتظمة بفضل
تنظيم الإدراك الزماني لها قبل توصيلها كمدركات حسّية أو غير حسية للعقل ومن بعده
الدماغ فالذهن تحديدا. وفي حالة غياب الشعور أثناء النوم لا تتوفر للعقل قدرة إدراك
الأشياء في طبيعتها المنتظمة في غياب زمن إدراكها تنظيميا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أن حدس أو إدراك الإنسان لموجودات الأشياء
مكانيا تصبح لاغية وفي حالة من غياب الإدراك العقلي لها في تغييب الزمان إدراكه الأشياء
في مكانها بانتظام قبل نقلها إلى الدماغ أو العقل والوعي الذهني بها. لذا يكون
الزمان في حالة الوعي والشعور الطبيعي هو نظام مدركات الأشياء زمنيا الذي تفتقده
هذه المدركات في حالة حضورها تداعيات في اللاوعي المجرد من الزمن الإدراكي النظامي
لها في الأحلام.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إن الاختلاف هنا بين إدراك الزمان للأشياء,
وأدراك العقل للأشياء مكانيا أن جاز لنا التفريق بينهما هو أن الزمان في إدراكه
وجود الأشياء يلغي ملازمة مدركه الزماني للشيء مع مدركه المكاني له كما يرغب ذلك الإدراك
العقلي للإنسان، بمعنى أن الإدراك العقلي للأشياء يفهمه مكانيا مجردا من زمن الإدراك
بخلاف الزمان الذي يدرك الأشياء مكانيا في زمنها وليس في وجودها في حيّز مكاني
محدود تشير لها الحواس...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إن الزمان الذي لا يدرك الأشياء بمعزل عن
العقل أنما يدركها زمانيا فقط والعقل يدركها مكانيا فقط بوسيلة توصيل الزمن لها، هذا
ما نتخيله يحدث في إدراكاتنا، في حين الحقيقة أن العقل يدرك الأشياء في تداخل زمان
ومكان الشيء المدرك بالحواس أولا.. لذا نجد أن الزمان يدرك الثابت والمتحرك مكانيا
من الأشياء بآلية واحدة في لحظة واحدة هي خاصية أدراك الزمان للأشياء بعيدا عن فهم
الإدراك العقلي المكاني لها الذي يمنحه الزمان للعقل في إدراكه وجود الأشياء
مكانيا مجردا من الزمان الإدراكي لهاو، العقل على خلاف الزمان لا يدرك من الأشياء زمانيتها
بل يدرك وجودها مكانا أو موضوعا مدركا بالذهن في حالة تجريد العقل فهم الأشياء من
وجودها المادي المكاني لمعالجتها وفهمها وتفسيرها بمقولاته, هذا ما نتصوره يحدث
وفق الآلية التي ذكرناها والحقيقة غير ذلك توضحها السطور القادمة....وفي هذه
النقطة بالذات يكون للزمان أولوية إدراكية على العقل في امتلاكه القدرة على منح
العقل إدراك الأشياء مكانيا بوسيلة الزمن غير المدركة عقليا ما هو كموضوع بل
كوسيلة إدراكية للأشياء، الزمان وسيلة إدراك عقلي ولا يكون موضوعا إدراكيا للعقل...والزمان
الإدراكي يعلو على العقل الإدراكي ويسبقه في الأولوية، وبغير الزمان لا يمكن للعقل
أن يعمل لا في إدراكه المحسوسات ولا في أمكانية معالجتها ويتوقف إدراكه للأشياء
كليّا، ولنا توضيح أكثر لاحق لهذه المسألة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> العقل لا يستطيع أدراك الأشياء في وجودها
المادي مكانيا بغياب أولوية أدراك الزمان لها قبل الحواس والجهاز العصبي والعقل،
والمدرك مكانا هو ما يمّثل كل وعي العقل بالشيء المدرك، ومدرك العقل مكانيا للشيء
لا يسحب معه زمانية ذلك المدرك بل يفهمه العقل كوجود موضوعي مكاني مجردا من
زمانيته التي لا يدركها العقل...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وإدراك العقل يهمه معرفة الأشياء في وجودها
كمواضيع للإدراك ألمتعيّن انطولوجيا وليس في زمانيتها المغيبّة التي هي وسيلة
العقل لإدراك الأشياء في متخيل مكاني فقط مجردا من حدس العقل حضور الزمن أو لا
حضوره كملازم ضروري في جعل الزمان المدرك للعقل هو مدرك مكاني فقط كما يرغبه
ويريده العقل... فمعالجة المدركات بالعقل لا تحتاج زمانية إدراكها بل يحتاجها
كموضوعات موضوعية موجودة مكانا كمتعيّن مادي، في حين يعجز العقل عن جعله إدراك
الزمان موضوعا لإدراكه بل الزمن هو وسيلة العقل في إدراكه وجود الأشياء في
مكانيتها فقط.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> العقل لا يحتاج الزمان بعد توصيله إدراك الأشياء
بالذهن ومحاولته معرفتها وإخضاعها لسلطة العقل النقدي لها وتفسيرها وفهمها، وفي
هذه العملية لا يحتاج (الذهن) حضور الزمان كمدرك تعريفي للأشياء، والعقل لا يحتاج الزمن في تفكيره المجرد لكنه
قطعا يحتاج مدركات متعينة مكانيا في الذهن تجري معالجتها كمواضيع للإدراك منقولة
له عبر الحواس في وعي الزمان لها وتنظيم إدراكها قبل وعي العقل بها، وفي هذا تكون
أسبقية الوعي الزماني للأشياء على مدركات العقل لها انطولوجيا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لماذا يحتاج العقل الزمان في إدراكه الأشياء
مكانا؟ ألا يمتلك العقل آلية غير اعتماده الزمان في إدراكه الموجودات والأشياء
مكانيا في وجودها الخارجي فقط بلا زمن يداخلها؟<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الجواب على هذا التساؤل فيما نراه هو طالما
لا يكون إدراك الأشياء مكانا إلا بواسطة وسيلة الزمان، لذا لا يكون بمقدور العقل
الاستدلال في وعيه الأشياء وإدراكه لها كموضوعات بمعزل عن إدراكها الزماني، إذ لا
يوجد أدراك عقلي للأشياء مكانا قبل أدراك العقل لها زمانا.... وهذا يتم في عملية
التخارج الخارجية التي تربط الزمان والعقل في عملية الإدراك للأشياء في وجودها
الانطولوجي المستقل ... <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> أما داخل الذهن فالعملية تختلف بعد أدراك
العقل للأشياء واستلامها عن طريق الحواس والجهاز العصبي والإدراك الزمني لها، فالأشياء
تصبح داخل الذهن مواضيع إدراكية لا يحتاج فيها العقل الزمان في معالجته لها وإنما
يحتاج صور الأشياء بالفكر واللغة فقط المجردين عن قالبي الزمان والمكان معا ...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> إشكالية تداخل العقل والزمان في عملية الإدراك<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ما ذكرناه قبل أسطر يضعنا في إشكالية جوهرية
هامة جدا، هو كيف يكون الزمان وسيلة إدراك تنظيمية للأشياء والموجودات قبل توصيلها
للعقل، في وقت أن الزمان وسيلة أدراك عقلي لا يعرف العقل الإدراكي كنهها ولا
ماهيتها هذا من جهة، ومن جهة أخرى الزمان فعالية ووسيلة أدراك الأشياء وتوصيلها
للعقل في وقت هو أي الزمان معطى قبلي إدراكي للعقل لا يعي ذاته وربما لا يعي ما
يقوم به في عملية الإدراك العقلي للأشياء؟ وربما يكون دور الزمان في أدراك الأشياء
افتراضا مغلوطا، وهذا غير صحيح ولن يكون لاستحالة أدراك العقل للأشياء بالحواس
كموجودات مكانية فقط من غير ملازمة ذلك الإدراك الحسّي زمن إدراكها....<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وهذا يجعلنا نذهب ونلوذ إلى ترجيح مفهوم كانط
للزمان أنه معطى قبلي في الذهن سابق على أي وجود أو أدراك عقلي من دونه..... ومن
هنا يكون الإدراك الزماني للأشياء سابقا على أدراك الحواس والعقل للأشياء على الأقل
في تراتيبية الإدراك بدءا من الحواس وانتهاء بالدماغ والذهن عبر منظومة الجهاز
العصبي المعقدة، والزمان لا يعي الأشياء في إدراكها ألا بتوجيه مسّبق من العقل في
الوصاية عليه وتوجيهه كوسيلة في الإدراك لكنه يبقى الزمان لا يشكل موضوعا للإدراك
من قبل العقل أي لا يفهم العقل ماهية الزمان أكثر من الحدس الاستدلالي به في معرفة
الأشياء...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ويبقى الإدراك الحسي للأشياء زمانيا سابقا
أدراك العقل لها تجريديا مكانا، وهذا تحليل ترتيبي فكري فلسفي منطقي مجرد لا يلزم
العلم الأخذ به لما تحتويه عملية الإدراك من تعقيد يشترك به وجود الشيء والإحساس
به وكذلك تداخل كل من الزمان والعقل عبر الجهاز العصبي المستقبل والموصل الإدراكات
إلى المخ.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ويبقى التساؤل المحيّر قائما ومشروعا كيف
تكون علاقة تواصل الإدراك الزماني للأشياء في ملازمته العقل الإدراكي وأيهما أقرب
للتصديق لاوعي الزمان في الإدراك أم وعي العقل في الإدراك وارتباط الوعي الزماني
بوصاية العقل عليه؟ وكيف يرتبط أدراك الزمان مع أدراك الحواس والعقل للأشياء في
عملية واحدة؟ وأيهما له الأسبقية والأولية بذلك؟ وهل ممكنا للزمان أدراك الأشياء
بمعزل عن وصاية العقل عليه وتوجيهه؟ لا نجد المسألة سهلة تنتهي بأجوبة فلسفية
منطقية غير مهتدية بما يقوله العلم بهذا المجال الإشكالي الذي لا يمتلك هو الآخر
جوابا شافيا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وتبقى مهمة البت في علاقة الارتباط الإدراكي للأشياء
مابين العقل والزمان ووفق أية آلية تتم لا تستطيع الفلسفة ولا المنطق الإجابة
الشافية عنه. كما وليس من مهامهما القيام بذلك وإنما تبقى الإجابة على عاتق
ومسؤولية العلم الطبي التخصصي في علم فسلجة الدماغ والجهاز العصبي، فالفلسفة في
النهاية هي تجريد فكري منطقي لا تخضع منطلقاتها ومباحثها الفلسفية إلى نوع من
التجريب المختبري أو التحليلي العلمي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> قد يكون من السهل علينا معرفة اكتشاف العلم
كيف ترى عين الإنسان والآلية الفسلجية المعقدة التي تجري بين الضوء والعين والدماغ
والجهاز العصبي ومثلها مع بقية الحواس كالسمع والتذوق وغيرهما، لكن نجد من الصعوبة
العلمية الإجابة كيف تتم عملية التفكير الوظائفي في الدماغ علميا قبل عجز الفلسفة الإجابة
عن ذلك على حد معرفتي!؟ لا أعتقد العلم توصّل إلى معرفة ألآلية التي يتم بها تفكير
العقل ذاتيا بمواضيعه الإدراكية داخل المخ وكيف يقوم بتخليق وتفسير وفهم مواضيعه
المدركة قبل أعادتها إلى العالم الخارجي مجددا. وسأطرح وجهة نظري في مقاربة
توضيحية لهذا الالتباس الشائك.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"> العقل والزمان في الإدراك الشعوري واللاشعوري </span></b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> الزمان يحتاجه العقل في إدراكه الوجود
والطبيعة والأشياء المادية الموجودة بالمحيط الخارجي, ولا يحتاجه في حالة تخليق
الذهن للأشياء في الدماغ, الدماغ يفكر في صور الأشياء في رمزية اللغة وتعبير الفكر
عن الوعي الذهني بهما... ولا يحتاج العقل الزمن النظامي في اللاوعي أثناء النوم والأحلام
حيث ترتبط تداعيات صور الأشياء بنوع من عشوائية وتداخل المكان والزمان في قطوعات
عشوائية مبهمة يقوم عليها اللاشعور في غياب الإدراك العقلي المنّظم لها، ولا يحتاج
العقل الزمان أيضا في حالة أتمام العقل وصول مدركاته للأشياء إلى الذهن في صورها
المكانية وليس في ملازمة الزمان تفكير الذهن لها، العقل لا يقوم بالتفكير الذهني بالأشياء
كموضوعات بالزمان تجريديا, أي الزمان ليس وسيلة من وسائل تفكير العقل بل هو وسيلة لإيصال
مدركات الأشياء للعقل فقط... والعقل يقوم بمعالجة مدركاته في تعينّها كمواضيع
والزمان ليس موضوعا ولا من ضمنها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> علاقة الإدراك الزماني للأشياء بالعقل
التخليقي لها هو في توصيل الزمان مدركات العالم الخارجي له فقط كما هي وظيفة
الحواس.... العقل ذاته لا يدرك تداعيات صور الأشياء الذهنية في حلم الإنسان أثناء
نومه في غياب تنظيم الزمان لاشعور الإنسان من جهة واختلاط الصور الذهنية مكانيا من
غير تنظيم زماني لها من جهة أخرى.. وسيلة العقل في التفكير بالأشياء في الذهن هو
الفكر المجرد واللغة الصورية فقط وليس الزمان كوسيلة أدراك من ضمنها.. تفكير العقل
الذهني لا يحتاج الزمن الإدراكي للأشياء بل يحتاجها موضوعات مكانية يجري تجريدها
في الذهن عند معالجة العقل لها بمقولاته المعرفية والتفسيرية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ومدركات تداعيات صور الأشياء أثناء نوم
الحالم في غياب الوعي أنما يدركها عقل الإنسان الباطني اللاشعوري في عشوائية تلغي
تحقيب الزمان أو توقيتاته المعتادة في تنظيم عالم الأشياء الخارجي في مرجعية
الزمان للعقل, كما وتلغي عشوائية تداعيات صور اللاشعور أثناء النوم, وعدم تنظيم
صور المكان المتداخلة زمانيا - مكانيا في استلام عقل النائم لها من ذاكرة الحالم
فقط في أثناء لاوعيه. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> مجمل وعديد من صور الأشياء يتحرر فيها
اللاشعور من وصاية إدراك الزمان والمكان لها في أشكال من تداعيات الموضوعات التي
يستلمها اللاشعور عند النائم في انسيابية ودون ترابط بينها أغلب الأحيان باختلاف
أن فهم العقل للأشياء وإدراكها في وجودها المادي الخارجي يكون شعوريا منظّما لأن مدركات
الزمان لها يكون منتظما، وهو غيره نجده في تراجع دور العقل الواعي الذي يكون
مقيّدا وبلا وصاية مؤثرة أثناء مرور تداعيات صور الأشياء في اللاشعور الذهني عند
النائم التي لا وصاية للعقل عليها في إدراكها منتظمة غير مشّوشة وعشوائية وأن كان
عقل الحالم حاضرا أثناء تداعيات صور الأفكار والأشياء بشكل إدراكي غير منتظم بسبب
غياب الزمن الإدراكي المنظم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> الإنسان لا يدرك الزمان وجودا ماديا ولا
مدركا حدسيا كموضوع في الذهن, في حيويته وأهميته في حالة وعيه الحدسي به في
استدلال العقل لإدراكه موجودات الطبيعة في موجوداتها المستقلة، ولا يدرك العقل
الزمان في اللاشعور أثناء النوم، كذلك الزمان لا يدركه اللاوعي في ثباته وسكونه أثناء
النوم، فالعقل شغّال من غير تنظيم إدراكي للأشياء في غياب الإدراك الزماني
اللاواعي أثناء النوم بسبب أن العقل لا يدرك نظام وتنظيم مدركاته من دون أن يقوم
الزمان بهذه المهمة قبله أو بعده لا فرق بذلك فتنظيم الإدراك بين العقل والزمان
مشتركة وليس مهما معرفة الأسبقية الإدراكية لأي منهما على الآخر، كما أن العقل
شغّال أيضا غير مفارق ذهن الإنسان في حالتي الوعي واللاوعي، أي أن الزمان المنظّم
لا يدرك حالة اللاوعي عند الإنسان أثناء النوم في الأحلام، ولا يتدّخل بها كما هي
الحال في تداخله مع وعي الإنسان وإدراكه موجودات الطبيعة من الأشياء في اليقظة. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وحالة الوجود اللاوعي أو اللاشعور عند الإنسان
لا يدركها العقل ولا الزمان في نفس آلية إدراكهما المنظّم تجليّات وعي الإنسان في إدراكه
أشياء الطبيعة والوجود الواقعي باليقظة الذي تتظافر به مجتمعة معطيات الحواس،
والجهاز العصبي الناقل، وتعبيرات اللغة والفكر والدماغ في إدراك الأشياء وإعطاء
تفسيرات لها.. وكل هذه الفعاليات البيولوجية المعقّدة المعجزة تكون معطّلة في غياب
فاعلية الزمان إدراكه الأشياء في وجودها المادي المستقل في الطبيعة وعالم الأشياء..
العقل كما هي الحواس أيضا تحتاج الزمن الإدراكي لنقل فعالياتها الإدراكية إلى ذهن الإنسان..
ولا أدراك للأشياء في غياب زمن إدراكها، والحواس لا تدرك الأشياء من غير أدراك
زماني ملازم لها متطابق معها في الإدراك...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> الزمان في حال كونه معطى إدراكيا قبليا ثابتا
في الذهن كوسيلة أدراك العقل للأشياء كما يذهب له كانط, أو كونه ديناميكية شغّالة
يعتمدها العقل ترتبط بالحواس والمعطيات الإدراكية المنقولة إلى العقل أو الذهن فهو
في كلتا الحالتين يكون الزمان حدسا في ملازمته الضرورية الوعي في تجليّاته الفكرية
وليس موضوعا للإدراك، ولا يدرك النائم الحالم الزمان في حالة اللاوعي عنده.. كما
أن ألزمان لا يدرك ذاته باختلاف حالتي وعي الإنسان أو اللاوعي الحلمي في محاولته أدراك
ذاتيته المغيبّة وسط تداعيات مخيّلة الذاكرة التي يستلمها اللاشعور في عشوائية من
التداعيات وانتقالات خارج الزمان والمكان المدركان في حالة وجود الإنسان ضمن
الطبيعة...أي أن النائم يخرق قوانين الطبيعة في أحلامه من دون وعيه وأرادته. وخرق
قوانين الطبيعة لا يتم إلا في تغييب الزمن وهذا متحقق في غياب الوعي عند الحالم....<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وفعلا تبقى مقولة فرويد أن اللاوعي لا يحتاج
الزمن أو هو متحرر منه صحيحة فالإنسان لا
يتحرر من سطوة الزمان عليه إلا في حالة اللاوعي أو اللاشعور أثناء النوم والأحلام
التي تتداخل فيها صور الأشياء بالذهن من غير زمن ينظمها، ويكون فيها اللاشعور في أوج فعاليته المتحررة
في غياب وصاية الزمان التنظيمية لهذه الصور المتقافزة بالذهن في عشوائية نجدها في الأحلام
مثلما لا نجدها في وصاية الزمان على الشعور والوعي في اليقظة وقيامه تنظيم
المدركات الحسية والعقلية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الزمان لا يشتغل إلا مع وعي الإنسان المتبادل
معه حدسا أو إدراكا استدلاليا في معرفة الأشياء والوعي بها.. بفارق أن الزمان يدرك
الإنسان كوجود في الطبيعة حاله حال جميع إدراكات الأشياء المحيطة به كمواضيع إدراكية
له، لكن الإنسان لا يقوى على أدراك الزمان كموضوع له سوى من خلال حدس تجليّاته
الاستدلالية في إدراكه ألأشياء المنقولة للعقل عبر معطيات المدركات الحسية المادية
للأشياء.. كما لا يستطيع الإنسان أدراك الزمان في حالة اللاوعي أيضا كما هو الحال
عند الإنسان الحالم في تداخل المكان والقطوعات الزمنية غير المنّظمة المرافقة عنده
من دون حضور الزمان المنظّم في تحقيقه وعي الإنسان بذاته وفي محيطه في غياب لاشعور
النائم وتداعيات صور الأشياء عشوائيا بالذهن الحالم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إن اللاوعي في مفهوم علم النفس هو وعي مغيّب
الحضور على مستوى تغييب الإدراك العقلي له زمانيا، واللاوعي مرادف اللاشعور, لذا
يكون اللاوعي أو اللاشعور الحلمي أثناء النوم وجود مفارق للواقع الزمني والمكاني،
يلغي الحدود التي يضعها الشعور الافتراضي في تحقيب الزمن تاريخيا إلى ماضي وحاضر
ومستقبل وفي توقيتاته الزمنية في التقويم الزمني المعتاد المتواضع عليه في تقسيم
اليوم والساعة والليل والنهار والفصول وغير ذلك أيضا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> في
اللاشعور أو اللاوعي عند النائم لا يدرك الإنسان ذاته ولا يدرك المحيط من حوله
لأنه حالة ثبات في انعدام الزمن المنظّم الواجب في ملازمته صور تداعيات الأشياء
مكانا عند الشخص الحالم,ولا يمكنه أدراك متغيّرات صورية متداعية لا ينظمها الزمان
المنظّم للأشياء الصورية الحلمية وفي ترتيبه قطاعات المكان, بخلاف آلية الزمان الإدراكية
فيوعيه الأشياء والطبيعة كما هي في حالة اليقظة, عن طريق نقل الزمان الذي يعتبره
كانط إدراكا مقولبا ثابتا في العقل وسابق على وجود الأشياء، ونقله معطيات
المحسوسات للذهن التجريدي، فاللاشعور في ثباته لا يدرك الزمان منتظما توقيتا أو
تحقيبا تاريخيا، ولا يدرك المكان وجودا منتظما لأنه محكوم بزمن غائب ومتغير ومكان
خارق لقوانين الطبيعة في تداخله مع تداعيات صور الأشياء بذهن النائم الحالم، عليه
يكون تداخل التحقيب الزمني غير وارد ولا حاصل مع أدراك اللاشعور لصور الأشياء
بأشكال مختلفة عنها أثناء النوم بالمقارنة في حضور أدراك الأشياء المادي الواقعي
في حضور وتأطير إدراك الأشياء بانتظام زمني وانتظام مكاني معا، هنا نؤكد ما سبق توضيحه
أن المكان في غياب أدراك الزمان له غير موجود إلا في وجوده المستقل في الطبيعة
كمتعين مادي ولا وجود إدراكي له بالذهن قبل أدراك الزمان له وتنظيم الوعي به..
العقل عاجز عن أدراك الأشياء قبل أدراك الزمان لها،ووجود الشيء مكانا في الطبيعة
لا يمنح العقل إدراكه له من غير أدراك زمني له يزامنه في تسهيل مهمة العقل إدراكه. واللاشعور يدرك وجود الأشياء واجترار الذاكرة
الصور القصّية البعيدة والقريبة في عشوائية ذهنية مكانية حالمة لا يداخلها الزمني
في حلم غياب الشعور أثناء النوم.. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إدراك الأشياء مكانيا في اليقظة وحضور الشعور
أنما هو (زمن) حدسي قبلي يأتي بعد وجود الأشياء في العالم الخارجي المحسوس، وبعد
أدراك العقل لها واستقرارها في الذهن يعطي الذهن صحة مدركاته الأشياء في تنظيم الوعي
المعرفي بها في تداخل الإدراك بين الزمان والعقل.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">والإنسان في وعيه الإدراكي الشعوري الواقعي
لذاته، وفي إدراكه وجود الأشياء من حوله في الطبيعة, أنما يتم له ذلك من خلال
تحقيبه الزمن إدراكيا في وجود الأشياء وفي التوقيتات الزمنية بدءا من الساعة وأجزائها
وتعاقب الليل والنهار وليس انتهاء بتعاقب الفصول الأربعة. وبذلك تكتسب الأشياء انتظام
وجودها الزماني – المكاني في الطبيعة وليس في اللاشعور الذي يكون فيه حضور الزمن
غير منتظم وغائب تقريبا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إن أي تجزيء توقيتي للزمن أو تحقيب تاريخي له
أنما هو عمل افتراضي لا واقعي لزمن واحد يعيشه الإنسان في وعيه الشعوري وإدراكه
وجود الأشياء والتاريخ، ويتعذّر على الإنسان تجزئة الزمان أو التقسيم أو التحقيب التاريخي
في زمان مدرك كموضوع وإنما كقطائع افتراضية واقعية، كما يعيشه الإنسان فقط كوسيلة
في تنظيم مدركاته الأشياء في الطبيعة وليس في أدراك الزمن (بذاته) أو معرفة الإنسان
ماهيته فالزمن ليس موضوعا للإدراك ولكنه وسيلة العقل في الإدراك كما أشرنا له أكثر
من مرة.. الزمن لا يدركه الإنسان ولا يحس به وإنما بحدسه عقليا فقط في ادراكاته ونتائجه
الاستدلالية وفي ملازمته الشعور فقط وليس اللاشعور...الزمن في تنظيم الإنسان له
على مدار الساعة وانتهاء بالتحقيب التاريخي له ماض وحاضر ومستقبل، أنما هي عملية
يقوم بها الإنسان في تنظيم مدركاته للأشياء والوجود انطولوجيا وليس تنظيم الزمن في
علاقته بالمكان في الطبيعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> والزمن واحد في تداعيات صور الموضوعات غير
المنتظمة في استقبال ذهن الإنسان وذاكرته في انتظام أدراك الأشياء عقليا...فالزمن
ثابت ولا يتغير لا في ثبات الأشياء مكانيا ولا في تغيراتها زمانيا بالنسبة لإدراك الإنسان
للأشياء وليس أدراك الزمان لها، فالزمن لا
يعي ذاته ولا يعي دوره في تحقيق مهمة العقل أدراك الأشياء.. والزمن يدرك حركة الأشياء
في صيرورتها ولا يدرك الأشياء في ثباتها المكاني الافتراضي كما ذهب له كانط، فثبات الأشياء المكاني في أدراك الزمان لها هو
في واقعه الحقيقي أدراك الأشياء زمانيا فقط ليس بالنسبة لأدراك العقل وليس لأدراك
الزمن، بمعنى الزمن وسيلة أدراك الموضوعات والأشياء في زمانية هي خاصيته في احتوائه
الأشياء كمدركات مكانية ينقلها للعقل، وبالحقيقة المثبّتة صحتها علميا أنما يكون
الزمن بهذه الحالة في إدراكه مكانية الأشياء في مهمة تسهيل أدراك العقل لها هي
مدركات ألزمان لذاته فقط ويكون وجود الشيء مكانا أنما هو مدرك زماني.. أمام هذه
الحقيقة العلمية ذهب برجسون إلى تخطئته العلم بمنطق الفلسفة الخاطئ. (تراجع
مقالتنا بعنوان كانط والمعطى القبلي للزمان والمكان).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> الزمان يدرك ذاتيته المرتبطة بالعقل ولا يدرك
الأشياء في وجودها المكاني المستقل إلا باستثناء افتراضي أن يكون الزمان مدركا
عقليا يسيّره العقل كيفما يشاء ويريد.. وأنه ليس هناك زمن لا تكون فاعليته من غير
عقل أنساني يسيّره.. وهذا خلاف المنطق الفلسفي والعلمي فالزمان وجود قبلي في ملازمته
حدس العقل الإنساني له، والزمن يعمل في الطبيعة كواحد من قوانين الطبيعة المستقلة
التي لا قدرة للإنسان في السيطرة عليه سواء أدركه الإنسان أو لم يدركه، فالزمن
قرين وجود الطبيعة قبل أن يكون قرين وجود الإنسان في تكوين معارفه وتشكيل وعيه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وبالعودة مجددا إلى مقولة فرويد, نجد غياب
الزمن في اللاوعي أو في اللاشعور لا يتم إلا في فقدان الإنسان شعوره المادي
الواقعي بالحياة كوجود انطولوجي، كذات وموضوع معا، بمعنى أن حلم النائم هو موت
مؤجل في الحياة يعيشه الإنسان في لا شعوره به أثناء النوم بفارق بقاء العقل
والنظام البيولوجي يعمل في الجسم أثناء اليقظة وأثناء النوم ولا يتوقف العقل عن
حضوره الواعي والتفكيري إلا بعد ممات الإنسان. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وفي غياب الزمن التوقيتي أو التحقيبي أثناء النوم
كما يجري في الأحلام تتوفر أمكانية أن يجد الإنسان نفسه كائنا خارقا لقوانين
الطبيعة,ويستطيع بكل يسر وسهولة وبغير أرادة مسبقة منه القيام بالخوارق في كسر
قوانين الطبيعة في الزمان والمكان الذي نعيشه، والتي يستحيل على الإنسان في عالمه
الواقعي القيام بأبسطها في وجوده الطبيعي الشعوري، والسبب في هذا هو غياب الزمن في
تنظيم تداعيات اللاشعور في صور الأشياء المتطايرة عشوائيا في الأحلام .. .. .أن
خرق قوانين الطبيعة في الأحلام عند الإنسان ممكنة الفعل والتصديق بها من قبل الفرد
الواحد صاحب التجربة الحلمية، ولا يشابه هذا خرق قوانين الطبيعة التي يجتازها الأنبياء
وينسبوها لأشخاص يمتلكون بعضا من المعجزات كما في الأساطير الدينية على الأرض،
ويتم خرق قوانين الطبيعة عند غالبية الأشخاص زمانيا – مكانيا أثناء الأحلام، وبلا
حدود واقعية فارقة تعودوها واستمدوها من وجودهم الأرضي الواقعي الذي ينظمه الشعور والإدراك
الواقعي الحسي العقلي وتنظيم الزمان لمدركات الأشياء.. كما يتحقق للإنسان أثناء
النوم أن يعيش الزمن في بعد واحد فقط تتداخل فيه الأمكنة غير المترابطة ولا
المنتظمة زمانيا فأدراك الأشياء منتظمة لا يتم من غير ملازمة الزمان إدراكها
والوعي بها، ولا يوجد هناك أكثر من بعد زمني واحد عشوائي تتداخل فيه صور الأمكنة
الماضية بالحاضر والمستقبل المتخّيل في الأحلام... </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وأن تقسيم الزمن وتحقيبه هو من
أبتداع ملكة الإنسان العقلية والخيالية على السواء في تنظيم إدراكاتنا وأساليب
حياتنا المتواضع عليها عبر العصور في خضوع الإنسان لتحقيب وتوقيتات الزمن التي
أبتدعها وأوجدها ملائمة لتنظيم حياته في حدس الزمان وليس في إدراكه، ولم يكن الإنسان
في يوم ما مسيطرا على الزمن في تحقيق رغائبه وأمانيه, بل العكس هو الصحيح تماما
فلا يقدر الإنسان الفكاك من سطوة الزمن عليه واستعباده له منذ الولادة وحتى الممات،
فالإنسان في تحقيبه الزمن تاريخيا وتنظيم مواقيت التقويم الزمني له يدرك ماذا يفعل
مكانا وليس زمانا في حقيقته، بينما تكون سيطرة الزمان على الإنسان عملية لا تعي
ذاتها ولا تعي ما يفعله الإنسان بها ولا تدرك أن الإنسان عبد لزمانه وليس سيدا
عليه .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> علي محمد اليوسف /الموصل<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div dir="rtl" style="text-align: justify;">
<span dir="RTL" lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">***
الورقة لم تعالج الموضوع من جوانب علمية كما في دراسة وظائف علم الأعضاء الخاص
بالدماغ والجملة العصبية, كما لا تعالجه من جانب دراسات علم النفس وتداخلها مع علم
وظائف الأعضاء، بل الورقة بحث فلسفي فقط في فهم الإدراكات الموضوعية المادية في
منهج فلسفي فقط، لهذا يلاحظ أن الورقة البحثية خلو من مصادر علمية تخص علم النفس
وعلم وظائف الأعضاء...(ع. م.ي)</span></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-63036051840514313412019-08-14T20:13:00.001+02:002019-08-15T12:15:48.672+02:00التيارات الإسلامية المتطرفة: النشأة والأسباب<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj0MvhDBVeQF8kVVA1kSF3DI_OcWjTYFsRNF4Xj3iEsgcfjBzWH4u5A84slNK_4H-arGLXAFyRPoVLk_dsLdzxqfTSQ44fmciiWrWfJOyrlGz_dAAqKbKjZsCh_NA-0k-StvK6_Xl61QVE/s1600/20180324_001418.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; display: inline !important; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em; text-align: center;"><img border="0" data-original-height="1600" data-original-width="1200" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj0MvhDBVeQF8kVVA1kSF3DI_OcWjTYFsRNF4Xj3iEsgcfjBzWH4u5A84slNK_4H-arGLXAFyRPoVLk_dsLdzxqfTSQ44fmciiWrWfJOyrlGz_dAAqKbKjZsCh_NA-0k-StvK6_Xl61QVE/s200/20180324_001418.jpg" width="150" /></a></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">الدكتور علي الصولي: جامعة الزيتونة</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 18pt; line-height: 107%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 18pt; line-height: 107%;">أسباب نشأتها:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ليس من السهل دراسة ظاهرة التيارات
التكفيرية في العالم العربي والإسلامي لأنها ظاهرة متشعبة ومعقدة أشد التعقيد إذ تتداخل
فيها عوامل تاريخية وسياسية ودينية واقتصادية واجتماعية وحتى نفسية إضافة إلى
استغلال قوى سياسية عالمية وإقليمية لهذه الظاهرة إما بدعم سلطة غير شرعية لطاغية
من الطغاة أو باحتلال بلد من البلدان باسم الإرهاب كما حدث للعراق أو لإجهاض ثورة
من ثورات الربيع العربي فضلا عن كثرة الدراسات والمؤلفات وتعدد الندوات والمؤتمرات
وبروز عدد لا يحصى من الخبراء المختصين في الحركات الإسلامية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وبديهي فإن هذا الزخم الفكري والسياسي
والصحفي وحتى الأكاديمي المنصب على دراسة ظاهرة الإرهاب مختلف أشد الاختلاف في
الرؤى والمناهج والنتائج إلى حد التعارض والتناقض لتباين الدوافع والأهداف.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ولا ننسى أيضا الأمم المتحدة التي تبنت قضية
الإرهاب بعد أحداث 11 سبتمبر 2001 واعتبرتها قضية دولية<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وهو
ما حدا بالعديد من الدول إلى تكوين حلف لمحاربة الإرهاب وإنفاق أموال طائلة في هذا
الغرض<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وأمام هذا الكم الهائل من البحوث والدراسات وهذا
التناقض الصارخ في سياسات بعض الدول في مجابهة هذه الظاهرة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> فإن
الباحث سيجد صعوبات جمة سواء في خطة البحث أو في المنهج فضلا عن النتائج، وعلى
الرغم من ذلك فسنحاول بإذن الله وعونه خوض غمار هذا اللجي يحدونا في ذلك العزم
والموضوعية ونشدان الحقيقة لا سيما وأن بحثنا في هذه القضية ليس بحثا شموليا وإنما
مقتصر على مسألة جزئية وإن كانت ذات أهمية قصوى وهي أسباب نشأة الحركات التكفيرية
إذ من خلالها يقع تشخيص الداء وبعد ذلك
يقدم الدواء. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ذكر ابن خلدون في مقدمة المقدمة أثناء بيانه
لحقيقة علم التاريخ فقال: ( إن هو في ظاهره لا يزيد عن أخبار عن الدول وفي باطنه
نظر وتحقيق وتعليل للكائنات ومبادئها دقيق وعلم بكيفيات الوقائع وأسبابها عميق فهو
لذلك أصيل في الحكمة عريق وجدير بان يعد من علومها وخليق...)<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> نستنتج من هذا القول أن الوقائع التاريخية
في نظر ابن خلدون لا تحدث صدفة أو طفرة وإنما لها أسباب ومسببات وخاضعة لطائفة من
العلل لأن للعمران البشري طبائع وقوانين وهو ما حدا بان خلدون إلى عدم الاكتفاء
بسرد الأحداث سردا تقليديا وإنما حاول أن يسبر أغوارها ويتعرف على ما وراءها وهو
ما يمكن أن نسميه بما وراء التاريخ، اعتقادا منه أن ليس في هذا العالم شيء إلا وهو
نتيجة من جهة وعلة من جهة أخرى نتيجة لعلة سبقته ومقدمة لأثر يأتي بعده وعندئذ
تكون الأحداث التاريخية تسير بصورة منطقية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وانطلاقا من هذه الأنساق التاريخية
الخلدونية فإننا نستطيع القول أن ظاهرة الحركات الدينية المتطرفة ليست طحلبا من
الطحالب تنبت على سطح الماء بدون عروق أو جذور وإنما هي ظاهرة لها أسبابها
ومسبباتها وعللها ومعلولاتها وعوامل شتى عملت على إيجادها ونموها وسنركز في بياننا
لهذه العوامل على السياسية منها وهي في نظرنا تنقسم إلى قسمين:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo1; mso-text-indent-alt: -18.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span>I.<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">عوامل داخلية </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo1; mso-text-indent-alt: -18.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;"><span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span>II.<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">عوامل خارجية </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 71.25pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "wingdings"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">v<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">العوامل الداخلية: <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">1- الاستبداد
والدكتاتورية: لقد قامت في عدة بلدان عربية وإسلامية ثورات تحريرية ضد الاستعمار
تحصلت على أثرها على الاستقلال وفي بلدان أخرى قام الضباط الأحرار بانقلابات
عسكرية ضد الاستبداد وفي كلتا الحالتين أقيمت الدولة الوطنية أو دولة الاستقلال
والتي كان من المؤمل أن تأخذ بالنظام الديمقراطي لينعم فيه الفرد بالحرية والعدل
والمساواة وتتمتع فيه الشعوب بالحريات بما في ذلك حرية تكوين الأحزاب والمشاركة
السياسية والتداول على السلطة وتحدث قطيعة تامة مع الاستبداد لأنه علة العلل ومصدر
جميع المصائب، ولكن بكل أسف انتكست على أعقابها وأقامت نظاما استبداديا لا يختلف
في شيء عن النظام الفرعوني، (قال فرعون ما أريكم إلا ما أرى<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>)</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="LTR"></span>.</span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN">ذلك
النظام الذي عانت منه الشعوب العربية والإسلامية الويلات طيلة قرون والذي أدى في
النهاية إلى سقوط الدولة وانحلال المجتمع بسبب الغزو الاستعماري الغربي والمهم أن
الدولة الوطنية قد احتكرت الحياة السياسة تحت مسمى الشرعية النضالية أو الشرعية
الثورية وهيمنت على كل أوجه الحياة في المجتمع سياسية واقتصادية واجتماعية ولا
سيما الثقافة والتربية لإحكام سيطرتها على وعي المجتمع غير أن هذه السيطرة لا تتم
–في نظرها- إلا بالسيطرة على الدين الذي لعب دورا هاما في مقاومة الغزاة ولا سيما
الاستعمار الفرنسي فضلا عن كونه يمثل روح الأمة ومنبع الأخلاق والفلك الذي يسبح
فيه عقل المجتمع ووعيه ولذلك بادرت الدولة الوطنية بالسيطرة المطلقة على الدين
وإحكام قبضتها عليه وإخضاعه لأيديولوجيتها بل شرعت قوانين تخالف الدين مخالفة
صريحة كقانون التبني وفي نهاية الأمر همشته وأقصته عن الحياة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وبذلك تحولت الدولة الوطنية إلى دولة
كليانية شمولية </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">TOTALITARISME</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">على الطريقة الستالينية طبيعتها الاستبداد وأدواتها القمع والاضطهاد
وأهدافها احتكار السلطة والثروة، فكان مآلها الفشل في تحقيق التنمية والازدهار
ولكن خطرها لم يقف عند هذا الحد بل دمرت الإنسان العربي في الصميم وهو أنه خسر
نفسه إذ أفقدته الحصانة الروحية واجتثت منه الفضائل الخلقية والوطنية وحولته إلى
شخصية تافهة تطحنها مشاعر الدونية والعجز تائهة في عالم الضياع ولم يخطئ الحكيم
الفرنسي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="LTR"></span> LABRUYRE </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">عندما قال (لا وطن مع الاستبداد) وقال
مونتسكيو(إن المستبد لا يكتفي بقطف الثمرة بل يقتلع الشجرة بأكملها).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> أما الكواكبي فقد شبه المستبد بالصخرة التي
تجثم على صدر الشعب فتحوله إلى دود يأكل بعضه بعضا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">2-</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">العلمنة القسرية للدولة الوطنية:</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> لقد اعتمدت الدولة الوطنية سواء في المشرق
أو في المغرب على إيديولوجية معينة وهي (القومية والعلمانية والاشتراكية<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>) ففي
تونس مثلا اعتبر الحبيب بورقيبة (العلمانية<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>) قاطرة
التحديث والدافع القوي للحاق بركب الحضارة مسقطا ما وقع في المسيحية من علمنة على
الإسلام وكأن الإسلام هم سبب تخلف المسلمين وانحطاطهم<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn8" name="_ftnref8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ولذلك اتخذ رئيس الدولة سياسة معادية للدين
بل مدمرة لمبادئه وقيمه إذ لم يكتف بغلق مؤسسة التعليم بجامع الزيتونة رمز المجد
القومي للبلاد التونسية وأقوى القلاع في الدفاع عن المقومات الثقافية للشعب
التونسي، والمغرب العربي، وإنما قضى على جميع المؤسسات الدينية الرسمية وغير الرسمية
كالمحاكم الشرعية وجمعية الأوقاف<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn9" name="_ftnref9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> والمجلس
الشرعي والمدارس القرآنية والجمعيات الخيرية الإسلامية والجمعيات الثقافية التي
لها طابع إسلامي ولم يقتصر الأمر عند هذا الحد بل اتجه مباشرة إلى التهجم على
الإسلام وتقويض أركانه وذلك بالدعوة إلى الإفطار في رمضان وهو خط أحمر لم تجرؤ
فرنسا أيام الاستعمار على الاقتراب منه كما تهجم في خطاب البالماريوم على الآيات القرآنية
التي تحدثت عن الحساب والجزاء ونعيم الجنة مخاطبا الحاضرين بأنه سيضمن لهم الجنة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وبذلك قضى على المرجعية الدينية الرسمية
بالبلاد التونسية كما نزع الهالة والقداسة عن الدين فضلا عن نزع الاحترام والتوقير
عن العلماء بعد أن فقدوا وظائفهم المرموقة في التدريس والقضاء فانسحبوا من الحياة
الدينية ولم يعد لهم أي دور في التوجيه والإرشاد ونسي الزعيم الذي درس المرحلة
الجامعية بفرنسا وقرأ لفلاسفة التنوير وأعجب بدون شك بالثورة الفرنسية أن فرنسا
ضحت بالدين من أجل الديمقراطية رغم الفروق بين الإسلام والمسيحية إذ لا يوجد في
الإسلام سلطة دينية أما هو فقد ضحى بالدين من أجل دكتاتورية ماحقة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وازداد الأمر سوءا عندما استولى بن علي على
السلطة فحكم البلاد حكما بوليسيا أساسه القمع والتعسف والظلم، داس فيه على كل
القيم الدينية والخلقية والإنسانية والقانونية فأشاع الرعب والخوف وحول المواطنين
إلى أعداء يتجسس بعضهم على بعض ويشي بعضهم ببعض.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ونظرا إلى وجود تيار إسلامي معارض فقد اتجه
بكل قواه إلى محاربة الإسلام من غير تفرقة بين الإسلام الرسمي والمعارض فأحكم
سيطرته على المساجد وذلك بأن جعلها تابعة لوزارة الداخلية وعين في كل ولاية معتمدا
مشرفا على الشأن الديني فيها، مما حول الخطاب الديني إلى خطاب بائس لا يحرك شعورا
ولا يصلح حالا وإنما الهدف منه الدعوة لسيادة الرئيس في الجمع والأعياد بالتوفيق والسداد ، كما توجه إلى التعليم
والثقافة لاستئصال كل ما هو ديني حتى يقضي على الظاهرة الإسلامية في البلاد ولتوفير
أسباب النجاح في هذه المهمة استعان باليساريين ومكنهم من الوظائف السامية في
الوزارات ذات الصلة بالدين كوزارة التربية والتعليم العالي والثقافة فرفعوا شعار
(تجفيف المنابع وقطع الأطراف) وفي هذا الإطار تم التنقيص في ساعات التربية
الإسلامية بالابتدائي والثانوي وتغيير البرامج ولا سيما برامج التربية الإسلامية والتاريخ
والنصوص الأدبية<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn10" name="_ftnref10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
كما وقع إضعاف جامعة الزيتونة وذلك بتقليص عدد الطلبة الموجهين إليها <a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn11" name="_ftnref11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وجلب
أساتذة من كلية الآداب بمنوبة للتدريس بها حتى يضفوا عليها صبغة علمانية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وفي هذا الجو المتلبد بغبار التدمير الديني
وقيمه أطلق بن علي العنان للعائلة المالكة في النهب والسلب وتهريب الأموال<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn12" name="_ftnref12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> فانكمش
الاقتصاد وانتشرت البطالة وانسدت الآفاق في وجه الشباب وانقطع الأمل لديهم فكان من الطبيعي أن يتجه إلى الفساد والرذيلة
والإجرام فانتشرت الخمر والمخدرات<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn13" name="_ftnref13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> والجريمة.
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ولكن فئات أخرى من الشباب لم تستهويها حياة
الرذيلة والجريمة وبدأت تبحث عن الخلاص لأزمتها الخاصة فوجدت أن خلاصها الذاتي هو
الارتماء في قوارب الموت أملا في الوصول إلى جنات النعيم بأوروبا وفئة ثالثة
اختارت تغيير المعتقد من الإسلام إلى المسيحية أو البهائية أو اعتناق المذهب
الشيعي لاسيما وأن هناك إغراءات كثيرة لمثل هذه الدعوات وفئة رابعة انخرطت في
منظمات إرهابية لتحقيق وهم من الأوهام ولم يكن عدد المنخرطين في المنظمات
الإرهابية قليلا بل كانت تونس أول دولة مصدرة للإرهاب في العالم<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn14" name="_ftnref14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">3- طغيان
النزعة القومية على النزعة الدينية:</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> منذ نهاية الحرب العالمية الأولى لم يعد
للإسلام أي تأثير في الحياة السياسية في العالم الإسلامي فقد استولى التيار القومي
في تركيا على السلطة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn15" name="_ftnref15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وألغى
نظام الخلافة وأسس دولة عصرية تقوم على فكرة الفصل بين الدين والدولة مستلهما
العلمانية اليعقوبية في فرنسا على الرغم من أن أصل الوضع في الإسلام هو عدم وجود ثنائية
الدين والدولة أو القومية والدين لأن الإسلام (حقيقة مفردة لا تقبل التحليل<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn16" name="_ftnref16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> كما أن حزب الإصلاح في تركيا الذي يتزعمه
سعيد حليم باشا والمعارض لسياسة كمال أتاتورك كان يلح في أن الوضع الأساسي في
الإسلام هو تنسيق يجمع بين المثالية والواقعية وأنه –بوصفه وحدة تجمع هذه الحقائق
الأزلية الحرية والمساواة والتضامن– ليس له وطن معين ينسب إليه<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn17" name="_ftnref17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> غير أن الفكر القومي قد انتشر في بلدان
المشرق العربي انتشار النار في الهشيم وبغض النظر عن الأسباب الدافعة إلى ذلك فإن
الفكرين الرئيسيين اللذين وجدا صدى في الحياة الإسلامية في ذلك الوقت هما القومية
والاشتراكية حتى أنهما شكلا أساس الإيديولوجية للعالم الثالث في مواجهة
الإمبريالية الغربية وإن كان نيتشه يصف النزعة القومية (بأنها مرض وحماقة) وأنها
أقوى خصوم الثقافة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn18" name="_ftnref18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وعندئذ
أخرجت القومية العربية في شكل فعّال القومية الإسلامية وصار الفكر السياسي في دول
المشرق العربي يدور حول محور واحد وهو قومية الدولة وعلمنتها. وبذلك تخلت الناصرية
والبعثية عن كل صبغة دينية للدولة بل صارت تقاوم الحركات الإسلامية التي تحاول إحياء
الطابع الديني للدولة والمجتمع مقاومة لا هوادة فيها وحتى الصراع مع إسرائيل لم
يكن له طابع ديني بما في ذلك قادة منظمة التحرير الفلسطينية الذين كانوا علمانيين
ويتباهون بذلك.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وعلى الرغم من هزيمة العرب في 1967 فإن هذه
الأنظمة القومية ظلت مستميتة في مقاومة الحركات الإسلامية بكل وحشية وبدون شفقة أو
رحمة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">4-</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">العنف الشديد والطويل الذي مارسته الأنظمة الدكتاتورية
ضد المعارضة الإسلامية:</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> من المعروف سوسيولوجيا أن عنف الدولة الشديد
والطويل لا بد أن يحدث تشوهات في الفكر والدين والسياسة والأخلاق وعلة العنف عند
الدولة هي الظن بأن التصورات الإيديولوجية علم بل هو علم صحيح<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn19" name="_ftnref19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> يخول
صاحبه أن يفرض رأيه على غيره وأن يجبره على إتباع سياسته بما في ذلك محاربة الدين
أو خيانة الوطن وأداته في ذلك القوة وغطرسة القوة والدوس على جميع القيم والأعراف
لمصلحة القوة حتى صارت القوة في حد ذاتها قيمة مثلى<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn20" name="_ftnref20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وبناء على ذلك فإن الدكتاتورية وما تتسم به
من عنف شديد وطويل هي العامل الأساسي في نشأة الحركات الدينية المتطرفة والأدلة
على ذلك كثيرة:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">1) إن جماعة
التكفير والهجرة نشأت في سجون عبد الناصر في الستينات<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn21" name="_ftnref21" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">2) إن
المجازر التي ارتكبها حافظ الأسد كمجزرة جسر الشغور أو مجزرة سجن تدمر أو مجزرة
حلب وأعظمها وأفظعها مجزرة حماة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn22" name="_ftnref22" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> هي
التي خلقت الحركات الدينية المتطرفة كداعش وجبهة النصرة وغيرهما عندما قامت الثورة
في سنة 2011.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">3) أن داعش
وزعيمها أبا بكر البغدادي نشأت في سجن أبو غريب ذي السمعة السيئة الذي كانت تسلخ
فيه إنسانية الإنسان كما تسلخ البهائم. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">4) إن مجزرة
سجن أبو سليم التي ارتكبها نظام العقيد معمر القذافي وهي عبارة عن عملية قتل
جماعية وقعت في 29 جوان 1996 والتي راح ضحيتها نحو 1269 معتقلا معظمهم من جماعات
إسلامية متعددة المشارب هي التي كانت من أبرز القضايا التي ألهبت مشاعر الثوار
الليبيين في فيفري 2011 كما أنها كانت
سببا مباشرا في ظهور داعش بليبيا. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">5) إن قمع
نظام بن علي الوحشي للجماعات الإسلامية في تونس<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn23" name="_ftnref23" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> ولاسيما
الجماعة الإرهابية التي قامت بعملية سليمان والتي وقع القبض فيها على حوالي 2000 إرهابي لا نعلم عنهم شيئا كانت سببا
من أسباب ظهور حركة (أنصار الشريعة) في تونس. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraph" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 71.25pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "wingdings"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">v<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;">العوامل الخارجية:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> العامل الأول: الصراع التاريخي بين الإسلام
والمسيحية،كان أول صدام بينهما في غزوة مؤتة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn24" name="_ftnref24" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> ثم
اشتد هذا الصرع في عهد الخليفة عمر بن الخطاب الذي تمت على يديه فتح الشام ومصر
وهما من أعظم ممالك الإمبراطورية البيزنطية وفي عهد الدولة الأموية تم فتح إفريقية
وهي تابعة أيضا لبيزنطة ثم جاء رد الفعل في الحروب الصليبية التي دامت خمسة قرون
والتي لم يكن الغرض منها إلا تدمير الإسلام وإبادة المسلمين<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn25" name="_ftnref25" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> ثم
جاء فتح القسطنطينية على يد السلطان محمد الفاتح سنة 1453م، فرد الغرب المسيحي على
هذا التحدي بطرد المسلمين من إسبانيا وهذه الحرب تسمى حرب الاسترداد واستمر الصراع
على أشده إلى أن جاء الاستعمار الغربي والمتمثل في قوتين عظيمتين هما إنجلترا
وفرنسا اللتان زحفتا على العالم العربي والإسلامي واستعمرتا معظم بلدانه وقد كشفت
هذه الحملات الاستعمارية على البلدان الإسلامية عن حقائق مؤلمة منها:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">1)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">أن أوروبا أظهرت من البغض العميق والحقد الدفين على الإسلام والمسلمين حيث
عملت على تحطيم قواهم المعنوية والمادية والروحية تحطيما من شانه أن يحيلهم إلى
قوم من الهمج والبدو لا رأي لهم ولا عقيدة ولا حقوق<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn26" name="_ftnref26" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">2)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">إنه لم يحدث إجماع بين الدول الأوروبية مثلما حدث على تدمير العالم
الإسلامي وتحويله إلى إقطاعات زراعية ومناجم للمواد الأولية لتمد الغرب بحاجياته. </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">3)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">إن الاستعمار الغربي قد استعمل كل الوسائل المادية والمعنوية لتثبيت نفوذه
واستمرار بقائه من ذلك أنه استعمل جيشا من المستشرقين لتشويه الإسلام والاستنقاص
من قيمه وثقافته وحضارته<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn27" name="_ftnref27" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وسعى
بكل إمكانيته إلى القضاء على مصدر هذا الدين وهو الٌقرآن وفي هذا الصدد صرح وزير
المستعمرات البريطاني قلادستون أمام مجلس العموم قائلا: (مادام القرآن بيد
المسلمين فلن نستطيع أن نحكمهم لذلك فلا مناص لنا من أن نزيله من الوجود أو نقطع
صلته بالمسلمين).</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 8.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">4)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">إن الاستعمار الغربي كان ومازال عملة ذات وجهين وجه صليبي تبشيري ووجه
اقتصادي استغلالي وكل وجه لا يقل فظاعة عن الوجه الآخر فقد اعتمد الاستعمار على
جيش من المبشرين لنشر المسيحية بين المسلمين على الرغم من ادعائه العلمانية
واللائكية باعتبار أن ما تهدف إليه السياسة الاستعمارية هو ذاته ما تريده الكنيسة
فاستعمار فرنسا لتونس مثلا كان بتحريض من الكاردينال لافجري </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">LAVIGERIE</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="RTL"></span> الذي
كان له نشاط كبير في التبشير بالمسيحية في
الجزائر<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn28" name="_ftnref28" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.</span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="RTL"></span> ولذلك تحالفت الكنيسة مع السلطة السياسية
رغم ما بينهما من تنافر بسبب الصراع حول مسألة الدين والدولة لاستعمار البلدان
العربية والإسلامية يقول المستشرق الألماني بيكر: (إن هناك عداء في النصرانية
للإسلام بسبب أن الإسلام عندما انتشر في العصور الوسطى أقام سدا منيعا في وجه
انتشار النصرانية الوسيلة الوحيدة لإقرار الاحتلال وبذلك أصبح لسياسة الاحتلال
عنصر جديد واصطبغ الاستعمار بلون لم يكن له من قبل<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn29" name="_ftnref29" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وهكذا فإن العلاقة بين الإسلام والمسيحية
كانت ومازالت علاقة صراع وحروب مستمرة يمكن اختصارها في حروب الفتح، الحروب
الصليبية، فتح القسطنطينية، حرب الاسترداد الحرب الاستعمارية، الثورات التحريرية
من الاستعمار<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn30" name="_ftnref30" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>،
وأخيرا وليس آخرا احتلال العراق والحرب على الإرهاب.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ويبدو أن صموئيل هنتنقتون </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">SAMUEL HUNTINGTON</span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN">قد
درس العلاقة بين الإسلام والمسيحية وتاريخها المليء بالمآسي والآلام دراسة معمقة
فعبر عن ذلك بعبارات صريحة وهي أن الغرب يعتبر أن الإسلام على حرب دائمة معه وأن
المشكلة الكامنة للغرب ليست الأصولية الإسلامية بل هو الإسلام في صورة حضارة
مختلفة شعبها مقتنع بفوقية ثقافته ومهوس بدونية قوته ومشكلة الإسلام ليست مع وكالة
المخابرات المركزية أو وزارة الدفاع الأمريكية إنما مع الغرب ذاته الذي هو حضارة
مختلفة شعبها مقتنع بكونية ثقافته<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftn31" name="_ftnref31" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 107%;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ومعنى ذلك أن الصراع الحضاري بين الإسلام
والغرب المسيحي –في نظر هنتنقتون- لا مناص منه وأنه سيستمر إلى مالا نهاية ونرجو
أن يكون هذا الصراع سلميا وليس عسكريا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> أما على صعيد الأحداث السياسية فمنذ نهاية
الحرب العالمية الثانية واندلاع الحرب الباردة انقسم العالم العربي إلى ملكيات
تقليدية وأنظمة ثورية كانت الأولى متبنية للإسلام ولكنها كانت مؤيدة للغرب واعتبر
الغرب الإسلام حليفا طبيعيا ضد الشيوعية الملحدة أما الأنظمة الثورية فكانت موالية
للاتحاد السوفيتي ولكن أيا من الجانبين لم يعتمد الإسلام كأحد الحلول للخروج من
الأزمات التي تعاني منها الدول العربية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> واستمر الغرب في مراهنته على الإسلام
السكوني الوهابي الذي يوجب طاعة الحاكم وإن ظلم وجار إلى أن حدثت الثورة الإيرانية
وظهرت حركات إسلامية بالجزائر وتونس والسودان وسوريا ومصر فاتجه مباشرة إلى محاربة
الإسلام السياسي ودعم الأنظمة الاستبدادية والدكتاتورية في هذه الحرب، لاعتقاده أن
إيديولوجية الإسلام السياسي تشكل خطورة على مصالحه الإستراتيجية ولم يكن الغرب
وحده معاديا للإسلام السياسي بل انخرطت معه روسيا والصين وسائر الأنظمة السلطوية
في العالم العربي لذلك ارتبط بروزه بسيل من الدعاية ولد في البلاد العربية شيطنة
وفي الغرب ما يعرف بظاهرة الإسلاموفوبيا<a href="https://www.blogger.com/null" name="_GoBack"></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">العامل
الثاني: تعطيل الغرب للديمقراطية في العالم العربي: <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> إن تأخر الديمقراطية وتعطيلها في العالم
العربي لم يكن قرارا حكوميا أحاديا ولا مطلبا شعبيا وإنما بإيعاز وتشجيع ومساندة
من الدول الفاعلة في الغرب التي كانت تعتقد اعتقادا جازما أن وصول الإسلام السياسي
للحكم ديمقراطيا سيهدد مصالحها ويكشف استعمارها المقنع لتلك الدول على العكس من
موقفها في دول أخرى من أمريكا اللاتينية وإفريقيا وآسيا حيث شجعتها على
الديمقراطية لأن هذه الدول يغلب عليها الطابع المسيحي ولا تمت بصلة إلى الإسلام.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وبذلك تحالف الغرب مع الأنظمة الدكتاتورية
ضد الديمقراطية التي ستفسح المجال للإسلاميين إلى الوصول إلى الحكم بل غض النظر عن
فساد هذه الأنظمة إلى أن تحولت إلى مافيات حاكمة وللمافيا كما يقول أبو يعرب
المرزوقي أذرع خمسة حكم تابع واقتصاد تابع وتربية تابعة وثقافة تابعة وأمن تابع.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ونظرا إلى العداء التقليدي للغرب ضد الإسلام
فلا نستغرب أن تستهدف الحركات الدينية المتطرفة الغرب وأن تعتبر جهاده (حربا
مقدسة) بل إن هذه الحركات قد اعتبرت أن هوية المسلم الحقيقية مبنية على مناهضة
الغرب الصليبي الكافر وإن الدعوة إلى الديمقراطية كذبة غربية ويظهر ذلك في خطاب
أيمن الظواهري وفي تصريحات الناطق الرسمي باسم داعش أبو محمد العدناني (السلمية
دين من؟)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">العامل
الثالث: وقوف الغرب ضد ثورات الربيع العربي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> سأعتمد في بيان موقف الغرب من ثورات الربيع
العربي على بعض الكتاب الغربيين أمثال بيار جون لويزارد </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">piere
jean luizard</span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN">المؤرخ الفرنسي
والباحث في شؤون الشرق الأوسط والمؤلف كتاب (فخ داعش-</span></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">piége deech</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="RTL"></span>) وروبرت فيسك </span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">ROBERT FISK</span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-TN">الصحفي
البريطاني المشهور بمواقفه ضد الهيمنة الأنقلوسكسونية على الشرق الأوسط.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> يقول لويزارد: إن النظام الجديد للعالم قد
صنعه ميزان القوى بين صليبي الغرب ومؤمني الخلافة الإسلامية وها هي الإيديولوجية
لداعش تحلل خطوط الصراع وفقا لنفس مبادئ صاموئيل هنتنقتون (الحضارات في صراع مع
بعضها) في جوان 2014 هدمت داعش الحدود بين سوريا والعراق كانت تلك حركة رمزية
مليئة بالازدراء لعملية رسم الحدود الفرنسية البريطانية لبلدان المنطقة (سايس بيكو).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ويعتقد لويزارد أن من لا يفهم هذا العداء
للكولونيالية لا يمكنه أبدا أن يفهم شيئا حول الشرق الأوسط حيث يمكننا تفسير
الجرائم والاعتداءات التي تقترفها داعش بوصفها إعادة نسخ تاريخية لجرائم الغرب
التي لا حصر لها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> ثم يقول إن الغرب لم يدعم الديمقراطية في
الشرق الأوسط ولم يكن حتى متضامنا مع الحركة الديمقراطية العريضة أثناء الربيع
العربي وإنما بدلا من ذلك تدفقت الأموال والأسلحة إلى الجنرالات والانقلابيين
الفاسدين لإجهاض ثورات الربيع العربي وينهي قوله في كلمات موجزة تلخص موقف الغرب
ومؤامرته المتواصلة على الإسلام والمسلمين إن مائة عام من الكولونيالية الدموية قد
خلقت بؤسا اجتماعيا وإنسانيا ولكنها خلقت وحوشا مرعبة وتنظيم داعش هو أحد الوحوش</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> أما كاترين أشتون منسقة الاتحاد الأوروبي
فقد أزاحت عن وجهها قناع النفاق وصرحت يوم 23 جويلية 2016 معلقة على الانقلاب
العسكري الفاشل في تركيا (إن سقوط العسكر في مصر ينهي الحرب الدائرة في سوريا
لصالح الإسلاميين وسيجعل الإسلاميين في ليبيا وتركيا وتونس أقوياء جدا وهذا سيدفع
الشرق الأوسط إلى تكتلات وتحالفات جديدة لن تكون في مصلحة الاتحاد الأوروبي أو
أمريكا أو روسيا).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> وهكذا فإن الغرب قد تحالف مع الأنظمة
الدكتاتورية ضد أن تتمتع الشعوب العربية بالديمقراطية فها هو اليوم يتحالف سواء
بصورة مباشرة أو بواسطة قوى إقليمية مع المنظمات الإرهابية على إجهاض ثورات الربيع
العربي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;"> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 107%;"> الخلاصة</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 107%;">: أنه لا مخرج للعالم العربي من أزماته
المتراكمة إلا بالديمقراطية ولا تتحقق الديمقراطية إلا بمشاركة الإسلاميين ولكن
العلمانيين والماركسيين والدولة العميقة ترفض ذلك رفضا باتا إلى جانب معارضة قوى
التحكم في العالم (أي الغرب وروسيا) فضلا عن قوى إقليمية مثل إيران والسعودية
والإمارات وبذلك ستبقى التيارات التكفيرية خامدة كالنار في الرماد وستنتهز الفرصة
للظهور من جديد بشكل من الأشكال مادام الاستبداد سائدا والديمقراطية غائبة.<o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: right;">
</div>
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div id="ftn1">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - بعد أحداث سبتمبر أقر مجلس الأمن قرارين
1368، 1373، بالإجماع وأنشأ لجنة لمكافحة الإرهاب تتكون من جميع أعضائه. </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - ذكر سكوت أترون </span><span dir="LTR">SCOTT
ATRAN</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span>
من جامعة أكسفورد الخبير في الجماعات المتطرفة أن هجمات سبتمبر كلفت تنظيم القاعدة
ما بين أربعمائة وخمسمائة ألف دولار بينما صرف الغرب خمسة تريليون دولار على الأمن
والعسكر للرد عليها .جريدة (الفجر) 11/12/2015<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn3">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - من ذلك أن الولايات المتحدة الأمريكية تعتبر
حزب الله منظمة إرهابية عندما يحارب إسرائيل ولكنه ليس منظمة إرهابية عندا يحارب
المعارضة السنية في سوريا كما أنها صنفت (حماس) منظمة إرهابية في حين أنها لم تقم
بأي عمل إرهابي سوى مقاومتها للاحتلال الإسرائيلي </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn4">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - المقدمة :مطبعة مصطفى محمد، القاهرة، د، ت ،ص
3</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn5">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref5" name="_ftn5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة غافر، آية 29.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn6">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref6" name="_ftn6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - أنظر الأسباب التي دفعت الزعماء الوطنيين في
البلاد العربية إلى اعتناق هذه الإيديولوجية مجلة (الهداية) العدد، 204، جانفي
فيفري، مارس، 2018 ص 8، السبب الثقافي، د.
سليمان الشواشي </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn7">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref7" name="_ftn7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> -معنى العلمانية: بفتح العين هي كلمة مستحدثة
في اللغة العربية وأول من استعملها في العربية في العصر الحديث المترجم إلياس بقطر
المصري عام 1828 وهي مشتقة من عَلْم أي عَالَم والنسبة على غير قياس وقد جاءت
لأداء معنى </span><span dir="LTR">SECULARISATION</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> وهي عبارة عن رؤية للحياة تعتمد على استبعاد الدين وتأثيراته في
الفكر والأخلاق والسلوك والرجوع به بدلا عن ذلك إلى القوانين الوضعية لتنظيم حياة
الناس وقد كتبت مؤلفات عديدة في الغرب والشرق حول العلمنة انظر القاضي ومن معه
(الفكر الإصلاحي عند العرب) ص15.</span></div>
</div>
<div id="ftn8">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref8" name="_ftn8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - يقول عبد الحميد بن باديس (إن المسلم ما تأخر
بسبب إسلامه وإن غيره ما تقدم لعدم إسلامه وإن السبب في التقدم والتأخر هو التمسك
والترك بالأسباب) تفسير ابن باديس، دار الكتاب الجزائري، 1964، ص 78. </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn9">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref9" name="_ftn9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - على الرغم من
العلمنة الصارمة التي طبقها كمال أتاتورك فإنه لم يلغ الوقف بل يوجد الآن في تركيا
بنك الوقف. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn10">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref10" name="_ftn10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span>- من ذلك نص هدى
الشعراوي أول امرأة تخلع الحجاب وهذا النص مازال يدرس إلى اليوم. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn11">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref11" name="_ftn11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - كان عدد الطلبة في
سنة 1987 أي سنة استيلاء بن على السلطة وهي كلية 3700 طالب وفي سنة 2010 كان عدد
الطلبة بها وهي جامعة 400 طالب. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn12">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref12" name="_ftn12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - حسب تقديرات البنك الدولي فإن الأموال التي
تم تهريبها تتراوح بين 25 ألف مليار و40 ألف مليار بينما تقول بعض المصادر الأخرى
أنها قد تصل إلى 80 ألف مليار وهي أرقام كبيرة
تعادل في أدناها ميزانية الدولة جريدة (الفجر) 20/9/2015، العدد 759.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn13">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 115%; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref13" name="_ftn13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - أظهرت إحصائية منظمة
الصحة العالمية أن رتبة تونس في استهلاك الكحول هي الأولى عربيا والخامسة عالميا
بمعدل 26,2 لتر لكل مواطن سنويا جريدة (الفجر)4 ديسمبر 2015 أما تعاطي المخدرات
فقد قامت جمعية (فورزا تونس) بدراسة حول هذا الموضوع توصلت من خلالها إلى أن ثلاثة
ملايين تونسي تقريبا يستهلكون مادة القنب الهندي أو ما يعرف بالزطلة وأن
المستهلكين للمادة المذكورة ينحدرون من أوساط اجتماعية فقيرة وأن (8000) سجين من
(24000) سجين تعلقت بهم جرائم استهلاك المخدرات و 30 من المستهلكين من الإناث
(الإنترنت جمعية فورزا تونس ) </span><span dir="LTR"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn14">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref14" name="_ftn14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - نشرت بعض الصحف
التونسية اعتمادا على خبراء الأمم المتحدة أن أكثر من 5500 تونسي التحقوا بتنظيمات
إرهابية في الخارج كما أعلنت وزارة الداخلية أنها منعت 12500 شابا من مغادرة
البلاد لشبهة أنهم سيلتحقون بمنظمات إرهابية (جريدة الضمير 11 جويلية 2015)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn15">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref15" name="_ftn15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - مثل هذا التيار
جمعية (تركيا الفتاة )ثم جماعة (الاتحاد والترقي) محمد فريد تاريخ الدولة العلية،
ص 706. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn16">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref16" name="_ftn16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> -محمد إقبال: تجديد
التفكير الديني في الإسلام، ترجمة عباس محمود، القاهرة، 1955، ص 170. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn17">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref17" name="_ftn17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - م،ن، ص 179.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn18">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref18" name="_ftn18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - م،ن، ص 216.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn19">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref19" name="_ftn19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - منذ ظهور نظرية أينشتاين لم تعد العلوم
الصحيحة، صحيحة بل صارت نسبية فضلا عن كون هذه العلوم ليست باتة ومن باب أولى
العلوم الإنسانية لكن الحكام العرب لا يقرؤون ولا يدركون هذه الحقائق </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn20">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref20" name="_ftn20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - ذكر توماس فريدمن الكاتب والصحفي الأمريكي
بجريدة نيويورك تايمز بأن رفعت الأسد يتباهى بأنه قتل 38 ألفا في مجزرة حماة </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn21">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref21" name="_ftn21" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - قاد هذه الجماعة
مصطفى شكري التي قامت على تكفير الدولة والمجتمع إلا من يؤمن بالمبادئ التي حددتها
وبوجوب الهجرة من دار الكفر (أي التي لا تحكم الدولة فيها بالشريعة) إلى دار
الإسلام. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn22">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref22" name="_ftn22" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - انظر هذه المجازر الإنترنت </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn23">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref23" name="_ftn23" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - ذكرت منظمة (حرية
وإنصاف)أن الذين سجنوا في عهد بن علي بتهم سياسية يفوق عددهم ثلاثين ألفا وأن
الذين ماتوا تحت التعذيب يزيد عن مائة شخص. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn24">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref24" name="_ftn24" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - مؤتة: اسم المنطقة التي وقعت فيها هذه الغزوة
وسببها أن النبي صلى الله عليه وسلم أرسل رسولا إلى والي بُصرى بالشام في السنة
الثامنة للهجرة فلقيه في طريقه شرحبيل بن عمرو الغساني والذي كان واليا على
البلقاء من قبل قيصر وقد أوثق شرحبيل رسول، رسول الله صلى الله عليه وسلم برباط ثم
قتله بضرب عنقه وعندما بلغت الأخبار رسول الله صلى الله عليه وسلم غضب غضبا شديدا
وقام بتجهيز جيش المسلمين لمحاربة أعداء الله وقد أمّر عليهم زيد بن حارثة الذي
استشهد ثم أخذ الراية خالد بن الوليد فكرّ وانسحب بأقل الخسائر نظرا لعدم تكافئ
القوى. </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn25">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref25" name="_ftn25" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - انظر كتاب (التبشير
والاستعمار )لمصطفى خالدي وعمر فروخ وأيضا كتاب (قادة الغرب يقولون دمروا
الإسلام وأبيدوا أهله) لجلال العالم <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn26">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref26" name="_ftn26" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - كتب رينان محددا وظائف الأوروبيين ووظائف
الشرقيين في المستعمرات فيقول: "إن دور الأوروبي النبيل الشجاع الأبي هو دور
السيد البطل أما دور الشرقي فهو دور العبد الذليل الذي عليه أن يعمل لإسعاد سيده
الأوروبي وبذلك تسير الأمر على أتم وجه وأكمله" عن طه عبد الباقي سرور: مقدمة
العروة الوثقى، دار العرب القاهرة ،1957، ص 7.</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn27">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref27" name="_ftn27" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - أنظر رد الأفغاني على رينان الذي استنقص من
إسهام العرب في الحضارة الإسلامية بل اتهم الإسلام بأنه لا يشجع على العلم
والفلسفة (أحمد أمين: زعماء الإصلاح، مكتبة النهضة، القاهرة،1965، ص 86.)</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn28">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref28" name="_ftn28" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - التميمي عبد الجليل:
التفكير الديني التبشيري لدى عدد من المسؤولين في الجزائر في القرن التاسع عشر،
المجلة التاريخية المغربية عدد 3، 1974،
ص 23. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn29">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref29" name="_ftn29" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - محي الدين القليبي
:ظاهرة مريبة في سياسة الاستعمار الفرنسي، المجلة التاريخية المغربية عدد 19، 20،
ص 272.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn30">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref30" name="_ftn30" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - بعد حرب 67 أجرى الكاتب والصحفي المصري لطفي
الخولي حوارا مع كل من برتراند روسل الفيلسوف الإنجليزي وجون بول سارتر الفيلسوف
الوجودي الفرنسي والذي يهمنا هو ما جاء على لسان سارتر حيث سأله الصحفي الخولي
لماذا وقفت ضد أمريكا في حرب فيتنام وأيدت الفيتناميين ولم تقف مع العرب في حربهم
ضد إسرائيل؟ فأجاب بقوله: كيف أنسى الحروب الصليبية، كيف أنسى فتح القسطنطينية،
كيف أنسى حرب الجزائر؟</span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn31">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A9.docx#_ftnref31" name="_ftn31" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 107%;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> - تلميذ أحمد: أحفاد
إبراهيم في حالة حرب، ترجمه عن الإنجليزية د. شيخ أختر الندوي، المركز الثقافي
الهندي العربي جامعة ملية الإسلامية 1432هـ/2011م دلهى الجديدة، الهند. <o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-21831368220026302812019-08-12T22:42:00.000+02:002019-08-12T22:52:32.836+02:00اللغة والصوفية<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
نواصل تقديم مقالات فلسفية في مسائل متنوعة للدكتور علي محمد اليوسف</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s1600/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="540" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s200/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" width="150" /></a></div>
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<br /></div>
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<br /></div>
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 16pt; line-height: 115%; text-align: justify;"><br /></span></div>
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 16pt; line-height: 115%; text-align: justify;"><br /></span></div>
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 16pt; line-height: 115%; text-align: justify;">أهم أنواع التعبير
اللغوي التي يمتزج فيها الإدراك العقلي مع اللاشعور المتسامي نحو المثال والحلول
في الذات الإلهية، هي لغة الخيال التصوفي ، فالمتصوف أو العرفاني ينطلق بحسب رأيي
من منطلق أن أسهل أنواع العاطفة والوجدان هو ما تستطيع اللغة التعبير عنه واستيعابه</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16pt; line-height: 115%; text-align: justify;">.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">والعواطف والوجدانيات
العميقة الّثريّة المتسامية تعجز اللغة التعبير عنها</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وهو ما عبّر عنه أحد الفلاسفة في قوله إن ما تعجز اللغة في التعبير عنه
هو الأكثر أهمية وجمالا من المعبّر عنه</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">من هذا المنطلق
يعتبر تعطيل فاعلية اللغة التواصلية مع الآخر قاصرة تماما في حال مرور المتصوف
بتجربة الكشف الاستبطاني وحالة التسامي
الذي يّشل الحواس والإدراك الشعوري الواعي للعقل، اللغة الصوفية تأتي على شكل
تداعيات ورموز وشطحات لغوية فكرية تخيلية منجذبة نحو التعالي على</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">/ </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فوق الواقع الحسي
والتعالي على العقل أيضا في تغليب الوجدانيات التي تعجز اللغة عنها</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">لغة المتصوف غائبة
تماما عن مجريات الحياة والمحيط والوجود الإنساني الاجتماعي للآخر بجميع واشتمالاته
المادية، ما عدا الشحن الوجداني العاطفي اللاشعوري المرتبط بإمعان ورغبة التدرج في
معارج الكشف نحو بلوغ المثال المتسامي ونشد الوصول إلى مراتب متقدمة من الخالق
والذات الإلهية</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.
</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">لغة التصوّف ترتبط
بحالة اللاشعور في تغييب الوعي والحس المادي ليلتقي بذاءات المرضى العصابيين إلى
حد ما مع فارق أنه في بعض الحالات التصوفية كما هي عند ابن عربي والحلاج والنفري
وابن الفارض والسهروردي وغيرهم، </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">لغة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">) </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">تحمل مدلولات تواصلية فلسفية مع الآخر
يتداخل الوعي الشعوري والإدراكي بتسجيلها لكنما يبقى الغموض فيها سيّد الموقف</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">في حين تكون مثل
هذه الفعالية التواصلية بقدرات اللغة والتعبير معدومة تماما في هلوسة وهذيان الانفصام
العصابي، وهذا ينطبق أيضا على الكثير من التجارب الصوفية غير الناضجة في عجزها
اللغوي عن التعبير</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">كلا التعبيرين
اللغويين لغة التصوف وهذاءات مرضى العصاب يتقاسمان صفة لغة الخيال اللاشعوري غير
المنتج انطولوجيا </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">سيسيولوجيا في تغييب الوجود الواقعي العقلاني للفرد والمجتمع</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وانعدام فرص
التواصل بالآخر</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">...</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أمام الاندفاع في
خلاص الفرد صاحب التجربة الصوفية قبل كل شيء</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فالصوفية ترجع إلى أصولها
القارة إنها تجربة دينية في علاقة مميزة تربط الخالق بالمخلوق</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">لغة التصوف تلغي
الفاعلية الواقعية العقلانية في جانبين</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">تلغي فاعلية الوجدان المنتج </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">– </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ماعدا استثناءات
تجارب صوفية ناضجة غير مبالغ بها ولا مفتعلة مجال اشتغالها التعبيري الشطحات
الصوفية اللغوية على شكل ومضات حكمية وأقوال غامضة باطنية وفي مجال قول الشعر اللغّز
الغامض أيضا،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وإعدام رقابة العقل
على اللغة المنطوقة تصّوفيا</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يتجلى ذلك في عدم قدرة المتصوف ضبط تداعيات اللغة
التعبيرية المنطوقة عنده</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بمنطق لغوي نسقي منظّم يستطيع التواصل مع الآخر
بعيدا عن شطحات التفكير اللغوي وتداعيات اللاشعور في توصيل التجربة الذاتية من
خلال أمكانية المتلقي فك رموز اللغة الإشارية،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بما يخدم تجربة
المتصوف والمتلقي معا</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">إ</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ن محاولة الطلب من صاحب التجربة الصوفية نقلها إلى واقع لغوي تواصلي هو
ضرب من الإجهاز على حقيقة التجربة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">..</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الجانب الثاني من الإلغاء
في لغة المتصّوف يتمثل في تخريب الإخصاب التخييلي المنتج ماديا وليس التخصيب
المتسامي روحيا</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">في عجز التعبير التصوفي،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وفي اللقاء مع هذاءات العصابي الانفصامي في عجزهما
المشترك أن يكون تعبيرهما اللغوي لغة تواصل يعّتد الأخذ بها </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فقط باستثناءات
تجارب صوفية متقدمة يمكن أن يكون التواصل التصوفي مع المجتمع متحققا فيها أشرنا
لها سابقا</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">إذن ما الفرق بين
غطرفة وهذاءات الانفصامي</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وشطحات المتصوف اللغوية التعبيرية؟ </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هذاءات العصابي
وهلوسة الانفصامي المرضية تصدر عن غياب تام لتداعيات الشعور التخييلي الحلمي
المنتج في الإحساس بالواقع المادي والمحيط</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بخلاف ما نجده عند
المبدع والفنان من تداعيات الشعور الخلاق،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">فهي عند العصابي
تخيّلات لا شعورية مكبوتة انفصامية تفصح عن نفسها بصعوبة، في تعبيرات مشّفرة ناقصة
المعنى المفهومي من اللغة</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">سائبة غير منظمة ولا منضبطة سطحية
وانفعالية هستيرية</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">غبر مفهومة ولا متسّقة تعبيريا</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">طلاسم لغوية مغلقة
على عوالم خيالية مرضية انفصامية لا رابط لها مع الآخرين والواقع أو المحيط</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الخيال اللاشعوري
عند المتصّوف يطرح لغة مفككة أيضا لا تعطي فهما ومعنى منظّما في أدعاء أن التجربة
الصوفية فوق اللغة وفوق أدراك الآخرين لها ولا يمكن وصفها ولا التعبير عنها باللغة</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ومن هنا تلتقي لغة
المتصوف مع هلوسات العصابي، ويفترقان كليهما عن لغة الخيال الإبداعية المنتجة كما
نجدها عند الفنان أو الأديب الذي يعود إلى الواقع من رحلة الخيال بحصيلة فكرية أو
فنية</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">في حين يبقى زعم
المتصوف أن تجربته هي فوق الوصف أو أنه لا يستطيع التعبير عنها بالكلمات فهي فوق
اللغة وفوق المدركات الطبيعية وخارقة لقوانين الطبيعة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يقترب هيدجر تناوله
وظيفة اللغة في التجربة الصوفية </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أنها لغة رمزية صعبة وعسيرة في التعبير عن تجاربهم
ومعاناتهم التصوفية، إذ يعجز المتصوف نقل أو تمييز الوجود</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">عن نسيان الوجود
الحقيقي</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يقع المتصّوف في
حالة من تغييب الوجود عقليا وحسّيا</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ويعيش حالة من المثالية العرفانية في
تجربته الذاتية الصرف</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أما افلوطين وهو
فيلسوف صوفي هلنستي عاش في الإسكندرية فيقول أن الصوفي يجد صعوبة في استخدامه
اللغة أثناء المرور بالتجربة الصوفية لكنه يستطيع استخدامها بعد التجربة عندما
يتذكرّها</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">كما يعيب براتراند
رسل على المتصوفة عقم وعجز اللغة عندهم، بأنها عاجزة أن تقول شيئا يعتد ويؤخذ به</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">كما أن العلم من
وجهة نظره أيضا يسخر من اللغة الصوفية سخرية لاذعة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ويتراجع براتراند
رسل قليلا في أهمية التصوف في كتابه الفلسفة الغربية المعاصرة قوله</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">لقد شعر عظماء
الرجال من الفلاسفة بالحاجة إلى العلم والتصوف معا</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وأن وحدة المتصوف
مع رجل العلم تشكل أعلى مكانة مرموقة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">).</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وفي المنحى ذاته
يذهب جورج باتاي قوله </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">إ</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ن التجربة الايروسية</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الشبقية تتوازى مع التجربة الصوفية في كونهما
فيضين لا تستوعبها اللغة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">). </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">من هنا يمكنني التذكير بأهمية العبارة
التي أوردتها سابقا حين أشرت أن المتصوف ينطلق من واقعة أن أسهل أنواع العاطفة
والوجدان هو ما تستطيع اللغة التعبير عنه واستيعابه</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">على اعتبار أن
التجربة الصوفية هي غوص في مسالك الكشف الاستبطاني المتسامي المتعالي</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">التي تنعدم معها أن
تكون اللغة ذات جدوى تواصلية مع الآخر</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هنا بحسب هذا الفهم لا نستغرب ربط جورج
باتاي بين التجربة الصوفية والتجربة الجنسية والتقائهما في أن اللغة في كلتا
التجربتين </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">تتماهى</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> في العجز
واستعصائها من تحقيق التواصل بالآخر لغويا</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أما الشاعر المفكر أدونيس
فيعتبر لغة التصوف</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الإسلامي</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">) </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هي لغة استكشاف معرفي في الدين والفلسفة والوجود</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وأن السرياليين اخترعوا
الكتابة الأوتوماتيكية</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">— </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يقصد بذلك كتابة تداعيات اللاشعور في تغييب الوعي
بالمخدرات </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">---
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وإلغاء العقل وأستخدموا لذلك المخدرات</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ويضيف أن المتصوف
ألغى رقابة العقل بالسيطرة الذاتية على الجسد. وسميّ آنذاك الكتابة </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">إلهيا سماويا</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">) </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وهي ذاتها الكتابة
التي نادى بها السرياليون</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. (</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">اندريه بريتون في الشعر</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وسلفادور دالي في
الرسم والتشكيل</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">والى حد ما في أدب اللامعقول عند صوموئيل بيكيت وأوجين أونيسكو</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.).</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هنا أدونيس أستخدم
عبارة إلغاء العقل عوضا عن تغييب تداعيات اللاشعور الحلمي المنتج في كتابة الشعر وإنتاجية
الفنون التشكيلية كما في السريالية والتجريد الفني</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وهذا الخيال الإنتاجي
الخصب عند الفنان أو الأديب يختلف جذريا عن المخيال المعّطل غير المنتج عند
المتصوف</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الذي يتأرجح بين تغييب الرقابة العقلية والحسّية</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وبين تداعيات
اللاشعور عندما تكون اللغة أقرب إلى الهلوسة والهذاءات عند العصابي أو المجنون</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">باختلاف بسيط أن
المتصوف يعي عجز اللغة عنده في تحقيق التواصل مع الآخر</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وقدرته أحيانا على
البوح وإفصاح تعبيري لغوي يتجاوز هذاءات المجنون المغلقة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بينما هي غير ذلك
عند المجنون في هذاءاته بلا معنى ولا ترابط مفهوم</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.
</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أما المفكر محمد
عابد الجابري يرى أن الحقيقة في التصوف الإسلامي هي عندهم ليست الحقيقة الدينية</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ولا الحقيقة
الفلسفية</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ولا الحقيقة العلمية</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بل الحقيقة عندهم هي الرؤية السحرية للعالم التي
تكرسها الأسطورة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وأن العرفان</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">(</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">التصوف</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">) </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يلغي العقل</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ومن حق العقل
الدفاع عن نفسه ليس بالطريقة السحرية بل بالتحليل العقلي</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أود توضيح نقطة مررنا بها سريعا</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-weight: bold;">
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ما هو الفرق بين لغة الإبداع الادبي </span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-weight: bold;">-
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الفني ولغة التصوف</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">؟</span><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أن فرويد تعامل مع
الخيال بوصفه مصدر الإلهام وخزّان الإبداع، وكشف تأثير اللاشعور في السلوكيات
المنحرفة والسلوكيات السّوية على السواء</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وهناك نظريات في علم النفس لا يستهان الأخذ
بصحتها تذهب إلى ربط واقتران العبقرية العابرة للمعتاد الطبيعي بالجنون</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ولعل تجارب عديدين
من مشاهير الفلسفة والأدب هم ممن تنطبق عليهم هذه المواصفات يأتي في مقدمتهم
دوستوفسكي وهولدرين الشاعر الفرنسي وفوكو ونيتشة وليتريامون وغيرهم كثيرون لا يمكن
حصرهم</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">..</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">برأينا الفنان
كالعصابي المريض أو المنفصم الشخصية كلاهما ينسحبان من الواقع المحسوس والمدرك
عقلانيا إلى دنيا الخيال والاغتراب غير المحدود</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">بخلاف جوهري مهم
جدا أن العصابي المريض لا يستطيع العودة من رحلة الخيال إلى واقع الحياة والمجتمع
ثانية،، وأن ما يبتدعه له الخيال من واقع وهمي يتصوره ويتعامل معه أنه الواقع
الحقيقي والحياة السوّية</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">. </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">في حين أن الفنان المبدع أو الأديب صاحب الفعالية الإبداعية
يستطيع العودة ثانية من رحلة الخيال إلى واقع الحياة</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">،</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">وبحصيلة إبداعية
فنية مميزة على شكل أنتاج أدبي أو فني أو غيرهما من ضروب المعرفة</span><span lang="AR-SA" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">...</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-23752443160483452822019-08-10T22:49:00.004+02:002019-08-12T11:29:31.260+02:00الوعي القصدي في فلسفة جون روجرز. سيرل <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL">
<div style="text-align: right;">
<div class="MsoNormal" dir="RTL">
<br />
<div style="text-align: center;">
<b style="font-family: arial, sans-serif; font-size: 21.3333px; line-height: 24.5333px;">د. <span style="font-size: 21.3333px; line-height: 24.5333px; text-align: right;">علي محمد اليوسف /الموصل</span></b></div>
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s1600/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="540" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s200/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" width="150" /></a></div>
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">تعريف </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">أ</span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ولي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> منذ
القرن السابع عشر عصر ديكارت أخذ مبحث (الوعي) في الفلسفة اهتماما استثنائيا في
أعقاب إطلاق كوجيتو ديكارت أنا أفكر.... الذي كان قمّة الوعي الذاتي المثالي في
جعل الواقع الخارجي وجودا لا أهمية له في امتلاك الوعي الفردي القصدي لمعرفة الذات..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> في أعقاب مجيء فلاسفة عديدين على مراحل
زمنية متباعدة ظهر الفيلسوف برينتانو بمقولته (إن اللا وجود القصدي هو ككل هدف
قصدي موضوع ومضمون مختلفان) وسنجد تأثير هذه العبارة على سيرل.. ليعقب –برينتانو- تلميذه هوسرل مستعيرا قصدية الوعي منه في شرح
معنى إدراك الذات على أنها إشباع لوعي معرفي هادف في شيء محدد مقصود سلفا في وجوب الإدراك بلوغه.. وبذلك تأثر تلميذه
من بعده، هيدجر في اعتباره الوعي القصدي هو نتاج الواقع المادي الذي لا يكون له
معنى ما لم يكن وعيا ديناميكيا في عالم مؤكدا أهمية الوجود المجتمعي ومقصّيا وعي
الفردية الذاتية في سلبيتها. وجاء سارتر ليتوّج ذلك في الوجودية أن الوجود سابق
على الوعي به ليلتقي بالفهم المادي الماركسي من غير رغبة منه بذلك وإنما مكرها
لخلاصه من مثالية ديكارت الذاتية المقفلة في علاقة الأنا بكل من الفكر والوجود.. وخروج
سارتر لاحقا على الماركسية نفسها في جوانب فلسفية خلافية عديدة أفادت منها الفلسفة
البنيوية كثيرا في نقدها القاسي للماركسية لدى كل من التوسير، وشتراوس، وفوكو،
وبياجيه.. وغيرهم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> الفيلسوف
الأمريكي المعاصر جون سيرل ناقش موضوع الوعي والقصدية من منطلق مغاير تماما هو
تعالق فعاليات اللغة والعقل والوعي والقصدية وحاسة البصر والإشباع والشخصانية في
تحقق تجربة الإدراك بما أطلق عليه فلسفة العقل واللغة وهو مبحث تخصصه الفلسفي.. وكان
سيرل أبرز الفلاسفة المعاصرين الذين تناولوا دور القصدية في الوعي وارتباطها مع كل
من الإدراك الذاتي واللغة والعقل، وكان في فلسفته قريبا من فينجشتين الذي أعتمده
في بعض طروحاته في فلسفة اللغة، مبتعدا عن جاك دريدا الذي فهم اللغة فهما تجريديا
جعلها تدور في فلك التقويض غير الهادف لتحقيق فائض المعنى، وأعتبر اللغة على أنها
كلمات في ترتيب معيّن مجّرد عن نيّة وقصدية المتكلم، مؤكدا سيرل قدرة العقل على تمّثل
الأشياء، وأن جميع الحالات القصدية أنما هي سعي نحو شيء معين نتمّثله إدراكيا.. وبهذا
الفهم الوظيفي القصدي للعقل واللغة خرج سيرل تماما على مقولة دريدا الذي يفهم
التفكيك اللغوي نظام استراتيجي من التقويض والهدم المستمر في تناول النص اللغوي
بمعزل عن أية علاقة له بغيره.. وفي إلغاء دريدا مبدأ الإحالة على أيّا مما أطلق
عليها لمرجعيات الميتافيزيقية الثابتة التي يأتي في مقدمتها إلغاء هيمنة العقل باعتباره
من سرديات ميتافيزيقا الحداثة الواجب مجاوزته كما بشّرت به ما بعد الحداثة لاحقا
لتفتح الطريق واسعا أمام استهداف البنيوية لمرتكزات الحداثة في العقل ومركزية الإنسان
وما أطلق عليه السرديات الكبرى من ضمنها الماركسية.. وتبنى دريدا هذه المباحث في التفكيكية
بتطرف لغوي لا يزال مثار جدل واسع....<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">
جون سيرل وقصدية الوعي<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> يذهب
سيرل أنه استنادا إلى تقليد معرفي في الفلسفة المثالية فرضية خاطئة معتمدة تلك هي
أننا لا يمكننا إدراك العالم الحقيقي بصورة مباشرة، وهي تشبه محاولة شخص تطوير علم
الرياضيات على افتراض عدم وجود الأرقام<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> بضوء ما
مر بنا في عبارة سيرل أن إدراك العالم الحقيقي لا يتم عبر الإحساسات المنقولة
للدماغ بصدقية يعتمدها الإدراك العقلي المباشر وهو طرح سليم ودقيق، ومن هنا يكون
الإدراك العقلي منقوصا ويفقد الواقع الحقيقي كموضوع للإدراك الكثير من مزاياه، هذا
من جهة.. من جهة أخرى يتمّثل عدم إمكانية معرفة الواقع على حقيقته في تعّذر الإدراك
الحقيقي المباشر له، إن وسيلة العقل الإدراكية للعالم الخارجي تقوم أساسا على تأطير
صادرات الإحساسات المنقولة إلى الدماغ بزمن إدراكها الذي يجعلها متعيّنا مكانيا –
زمانيا- في بنية واحدة لا تنفصم، وبغير هذه الآلية يتعذّر على الإدراك العقلي أن
يكون واقعيا وسليما في إدراكه الأشياء المنّظم فكريا بعيدا عن الإدراكات الهلاوسية الناقصة،
فجوهر الإدراك هو الوعي بموضوع يأتي الدماغ ويستلمه عبر منفذ الحواس، أي بمادة خام
يكون مصدرها بالنسبة للعالم الخارجي الحواس والزمن الذي يحتويها وجودا، أو بالنسبة
لموضوع الخيال المستمد من الذاكرة تأمليا استرجاعيا في فعالية ذهنية تجريدية لا
يكون فيها الموضوع متعّينا وجودا في عالم الأشياء.. وبخلاف هذين الآليتين لا يكون
هناك إدراك للواقع الحقيقي سليم يعتمده العقل أو الدماغ تحديدا.. ويبقى الإدراك
القصدي ناقصا تماما في تعّذر إدراك العالم الحقيقي مباشرة بفهم يمّكن العقل من
معالجته لمواضيع ادراكاته بالمقولات التي تجعل من المدركات مواضيع معرفية وليس مواضيع
إشباعات بيولوجية خالصة.. ويوجد فرق بين الإدراك المعرفي والإدراك الغريزي يتضح
معنا لاحقا أكثر..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إننا
نفهم الوعي المثالي المتطرف عند كل من بيركلي وهيوم وجون لوك باعتبارهم موضوعات
العالم الخارجي ما هي سوى انطباعات في الذهن وأفكار العقل المجردة، وأنكر بيركلي
وجود المادة ليتبعه هيوم بتطرف أكثر في إلغائه العقل ونظام السببية معتبرا إياها
خبرة متراكمة تجريبية يتعوّدها العقل بالتكرار المستمر ليجعل منها قانونا يحكم
نظام الأشياء في العالم الخارجي والطبيعة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وينتقد
سيرل ديفيد هيوم حول مفهوم السببية بشراسة قائلا: (في الفلسفة التحليلية عانت
المناقشات حول مفهوم السببية تقليديا من المفهوم الهيومي–نسبة الى هيوم – القاصر
على نحو سخيف، فمن هذا المنظور التقليدي تكون السببية دائما علاقة بين أحداث
منفصلة تعمم قانونا، وأما العلاقة السببية وهي العلاقة الضرورية فلا يمكن معايشتها
أبدا، هذا الرأي غير كاف فنحن نعيش في بحر من السببية التي نعايشها بصورة واعية،
وعلى العكس تماما في كل مرة تدرك فيها أي شيء أو تقوم بأي شيء عن قصد فإنك بذلك
تمارس وتشهد علاقة سببية<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> والصحيح
أيضا أن العقل وتحديدا وسيلته الإدراكية الحواس والدماغ لا يتعامل مع مواضيع
مدركاته المادية أو الخيالية إلا بتجريد فكري تصوري ذهني يتم داخل الدماغ،
والحقيقة التي لا يجهلها العديدون أن النظرة أو المنهج المثالي هو نفسه ينطبق عليه
التفكير المادي بالاحتكام كليهما إلى مرجعية العقل، فالمثالية التجريبية تعطي
العقل أرجحية قصوى في الإدراك، ومثلها وربما أكثر تنحو المادية في اعتمادها العقل
كمنهج وحيد في المعرفة العلمية والحقيقية... اشتراك كل من الفلسفتين المادية
والمثالية في مرجعية العقل في اختلاف جوهري لا يمكن طمسه أو إغفاله، فالمثالية
تعتمد العقل في إنتاجه الواقع المجرد فكريا بالذهن, بينما المادية تعتمد العقل انعكاسا
للوجود المادي لعالم الأشياء في إنتاجية الفكر جدليا مع الواقع بعرى وثيقة من الديالكتيك
متخار جبينهما..ولا وجود مادي مدرك لا ارتباط مع فكر إنساني...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لكن
يبقى العقل في أي نوع من التفكير الإدراكي والمعرفي بحاجة إلى متعّين مادي يكون
مادة خام لوعيه الإدراكي يمثّل موضوعه.. وهذا ما تتوفر علية الأشياء في عالم
الموجودات الواقعي عبر الحواس أو عالم الموضوعات في وجودها الافتراضي المستمد من
الذاكرة التخيلية الاسترجاعية وهذا يقاطع مقولة سيرل (التجربة الواعية ليست موضوعا
للإدراك، فهي في الواقع تجربة الإدراك<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>). <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> في هذه
المقولة نعجز عن فهم محدّد ماذا يعني لنا الوعي، وماذا تعني لنا القصدية، وماذا
يعني لنا الإدراك العقلي، وماذا يعني لنا موضوع الإدراك، فجميع هذه الفعاليات الإدراكية
وتوابعها تجمعها تلك المقولة في ما أطلق عليه (تجربة)الإدراك.. الوعي الإدراكي
القصدي يحتاج إلى إشباع معرفي لمدركاته لا تنفصل عن مواضيعها الإدراكية من خلال
التجربة الإدراكية لموضوعات معرفية تختلف تماما عن إشباع القصدية لغرائز إدراكية
بيولوجية مثل إشباع العطش والجوع والجنس.. في هذا النوع من الإدراك البيولوجي يكون
الإشباع استهلاكيا بمعنى نهاية تجربة الإدراك في الإشباع البيولوجي، بخلاف الإشباع
الإدراكي المعرفي فهو يدّخر خزينا استراتيجيا معرفيا في الذاكرة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> التجربة
الإدراكية في المعرفة فعالية من فعاليات العقل (الدماغ) لكن موضوع الإدراك هو في
كل الأحوال شكل ومضمون (محتوى) لموجود متعّين في عالم الأشياء غير مرتهن وجوده بأهمية
الإدراك العقلي له.. ولا يمكن</span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">للإدراك</span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> القصدي المباشر الفصل بين محتوى الشيء ومضمونه،
فالمرتبة الأولى للإدراك هي في معرفة الشيء كوجود فينومينولوجي موّحد بصفاته
البائنة الخارجية التي ربما تكون معرفتها هي معرفة ماهيّة الشيء المحتجبة خلفها،
وفي نفس المعنى تقريبا فعل منهج الفينامينالوجيا في إدراك الظواهر الخارجية
فينومين والماهيات غير المدركة للوجود بذاته (نومين) وجاء هذا التمييز الذي أصبح
تقليديا راسخا في فلسفة كانط..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> فإدراكنا
وجود كرسي هو إدراك شخصاني انفرادي لموضوع يتألف من شكل ومحتوى متعيّن انطولوجيا،
ولا يوجد مضمون من دون شكل يلازمه..كما لا يوجد شكل من دون مضمون يلازمه ويفصح عن
ماهيته الانطولوجية كجوهر.. والإدراك يكون قصديا هادفا لإشباع رغبته الفطرية
الغريزية أوفي الإشباع المعرفي، فإشباع غرائز فطرية عند الإنسان مثل الجوع والعطش
والجنس هي من باب الإشباعات البيولوجية لأهداف الإدراكات القصدية، وهذه القصدية الإدراكية
الإشباعية أنما تكون بعفوية بيولوجية تختلف عن قصدية الإدراك المعرفي للأشياء.. فالفعاليات
الإدراكية القصدية الغريزية العفوية البيولوجية كما في حالات إشباع العطش والجوع
والجنس وغيرها لا يكون العقل المدرك لإشباعها ملزما بتجربة أدراك قصدي هي أبعد من
المتحقق الإشباعي البيولوجي لها.. وتكون القصدية هنا شخصانية مكتفية ذاتيا.. وهذه
تختلف عن قصدية إشباع الموضوع غير الفطري الغريزي في الإلمام بتفسيره كمعرفة خالصة
تبغي معرفة الشيء المدرك بخصائصه البائنة أو ماهيته المحتجبة لما يجعله العقل
خزينا معرفيا استراتيجيا في الذاكرة.. ويختلف الوعي بحقائق الموجودات في الإدراك
المعرفي عنه في الإشباع البيولوجي وفي هذا النوع من القصدية المعرفية (لا يكون
الوعي بالشيء وعيا حقيقيا ألا بمقارنته الشخصانية الفردية بغيره من حالات الوعي الأخرى
كجزء من الوعي الشخصاني الكلّي<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>)
وهذا لا يتم بغير اعتماد الخزين المعرفي الاستراتيجي في الذاكرة التي هي بنك
المعلومات المكتسبة بالخبرة العقلية والتجربة. فقد تكون موضوعات الوعي هي أداكات
تتم في الذهن والخيال ألاسترجاعي من الذاكرة ولا يقابلها وجود متعيّن وحضور موضوعي
في عالم الأشياء (وتمثل الأحلام شكلا من أشكال الوعي المختلف تماما عنه في حالات
اليقظة )(5)أي الإدراك في موضوعات الخيال المستمد من الذاكرة جميعها تعتمد الشعور
المسيطر عليه عقليا بينما لا يكون الشعور حاضرا في الأحلام لذا يكون الإدراك
الحلمي اللاشعوري تداعيات متقطعة لا ينظمها إدراك تحسّسي مترابط ولا زمن تنظيمي
لها..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> سبق لي
في غير هذه المقالة أني أشرت بالفارق بين أحلام اليقظة وأحلام المنام أن الأولى
تقترن بالشعور المنّظم زمنيا، والثانية هي تداعيات لا شعورية لا يقوم الزمن الإدراكي
بتنظيمها.. لذا تكون الإدراكات في أحلام المنام ناقصة فهي تأتي على شكل تداعيات
صورية ذهنية متقافزة تتخللها قطوعات تفتقد الزمن الإدراكي المنتظم لها مما يجعلها
عسيرة على الفهم القائم على الوضوح الإدراكي المنظّم زمانيا كما في اليقظة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">خصائص الوعي القصدي<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="margin-right: 33.1pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "symbol"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">-<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الوعي حقيقي غير قابل للاختزال<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
بمعنى غير قابل للقفز من فوق آليات السياق الإدراكي الذي يبدأ بالحواس ولا ينتهي
بالدماغ والجملة العصبية..</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 33.1pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "symbol"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">-<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الوعي نوعي بمعنى ( هناك نوعية تجريبية لكل
حالة واعية، والوعي شخصاني أنطولوجي لا تتم معايشته ألا من قبل موضوع بشري أو
حيواني<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 33.1pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "symbol"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">-<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">جميع ملامح الوعي ناتجة من دون استثناء عن
عمليات بيولوجية – عصبونية داخل الدماغ ومنظومة الجهاز العصبي<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 33.1pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "symbol"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">-<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الوعي القصدي المعروف الوحيد هو الموجود في
الجهاز العصبي للإنسان أو الحيوان..<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn8" name="_ftnref8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 33.1pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "symbol"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">-<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">تجربة الوعي الإدراكي القصدية النوعية
الشخصانية بكاملها هي جزء من مجال وعي إدراكي كلي<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn9" name="_ftnref9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
بمعنى اشتراك أكثر من حاسة واحدة في تجربة الإدراك من جهة، وكل تجربة شخصانية
تعتبر محدودة بالنسبة لتجارب لا حصر لها من ادراكاته وعي كلي متنوع بتعدد موضوعاته
من جوانب أخرى.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="margin-right: 33.1pt; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "symbol"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">-<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">مضمون الوعي القصدي يفيد معنى شروط الإشباع<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn10" name="_ftnref10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> بمعنى
غاية وهدف الإدراك هو إشباع الرغبة في تحريك القصد نحو تحقيق غاية محددة يتوجب
بلوغها..والوعي القصدي وعي هادف يتحدد بالذهن سلفا..</span><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="margin-right: 18.0pt; text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">مفهوم التجربة الإدراكية <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> يأخذ
سيرل على الفيلسوف أ.ج. آير صاحب كتاب (أسس المعرفة التجريبية) في معرض بناء حجته
على آراء مستمدة من هيوم بأن ما ندركه هو بيانات حسيّة.. ليطرح سيرل بضوء ذلك سؤاله
:ما الموضوع الذي نحن واعون به مباشرة في حالة الإدراك إذا لم يكن جزءا من أي شيء
مادي<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn11" name="_ftnref11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>؟ طبعا
هنا كان تركيز سيرل على الإدراك والوعي القصدي الناتج عن رغبة الإشباع المعرفي
التي تفترض سلفا تحقق الوجود الانطولوجي لمواضيع العالم الخارجي للأشياء كمجال إدراكي
واقعي، وأغفل أمكانية قيام الإدراك على غير متعيّن مادي يحضر كموضوع كما ألمحنا له
سابقا، فالعقل يقوم بفعل الإدراك القصدي في معالجته مواضيع إدراكية غير مادية
مستمدة من الذاكرة التخيلية إلى جانب إدراكه مواضيع الواقع المادي, ولا وجود في
حالة الإدراك القصدي التخيلي شرطا لموضوع يكون جزءا من شيء مادي كما في رغبة سيرل
في عبارته السابقة.. ليس شرطا أن يكون الوعي الإدراكي بموضوع يمّثل جزءا من واقع
مادي حصرا، فالخيال الإدراكي يستطيع التعامل مع موضوعات لا وجود لعلاقة أنطولوجية
لها تربطها بحواس الإدراك ..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ويضرب
سيرل مثالا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>:</span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> عندما يرى الرجل سرابا
في الصحراء فهو بالتالي لا يدرك أي شيء مادي، لأن الواحة التي يعتقد أنّه يراها
غير موجودة أصلا<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn12" name="_ftnref12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>..
ويأخذ سيرل على (آير) أنه هو وفلاسفة آخرون يقولون مع هذا (أن تلك التجربة في رؤية
الواحة ليست تجربة تتعلق بلا شيء ومن هنا فلها مضمون محدد<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn13" name="_ftnref13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).
وبضوء هذا الفهم الإدراكي يتضح معنا أباحة صحة الذهاب إلى أن الإدراك هو معايشة
بيانات حسية مستمدة من الذاكرة والذهن كما يرى هيوم، ولا يختلف الحال مع أدراك
موضوع ماثل متعّين وجودا أو مع موضوع غير موجود واقعيا حقيقيا.. يكونان سببا في
بعث إدراكات الإحساسات، وهو تأويل صحيح في تتبعنا آلية الوعي الإدراكي وليس قصديته...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> من
الملاحظ رفض سيرل أن المضمون في حد ذاته يمّثل موضوع التجربة مؤكدا على ما عزاه
أنه خطأ (آير) قوله (أن تجربة الواحة للرائي ليس تجربة لا تتعلق بلا شيء، بل التجربة هنا تتحدد بموضوع محدد<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn14" name="_ftnref14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ولتوضيح هذا الالتباس يذهب سيرل الى (أن المضمون القصدي
الذي هو الموضوع في المعنى البنيوي – يقصد في واقع تجربة الإدراك الحقيقي النسقي
الكلي– ليس هو ذات الموضوع في المعنى القصدي<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn15" name="_ftnref15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">في هذا التفريق يؤكد سيرل وجهة نظره الفلسفية أن تجربة الإدراك
إنما تقوم على موضوع يتخذ صفته ومعناه الوجودي – البنيوي في ممارسة تجربة الإدراك
الواقعة عليه في وجوده وفي غيابه على السواء.. فالموضوع هو في المحصلة النهائية
التي تفرض نفسها هو وجود أنطولوجي مستقل بذاته في حالتي الإدراك المباشر له أو في
حالة معاملته كموضوع للإدراك يفتقد الوجود المادي المتعيّن واقعيا..وربما لا ينطبق
هذا على مثال سراب الواحة كما أوحى سيرل بذلك..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> هل يتم
الوعي القصدي خارج الدماغ؟<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ينقل
جون سيرل عن الفيلسوف الأمريكي (الفا نوي) في مقال لهذا الأخير بعنوان (تجربة من
دون رأس) إلى أن الوعي الإدراكي القصدي يمكن أن يتم خارج الدماغ ,موضحا قوله (أن
تجربتنا في الوعي غير معتمدة فقط على ما يتمّثل في أدمغتنا، بل يعتمد على تفاعلات
دينامية بين أقطاب الوعي – الدماغ -
والجسم - والبيئة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn16" name="_ftnref16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">الوعي القصدي عند سيرل يشمل جميع حالات الذهن ولا ينفك
عنها، حتى أنه يرى في تصّور حالة ذهنية غير واعية، عبارة متناقضة ذاتيا، وبحسب
رأيه الوجود مادة صماء فمن أين يأتي الوعي؟ ويرى أن الوعي لا بل العقل كله ظاهرة
بيولوجية مادية بالكامل وهو المذهب المعروف بالطبيعانية البيولوجية.. نلاحظ للمرة
الثانية سيرل يكرر فهمه الفلسفي أن موضوع الإدراك القصدي هو المتعّين انطولوجيا في
عالم الأشياء فقط، وقد قمنا توضيح هذه المسألة في سطور سابقة من هذه الورقة
البحثية..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">اللغة والعقل في الوعي القصدي<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> سعى
سيرل إلى اكتشاف طبيعة الارتباط بين اللغة والعقل فهما يتوّجهان إلى أدراك الأشياء
معا، فيتمّثل العقل الشيء ويقصده بالتزامن مع استحضار لغة التعبير فيه، تزامنا
يكاد يكون آنيا ويطرح سيرل بهذا المعنى سؤالا لمن تكون الأسبقية للعقل أم للغة؟
ويجيب على تساؤله عن الأسبقية للعقل مؤكدا وجهة نظره التي ضمنها مقدمة كتابه (القصدية
) حيث جاء في فلسفة العقل من الكتاب المنشور عام 1983، أن الافتراض الأساسي القائم
وراء تناولي لمشكلات اللغة هو أن فلسفة اللغة هي فرع من فلسفة العقل<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn17" name="_ftnref17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ويطلق
سيرل على أن الهلوسة الإدراكية (الواعية) لا تمتلك موضوعا من أيّ نوع كان ,
وتعقيبنا أن هلاوسا الإدراكات غير (واعية) تماما بموضوعها وليس كما ورد أنها (واعية)
في امتلاكها مضمونا ولا تمتلك موضوعا، ويتعّذّر التفكير في وعي إدراكي لا يحمل
موضوعه المتعيّن كمادة إدراكه الملازمة له، ولا يشترط في موضوع الإدراك أن يكون
متعينا انطولوجيا بل من الممكن أن يكون الموضوع مستحدثا من الذاكرة الاسترجاعية، وبخلاف
الهلاوس غير المنتجة تكون إدراكات الاسترجاعات التذكرّية واعية تحمل موضوعها معها
في ملازمة تخليق الإدراكات المجردة في الذهن.. وحالة الإدراكات الهلاوسية تكون
حالة من تداعيات الصور الذهنية المرتبطة الدلالة بغير موضوع واحد محدد، وتجارب
الهلوسات الإدراكية التي لا تحمل موضوعها الإدراكي معها بوعي كاف لا تعبّر عن
تجربة واقعية من الممكن تصديق حدوثها الواقعي.. وإلا كيف لنا تعليل سلسلة الإدراكات
التي يمتزج بها اللاشعور الهلاوسي مع الوعي الشعوري التام بأكثر من موضوع تخيلي
كما نجده في معظم الإبداعات الفنية والأدبية وبالتحديد في الشعر؟؟ ففي مثالنا هذا
لا نستطيع القطع أن تلك التجارب الإدراكية هي من نوع الهلاوس غير المنتجة التي
تفتقد موضوعها..بل هي تمتلك موضوعها بكل جدارة واستحقاق.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">تلخيص ختامي<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 22.2pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">1)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يذهب سيرل أن الوعي الإدراكي القصدي ظاهرة بيولوجية, أي أنه وعي شخصاني
نوعي أنطولوجي وهو جزء من مجال وعي كلي شامل<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn18" name="_ftnref18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 22.2pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">هنا بضوء هذا التعريف يجب التفريق بين موضوع الإدراك
المعرفي الذي لا يشترط حسب فهمنا أن يكون إشباعا بيولوجيا كما في مثال الإشباع
الغريزي الجنس والجوع والعطش وغيرها، وبين الموضوع المدرك في الوعي القصدي في مجال
المعرفة والسعي لاكتسابها.. الذي يكون إدراكا نوعيا يخص بيولوجيا الإنسان كركن
أساس تحديدا في اكتسابه المعرفة شخصانيا.. فهو إدراك بيولوجي على مستوى الشخص
المدرك للأشياء وليس بيولوجيا على مستوى موضوع إدراكه..ومواضيع الإدراك القصدي
نوعين موضوع أدراك معرفي, وموضوع أدراك غريزي فطري.. وكلاهما يشكلان هدفين
متمايزين لتجربة الإدراك في إشباعهما...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 22.2pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">2)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ينطلق سيرل من نظرة أحادية فينامينالوجية في الإدراك، تقوم على مرتكز محوري
أن موضوع الإدراك هو المتعيّن انطولوجيا في عالم الأشياء المادية فقط، ويهمل الإدراكات
الفكرية التي يكون منشؤها الذاكرة الاسترجاعية في أدراك موضوعاتها, ولا يناقشها في
صفحات كتابه الموسوم (رؤية الأشياء كما هي) كفعالية إدراكية لا يمكن إهمالها.. وعنوان
كتابه رؤية الأشياء.. أنما تقوم في تركيزه على المدركات الحسّية في الواقع فقط.. علما
أن مدركات مواضيع الإدراك المستمد من الذاكرة أنما تنتج عنها جميع ضروب الإبداع في
الأدب والفكر والثقافة والفنون وجميعها إدراكات قصدية حيوية في حياتنا وهكذا..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 22.2pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">3)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يحدد سيرل أن محددات أي أدراك قصدي تتألف من ثلاثة عناصر فقط يؤكد عليها هي
المدرك (بكسر الراء) أي الشخص، وثانيا موضوعه، أي موضوع الإدراك، وثالثا حاسّة الإبصار
العين، التي تكون البداية منها في استقبالها ضوء الشيء المدرك الصادر منه, أي ضوء
الموضوع المنبعث منه في تجربة الإدراك الساقط على شبكية العين.. ولا نعرف أهمية الإدراكات
الناجمة عن بقية الحواس عند الإنسان كالسمع واللمس والتذوق والشم فجميعها تعتبر
مصادر الإحساسات الأولية في عمليات الإدراكات لم يعرها سير لاهتمامه..كما لم يعر
انتباها إلى الدماغ ومنظومة الجهاز العصبي الفاعل في أتمام عمليات الإدراكات.. ركّز
كثيرا على أهمية العين فقط في تجربة الوعي الإدراكي المادي..وعنونة الكتاب هو (رؤية)
بمعنى الإبصار في العين وعلاقتها بالوعي الإدراكي القصدي فقط هو محتوى الكتاب
كاملا...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 22.2pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">4)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">ورد على لسان سيرل أن علاقة الإدراك في الهلوسة لا تنطبق على حالات الإدراك
الحقيقي السليم, كون إدراكات الهلاوس لا تمتلك موضوعا حتى وأن امتلكت (وعيا)
إدراكيا في مضمون متعيّن إدراكا، وناقشنا هذا الغموض في أسطر سابقة، فالوعي القصدي
في إدراكات الهلاوس لا يمتلك وعيا مثمرا لكنه لا يعدم امتلاكه موضوعات إدراكية لا
يشترط أن تكون مستمدة انطولوجيا من واقع الأشياء بل يمكن أن تكون مواضيع الإدراك
الهلاوس منطلقها تداعيات الفكر الصادر عن الذاكرة... والوعي هو وعي بموضوع يتألف
من شكل ومضمون ولا وعي من غير موضوع يدركه، لكن الموضوع المستقل لا يشترط بالوعي
ملازما له..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 22.2pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">5)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">لكي يقوم سيرل في تأكيد رغبته أن إدراكات الهلوسة السيئة لا تمتلك (موضوعا)
وقد تمتلك (مضمونا) إلى التفريق بين الموضوع ومضمونه في تجربتي الإدراك الحقيقية
والسيئة أي بين تجربة الإدراك السليم وتجربة الهلوسة, وهذا التفريق لا يلغي ولا
يلعب دورا حاسما بين التجربتين ويعبّر عن هذه الإشكالية المفتعلة قوله (في
التجربتين– يقصد الحقيقية والهلاوسية- يتكرر لدينا نفس الموضوع القصدي بالضبط ولكن في
وجود موضوع قصدي في أحدى الحالتين فقط دون الأخرى<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn19" name="_ftnref19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>) <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لا نعتقد العبارة سليمة من ناحية ترابط المعنى
في خلوّها من التناقض بمعنى توفر الموضوع القصدي في التجربة الحقيقية وانعدامها في
تجربة الهلوسة حتى وأن امتلكت مضمونا وليس موضوعا.. علما أن عبارة سيرل تشي
باشتراك التجربتين في إدراكهما موضوعا واحدا....كما لا يمكن استساغة التفريق بين
الموضوع ومضمونه في تجربة الإدراك الخطأ الذي زرعته الفينامينالوجيا في تكريسها
ثنائية أدراك الظاهراتية هذا واستحالة أدراك النومين ذاك، عندما فصل منهج الفينامينالوجيا
أدراك الأشياء في ظاهرياتها البائنة عنها في عدم أمكانية أدراك ومعرفة ماهيتها
التي كان رسّخها كانط قبل هوسرل.. وفي العودة إلى علاقة شكل الموضوع مع مضمونه نرى
استحالة أدراك مضمون متحرر عن موضوعه في (شكل) أنطولوجي يمكن إدراكه منفصلا غير مرتبط
بموضوعه، فالمضمون هو محتوى ملازم لموضوع محدد في شكل..وأدراك موضوع كشكل أنطولوجي
لا ينفصل عن مضمونه حتى وأن لم يدرك المضمون مباشرة كماهية أو جوهر..ولا يمكننا
تصور إدراك مضمون بلا موضوع يؤطره.. ما يدرك كموضوع يدرك وحدة واحدة شكلا ومحتوى
والثالث مرفوع على حد تعبير الفلاسفة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: 22.2pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">6)<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يطرح سيرل تساؤلا إشكاليا صعبا, يذهب إلى تدعيم صحته وصوابه كلا من فلاسفة
الشكيّة التقليديين ديكارت وبيركلي وهيوم ولوك وكانط، هو أن كل ما يمكننا إدراكه
هو تمثّلات تجاربنا الشخصية الفردانية صوريا عن الواقع, فهل يمكننا تعميم حقيقة
مدركاتنا على الجانب الأخر(مجموع الآخرين<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftn20" name="_ftnref20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="margin-right: -2.9pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لن نأخذ
بتفنيد سيرل لهذا الادعاء لأن تفنيده يقوم على حجّة إشكالية قوامها مرتكز حاسة
البصر (العين) في التجربة الإدراكية، وهناك إجماع على حقيقة ثابتة لا يمكننا
العبور من فوقها هولا تتمكن الحواس من أدراك الأشياء على حقيقتها بصورة كاملة، كما
لا يمكن للعقل تكوين أفكاره عن مدركاتنا كحقيقة قاطعة, وتبقى على الدوام إدراكاتنا
ناقصة في معرفة العالم .. من جهة أخرى سحب سيرل التساؤل المار ذكره إلى مضمار
التعبير اللغوي الالتباسي المعقد كما يطرحه فينجشتين, وهذا ما لا يعتمده فلاسفة
الشكيّة الكلاسيكية بدءا من ديكارت وليس انتهاء بفلاسفة التحليلية الانجليزية جورج
مور وبراتراندرسل من حيث أن الحواس خادعة ولا تحمل أكثر من نصف الحقيقة على الدوام
كما هي اللغة أيضا خادعة ومخاتلة ومعرفة الواقع على حقيقته أمر غير متيّسر لا
بالإدراك ولا بتعبير اللغة... كذلك فأن مخاتلة اللغة تنسحب على التعبير عن التجربة
الفردية كما تنسحب على تعبير الإدراكات الجماعية أيضا ولا منجاة لأحد مما يعرف
بخيانة اللغة...التجربة الحقيقية بالإدراك الشخصاني يمكننا تعميم بعض استنتاجاتها،
من حيث أن مواضيع الإدراك في غالبيتها تكون متعّينات إدراكية ثابتة انطولوجيا
تقريبا، بينما يكون الإدراك الذاتي متغيّرا ومتعددا بالنسبة لموضوع وج<a href="https://www.blogger.com/null" name="_GoBack"></a>وده في حكم الإدراك الثابت أو ظاهرة تتسم بالثبات النسبي، وكذلك
فالإدراك الفردي لا يتوّصل إلى حقائق علمية قاطعة بل الإدراك قسمة مشاعة أمام
الجميع في ممارستها ضمن الإمكانيات المتعددة في تنوع الإدراكات الشخصانية في الإشباع
القصدي، عليه تكون نتائج الاستدلال الإدراكي لا تلزم غير صاحب التجربة من الأخذ بها
لدى أصحاب زوايا رصد متباينة أخرى.. يوجد تفاوت إدراكي بين شخص وآخر لكن لا يوجد
تفاوت في إدراكنا حقيقة الوجود يسبق إدراكاتنا الفكرية عنه.. مما يجعل أمكانية
الخطأ الجمعي متراجعا في أدراك الموضوع الواحد..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">
علي محمد اليوسف /الموصل<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="right" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div id="ftn1">
<div class="MsoNormal" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">جون روجز سيرل:
رؤية الأشياء كما هي، سلسلة عالم المعرفة، ترجمة، إيهاب عبد الرحيم، ص163.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-IQ;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">المصدر السابق،
ص 34.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: AR-TN;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn3">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">ن.م، ص54</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn4">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">ن.م، ص 59.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn5">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref5" name="_ftn5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">ن.م، ص 57.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn6">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref6" name="_ftn6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">ن.م، ص 57.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn7">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref7" name="_ftn7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">ن.م، ص57.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn8">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref8" name="_ftn8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;">ن.م، ص 59.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn9">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref9" name="_ftn9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> ن.م، ص 59.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn10">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref10" name="_ftn10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> ن.م، ص 59.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn11">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref11" name="_ftn11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> ن.م، ص 94.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn12">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref12" name="_ftn12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 12pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><span dir="RTL"></span> ن.م، ص94</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn13">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref13" name="_ftn13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 94.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn14">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref14" name="_ftn14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 95.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn15">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref15" name="_ftn15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">نقلا عن موقع إضاءات</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn16">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref16" name="_ftn16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 97.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn17">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref17" name="_ftn17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص97.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn18">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref18" name="_ftn18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م ، ص 193.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn19">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref19" name="_ftn19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص181.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn20">
<div class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B9%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B5%D8%AF%D9%8A%20%D9%81%D9%8A%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9.docx#_ftnref20" name="_ftn20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 194.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-76352383587171901042019-08-08T23:39:00.003+02:002019-08-08T23:39:50.871+02:00مداخلة في التفكير الفلسفي<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s1600/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="540" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQ_PXdZgiEM9vxXV-sSwmHYNBO-hz5u_gBgUch-XoEep93IPndoJ8n8s4i6HlPkaZWLDsdkY2WATxMwsMLP026-TPbDM4nSIRC9c_72ETcUJe9NmlIPGmst1JsJXdFUmj2GXKEN9mMqaU/s200/22119258_157869694799255_285555946_n.jpg" width="150" /></a></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: right;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">جدل الفكر والواقع<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> نجد في
التضاد الجدلي الهيجلي (أن حركة الأفكار هي نفسها حركة الأشياء، وصراع التضاد هو
قانون النمو التطوري<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%83%D9%8A%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%8A.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>)
قصة الفلسفة ص 379</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-IQ;"><span dir="LTR"></span>.</span><span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> فموجودات
الطبيعة ومكوناتها، والوجود والحياة والتاريخ بمجملها، تتداخل معها علاقة الفكر
الإنساني وإرادة التغيير القائمة على رصد الفكر لحركة الأشياء في تضادهما المستمر، ويرتبط الفكر والواقع بعلاقة
جدلية متخارجة في التأثير لكليهما.. فالواقع لا يتطور بمعزل عن الفكر ولا الفكر
يتطور بمعزل عن الواقع... ومعرفة حقيقة الأشياء تكون بمرجعية مقارنة خصائصها
المدركة بما تختزنه الذاكرة في معرفة غيرها من الأشياء بالتجربة والتكرار.. فمعرفة
الشيء لا تكون من غير مخزون تجريبي في الذهن يساعد على فهمه وتفسيره بالمقارنة
المغايرة بغيره.. بمعنى معرفة الشيء لا تدرك من غير ذخيرة ذهنية مكتسبة ومختزنة
بالذاكرة تخص غيره من الأشياء ليجد حضوره المعرفي الخاص به في تلك المقارنة
المعرفية.. ولا يكون الدماغ خلوّا من المعارف القبلية الفطرية والمكتسبة في معرفته
مواضيع الوعي والإدراك..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> التضاد
الجدلي ليس قانونا يحكم الوجود والطبيعة في وجودهما المستقل وحسب.. وإنما هو ناتج
تضاد الفكر الإنساني وتقاطعه مع تلك القوانين كعامل موضوعي خارجي يعمل على أنضاج
الجدل الذاتي داخل الأشياء في تحقيق طفرات تغيراتها الكمية وتحوّلاتها الكيفية على
السواء..والواقع في كل تمظهراته هو مواضيع الفكر والوعي، لكن لا يكون الفكر موضوعا
مدركا من الواقع.. الواقع بجميع مكوناته واشتمالاته لا يدرك الفكر كما يدرك الفكر
الواقع<a href="https://www.blogger.com/null" name="_GoBack"></a>...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> الفكر
يستمد فاعليته وحيويته الجدلية في التغيير من أسبقية أنطولوجيا الموجودات في
العالم الخارجي عليه، التي يدخل معها الفكر في تضاد جدلي متخارج كعامل موضوعي
مساعد لتطورها الذاتي، والموجودات التي يرصدها الفكر خارجيا أنما هي تحمل جدلها
الخاص بها في التناقض الذاتي الداخلي الذي يحدد صفاتها الخارجية مع ماهيتها
الذاتية أو جواهرها المحتجبة خلف صفاتها الخارجية البائنة.... مواضيع الإدراك
الفكري تحمل تناقضين من الجدل، الأول هو الجدل الذي يعتمل داخل الأشياء ذاتيا ولا
يقوى على تغييرها، الثاني هو التناقض الجدلي مع الفكر الخارجي الموضوعي الذي به
ومن خلاله وناتجه يحصل التطور والانتقالات التغييرية في الأشياء..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> الأشياء
والموجودات الواقعية المادية تدخل في علاقة تضاد خارجي مع الفكر الإنساني وإرادة
التغيير المستمر وبذلك تمتلك قدراتها التطورية التي تكون معطلة ذاتيا في الأشياء
قبل تداخل الجدل الفكري معها... ويكون ناتج هذه العلاقة الجدلية تطور كل من
موجودات الواقع والفكر الإنساني المرتبط معها كليهما أي أن الفكر في الوقت الذي
يستهدف الأشياء في التغيير هو الآخر يتغير أيضا في موازاة تغييره الأشياء... كما أن
الموجودات والأشياء في العالم الخارجي والطبيعة لا تتغير ذاتيا بفعل التناقض الذي
يعتمل داخلها، من غير ما في دخولها من تناقض جدلي مع الفكر الإنساني الذي هو
العامل الموضوعي الخارجي في أحداث التطور المطلوب في واقع الأشياء والموجودات كما
اشرنا له سابقا....الفكر يقود الموجودات إلى حالات ومراحل متغيرة تطورية مستمرة.. والفكر
يقود الواقع ولا يقود الواقع الفكر، ومهمة الفكر تحفيز الجدل الذاتي داخل الأشياء
في تحقيقه قفزات من حالة تطورية إلى حالة جديدة تطورية أخرى أكثر تقدما وهكذا..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> إن من
المهم الإشارة له إلى أن الواقع لا يتغير ذاتيا ولا يغير الأفكار بقدر إمكانية
وقدرات الأفكار تغييرها واقع الأشياء في سيرورتها التطورية... لكن يبقى الفكر ملزما
أن يتغير هو أيضا في مواكبته التطور الحاصل في متغيرات الواقع ويكون تطوره سابقا
على تطور واقع الأشياء باستمرار دائما.. وحركة التغيير في الواقع لا تستبق حركة
التغيير بالفكر وإلا انعدم حضور تأثير وأهمية الفكر في قيادة تغييره الواقع .. وفي
الوقت الذي يكون الفكر عاملا موضوعيا في تسريعه الجدل الذاتي التطوري المعتمل داخل
الأشياء فهو يستمد من حركة الواقع المتغيرة تطوره هو الآخر في استباقه وتقدمه على
حركة التغيير بالأشياء....الفكر يكون على الدوام سابقا حركة الأشياء ويكون في وضع
قيادي في سحبه الموجودات وراءه في تطورها الحركي المتغير على الدوام، والفكر ليس انعكاس
الواقع على وفق آلية ميكانيكية تفتقد الجدل التنموي بين الأشياء من جهة وتعلق
الفكر تنمويا بها من جهة أخرى..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> عليه
يمكننا القول أن الواقع بكل مكوناته وموجوداته المادية المستقلة إنما هي تحمل
عوامل التضاد والتناقض داخليا لكنها تعجز عن أحداث التغيير المطلوب بقواها الذاتية
المجردة عن قيادة الفكر لهذا التناقض بل في وجوب دخول تناقض الأشياء الذاتية مع
الفكر الذي يمثل العامل الموضوعي المحرك لجدل التناقض الداخلي وإكسابه التطور
المتلاحق على الدوام معه يحقق إرادة التغيير والتطور على مراحل من التجديد المستمر..
الفكر الجدلي التطوري في جوهره إرادة ملزمة في مناشدتها تغيير الواقع، والفكر الذي
لا تقوده أرادة تحقيق الهدف يكون فكرا أعزلا من إمكانية قيادة تناقضات الواقع وفي
تحقيق التطورات المستمرة فيه..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">تعالق الواقع والفكر وبينهما العقل<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> (العقل
هو جوهر الكون، وتصميم الكون عقلي خالص ومطلق<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%83%D9%8A%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%8A.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>)
الفكر نتاج عقلي لا يعمل في غياب الواقع المادي للأشياء أو في غياب الموضوع
المتخيل من الذاكرة، بمعنى الفكر لا فاعلية له تذكر في غياب مواضيع تفكيره المادية
والخيالية، والفكر قوة مادية يكتسب ماديته من علاقته الجدلية بالواقع في تفاعله مع
مواضيعه المدركة.. والفكر من غير مدركات مواضيعه لا قيمة له وغير موجود إذ
بالموضوع المدرك وحده في تفاعله الجدلي به هو وحده الذي يحدد قيمة الفكر وأهميته..
الواقع والفكر وجهين لعملة واحدة لا يكتسب احدهما قيمته بمعزل عن الآخر أو في غياب
حضور أحدهما المتعلق مع الآخر.. وحضور فاعلية العقل تكون إلى جانب الفكر بعّلة
الفكر أنه نتاج عقلي بخلاف الواقع الذي هو وجود مستقل لا علاقة للعقل في إيجاده بل
علاقة العقل به في وجوب تغييره.. العقل يكسب الفكر ماديته في تفاعله الجدلي مع
الواقع، ويبقى الفكر والواقع وسيلتي إدراك العقل يؤثر بهما ويصوغهما حسب مقولاته
العقلية لكنه يحتفظ بمسافة رصد وتخليق تجعل من استقلالية العقل حقيقة مطلقة على
العكس من نسبيتي الواقع والفكر، فهما موضوعي إدراك عقلي وليس حقائق مطلقة خارج
وصاية العقل عليهما..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">التاريخ والفكر</span></b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> يبقى التاريخ في النهاية مسارا عشوائيا لمختلف
الوقائع والأحداث لا تحكمه الضرورة الحتمية في إلزامها تطوره ذاتيا التاريخ لا
يتطور تصاعديا بقوى خفية تلهمه التقدم إلى الأمام من غير إرادة إنسانية تقود
حوادثه نحو الأفضل أو الأسوأ على السواء تبعا لنوعية الإرادة في تغيير ورسم
مساراته الفوضوية التي تدخل عليه الصدف العفوية والصدف المصّنعة.. ولو كان التاريخ
حتمية تطورية تحكمها الضرورة لما كانت ولادة العولمة لقيطا بعد انهيار منظومة
الاتحاد السوفييتي فالعولمة لم تكن حتمية تحكمها الضرورة بل هي انبجاس تاريخي لقيط
ولد من العشوائية والصدفة المصنّعة التي تحكم التاريخ أكثر منها حصيلة وثمرة روحية
التاريخ التي كما تذهب له التنظيرات الفلسفية يسير بقوى خفيّة تقود مساره إلى
مراحل متقدمة متصاعدة، التاريخ تحقيب زمني بعدي لا قبلي لا سيطرة للإنسان عليه قبل
وقوعه وحدوثه ويبقى الاستدلال عليه في التحقيب الزمني له فقط وليس في تحقيبه
الانثروبولوجي الذي هو متحفية التاريخ وليس حيوية التاريخ.. التاريخ ملهم.. نعم
ملهم.. التاريخ يقود نفسه نحو غايات مرسوم بلوغها له سلفا... لا، معرفتنا للتاريخ
هي معرفة الفكر للزمن.. إدراك لأحداث انثروبولوجية ماضية من العبث أن تحكم الأحياء
في قانون كان الأجدر أن يحدث هذا ولم يحدث ذاك.. وهذا دليل قاطع على أن ل لتاريخ أخطاء
قاتلة نتيجة فوضوية مساراته المتعثرة بالصدف العشوائية على الدوام.. والمسكوت عنه
في التاريخ هو نبش والوقوف على فوضوية وعشوائية المسار التاريخي..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> يبقى فهمنا
التاريخ أنه قراءة فكرية في النهاية، التاريخ يبقى حضوره كنتاج الفكر الذي يقود
وقائع وأحداث التاريخ المتحفية الانثروبولوجية، وتورخة التاريخ في جوهرها عملية
فكرية في تنظيم مسار التاريخ، والفكر هو إرادة التغيير الإنساني الهادف بعيدا
وبمعزل عن إمكانية التاريخ أن يصنع تطوراته الخطيّة ذاتيا، ومن غير تنظيم الفكر الإنساني
لعشوائية مسار التاريخ لا يخرج هذا الأخير من الإعاقة والصدف الطارئة على تشكيل أحداثه
ووقائعه، وقائع وأحداث التاريخ هي نظام الأفكار المحكومة بإرادة التغيير المستمر
الدائم نحو الأفضل..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">المادة والفكر<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> علاقة
المادة بالفكر تعتبر أهم مبحث فلسفي أستحدث لاحقا بعد مبحثي الانطولوجيا والميتافيزيقا،
منذ نشأة الفلسفة في القرن السادس قبل الميلاد، وعلى امتداد قرون طويلة من تاريخ
الفلسفات المثالية وصل مبحث علاقة الفكر بالمادة إلى تمفصّل جوهري متميز بمجيء كلا
من هيجل وفيورباخ وماركس في القرن التاسع عشر.. وقبل هذا التاريخ كانت الفلسفة
بمجمل مباحثها نزعات مثالية صرفة اشتملت على إرهاصات مادية متناثرة لا يعّول عليها
كثيرا تمّثلت في نزعات مادية بدائية لدى كل من ديمقريطس في الذرات الذي أخذها عنه
لايبنتز في المناداة وهيرقليطس في الحركة والتغيير المستمرين اللذين يحكمان المادة
وظواهر الحياة التي أخذها عنه هيجل في الحركة والديالكتيك..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> نستطيع
الجزم أن الفلسفات جميعها إلى ما قبل القرن التاسع عشر وقبل مجيء ماركس، كانت
فلسفات مثالية محورها الارتكازي هو الفكر التجريدي المحض الذي يعالج الواقع المادي
بتصورات عقلية ذهنية تكتفي بتفسير بعض مظاهر الحياة ولا تمت بصلة لمحاولة تغييرها
وتبديلها.. وقد ورثت النزعات الفلسفية المثالية الحديثة التي رافقت نشوء الماركسية
المادية، أهمية أسبقية وأولوية الفكر على المادة معتبرة الفكر المجرد جوهر مستقل
قائم بذاته يستطيع تفسير العالم ولا وجود لشيء أسمه مادة أو واقع خارجي يحتوي
مكونات لا حصر لها، ولا وجود حتى لعقل خارج تصورات الذهن الواصلة عبر الحواس.. فقد
أنكر بيركلي المادة في وجودها واقعيا في عالم الأشياء معتبرا إياها صورا في الذهن،
وذهب ديفيد هيوم في نفس المنحى في إنكاره العقل ومبدأ العليّة السببية، معتبرا أن العلاقات
التي تربط العلة بالمعلول هي تجربة تتكرس في الذاكرة بحكم التكرار والتجربة حتى
تصبح العادة في حكمنا على الأشياء.. وفي نفس المنحى المثالي ذهبت التجريبية
الانكليزية الحديثة والتحليلية عند جورج مور وبيراتر اندرسل مستفيدة من إرث كانط
المثالي وبيكون التجريبي إلى إفشاء التفكير المثالي الفلسفي المناوئ للماركسية،
كما عمدت الفلسفة البرجماتية الأمريكية في نفس المنحى لدى أقطابها ريتشارد بيرس،
وليم جيمس، وجون ديوي.. الذين رفعوا شعارهم المعروف بالمنفعة العملية للأفكار،
والأفكار صحيحة ليس باتساقها المنطقي بل بما تحمله من أمكانية تحقيق المنفعة
الواقعية في الحياة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> وبمجيء
أقطاب المادية الماركسية الثلاثة هيجل، فيورباخ، وماركس، ظهرت الفلسفة المادية
منتصف القرن التاسع عشر وبداية العشرين في أجلى صور التمايز عن المثالية، فقد بعث
هيجل مبدأ الديالكتيك أو الجدل في تأكيده أهمية الحركة والتناقض، وذهب معاصره
المنشق عنه فيورباخ إلى تبني نزعة مادية أراد تطبيقها تحديدا على نشأة الأديان في
ثلاث من أهم مؤلفاته الفلسفية، ليأتي من بعدهما كلا من ماركس وأنجلز ليكملا
المسيرة في وضع قوانين المادية الديالكتيكية على صعيد المادة، والمادية التاريخية
على صعيد التطور الانثروبولوجي والسوسيولوجي الطبقي.. ومن الجدير الإشارة له في
دراسة علاقة الفكر بالمادة التي أشبعت تناولا فكريا وفلسفيا لدى أقطاب فلاسفة
المادية الماركسية بدءا من لينين وستالين وتروتسكي وروزا لوكسمبورغ ولوكاتشو غرامشي
وعشرات وأكثر غيرهم.. أن علاقة الفكر بالمادة تفرض نوعية الفكر الذي هو حركة دائبة
متغيّرة على الدوام في علاقته بالمادة التي تكون في حال من الحركة غير المدركة
التي توهم بالسكون والثبات.. من جهة أخرى المادة ليست هي الفكر ولا الفكر هو
المادة، فالمادة باعث للفكر وحافز له على تناول مواضيع ادراكاته بالتفسير والتحليل
والتأويل والعّلة، والفكر الذي هو في سمته الأساسية المميزة له أنه عقلاني مصدره
العقل تقابله المادة في لا عقلانيتها أنها لا تعي ذاتها ولا تدرك ما حولها ولا
تفهم علاقاتها بغيرها، فهي وجود انطولوجي لا عقلاني مجرد من الفاعلية الإدراكية.. والمادة
وجود لا يمتلك الإدراك لكنها تمثل موضوع الإدراك للفكر، المادة وجود سلبي لا قيمة
حقيقية له من غير معالجة الفكر لها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> أخيرا
ما الذي يجعل أي من المذهبين الفلسفيين المادي أم المثالي قادرا على خدمة الإنسان
ومواكبة تطور الحياة؟ طبعا هنا يبرز دور العلم في كلمة الفصل، فالعلم بمنجزاته
الهائلة لم يعتمد الفلسفات المثالية التي لا تجد في الحياة غير تصورات الذهن
المجردة المعزولة، وإنما يعتمد العلم التجربة التي تقوم على أسبقية المادة التي هي
الركن الأساس في التفكير المادي والمثالي والعلمي على السواء..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الفكر واللغة<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">اللغة والفكر لا يحضران سوّية إلا في محاولة
تنفيذ ايعازات مصنع الحيوية العقلية في الأخبار الإدراكي العقلي عن موضوع جرى
التفكير به عقليا واكتملت مهمة أعادته من العقل إلى عالم الأشياء كفكر جديد بلغة
جديدة وليس كوجود سابق مستقل في عالم الأشياء. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> التساؤل
الآن كيف تكون اللغة هي الفكر حسب ما تذهب له جميع نظريات علم اللغة واللسانيات
المعاصرة، ولماذا يعجز إدراك العقل للأشياء التفريق بينهما أي بين الفكر واللغة أذا
كانا يحملان مدلولين متباينين مختلفين في تعبيرهما عن الموضوع الواحد بأكثر من إدراك
وتأويل واحد؟ وهل التفريق بين الفكر واللغة هو لغرض مصطلحي مجازي غير حقيقي ولا
واقعي في التطبيق؟ <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> هنا
اللغة والفكر الملازم لها في التعبير ليس بمقدورهما تفسير وجود الأشياء بمعزل
أحدهما عن الأخر أي بمعزل اللغة عن الفكر، أو الفكر عن اللغة لأن في ذلك استحالة
إدراكية تعجيزية للعقل في امتناع الفكر واللغة التعبير عما يرغب العقل التعبير عنه
وجودا مدركا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> إن في
عجز الفلسفة الخروج عن نظرياتها المفترضة شبه الثابتة إن الفكر هو اللغة المعبّرة
عنه، أو أن اللغة هي وعاء الفكر حسب دي سوسير، أو أن اللغة هي بيت الوجود كما عند
هيدجر... وأن اللغة مبتدأ ومنتهى إدراك وجود الأشياء في العالم الخارجي... جميع
هذه التعبيرات الفلسفية تفهم اللغة على إنها فعالية إدراكية عقلية في تحديد الفكرة
أو الموضوع في تموقعها خارجيا كي يتم إدراك الشيء ومعرفته من قبل الآخرين من
الذوات العقلية المدركة وهو صحيح إلى حد كبير ولا يتوفر مجال دحضه في الاحتكام
للعقل وإدراكه الوجود.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> في هذه
الحالة حين تكون اللغة هي تعبير عن فكرة متموضعة داخل أو خارج العقل، يستحيل الفصل
بين اللغة والفكرة أو الموضوع المعّبر عنه بهما. بهما (الفكر واللغة) أصبح التفكير
الذهني العقلي موضوعا ومتعيّنا وجودا في العالم الخارجي بعد تخليقه بمقولات العقل،
وفي هذا يكون تفكير العقل خارجيا أو بالأحرى من أجل فهم الوجود الخارجي في مكوناته
المستقلة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> حين
نقول تفكير العقل الداخلي المقصود به هو التفكير الصامت، أما تفكير العقل خارجيا
فهو عندما يجري تعبير اللغة عن موضوع تفكير العقل واقعيا ماديا... وفي الواقع أن
هذا التفريق في تفكير العقل داخليا صمتا وخارجيا بوسيلة اللغة، أنما هما في الأصل
تفكير واحد للعقل في موضوع محدد مشترك يتميّز به بمعزل عن كل موجود مادي أو متخيّل
مصدره الذاكرة... أي أن العقل واللغة والفكر يجمعهم (وحدة الموضوع) المدرك في زمن
واحد... وهكذا هي الحال في تناول أي موضوع أو شيء من العالم الخارجي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> نذّكر أن
علم اللغة واللسانيات تعتبر اللغة والفكر هما وجهين لعملة واحدة ولا تفريق بينهما
كما ذكرنا سابقا، فاللغة هي الفكر المعبّر عنه حسب ريكور وفنجشتين ودي سوسير وجومسكي
وجميع فلاسفة وعلماء اللغة... باعتبار اللغة هي فعالية العقل في تعيين إدركاته
للموجودات والأشياء الخارجية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> نأتي
الآن إلى معالجة أصل إمكانية فصل الفكر عن اللغة، على أنها استحالة إدراكية في فهم
الأشياء والمواضيع في حال وجودها في العالم الخارجي في استقلالية عن الإنسان سواء
كانت مواضيع تناولها العقل بالإدراك وأعادها باللغة والفكر ثانية إلى عالم الواقع
من جديد بعد تخليقها عقليا، أو لم يدركها في وجودها المستقل التي أيضا تستطيع
الحواس واللغة التعبير عنها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> وطالما
كانت اللغة والتفكير معطّلان كوظيفة نقل ما يقترحه العقل عليهما نقله إلى العالم
الخارجي، أي بقاء العقل يفكر ذاتيا صمتا بمعزل عن نقل ما يفكر به لغويا، فأن العقل
وسيلة تفكيره هو الفكر ذاته فقط ولا يحتاج اللغة إلا على أنها جزء من الفكر
وملازمة له خارج الدماغ أو العقل في وجود الأشياء، وتفكير العقل وتخليقه لموضوعه، فلا
يدرك خارجيا من غيره إلا بواسطة اللغة فقط الناقلة للفكر من داخل العقل(الدماغ) إلى
واقع الوجود في عالم الأشياء. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> وعندما
يتجسد ويتعين الموضوع في عالم الأشياء الخارجي بالتعبير عنه لغويا أو بأية وسيلة
تعبير غير اللغة الصوتية أو المكتوبة، فهنا لا يصبح فصل الفكر عن اللغة ذات أهمية
كبيرة، ولكن تبقى اللغة في أثناء عملية تفكير العقل (صمتا) في مرتبة ثانوية بعد
الفكر في مقارنتها بأولويتها في التعبير عن الموجودات الخارجية في العالم الخارجي
والطبيعة خارج هيمنة إدراك الحس والعقل لها بعد تخليقها، عندما تكون اللغة جزءا لا
ينفصل عن موضوعها الذي عبّرت عنه في عالم الأشياء والموجودات في العالم الخارجي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> وحتى في
هذه الحالة فالفكر وتعبير اللغة يبقيان قاصرين عن التعبير عن الموجودات المستقلة
من دون إدراك العقل لها وتحديده نوعية الفكر ونوعية اللغة المعبّرة عنها. ويكون
وعي الذات هي كينونة متشّكلة من الوجود المدرك، بالمحسوسات، ومن العقل، وأيضا من
الفكر واللغة. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> لذا
عندما يكون تفكير العقل صمتا داخليّا، يصبح التفكير بالشيء سابق على لغة التعبير
عنه خارجيا... فالموضوع المفكّر به صمتا من غير تعبير لغوي يبقى حبيس ووصاية العقل
في التفكير به قبل أهمية انشغال العقل في التعبير اللغوي عنه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-JO" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: AR-JO; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"> إن
اللغة أثناء زمانية تفكير العقل بموضوعه صمتا داخليا، تكون ملازمة لعملية تفكير
العقل ذاتيا، لكنها لا تتقدم تفكير العقل... فليس كل تفكير داخل العقل صمتا يلزم
حضور اللغة معه لكنه يلزم حضور الفكر وحده، ولكن التفكير داخل العقل الصامت لا
يستطيع التفكير من غير صور لغوية وهذه إشكالية تؤكد استحالة فصل الفكر عن اللغة
بالمطلق والاستحالة القطعية لا في تعبير العقل عن موضوعات إدراكه الخارجية ولا في
تعبيره عنها بالفكر داخله...<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-IQ; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> علي
محمد اليوسف /الموصل<o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: right;">
</div>
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%83%D9%8A%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">قصة الفلسفة: ويل ديوارت،
ترجمة أحمد الشيباني، نشر مكتبة المعارف، بيروت، ص 379.</span><span dir="LTR"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%83%D9%8A%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%8A.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م،ص 379.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-31584344005474688122019-08-05T13:55:00.003+02:002019-08-12T11:28:55.632+02:00 الطبيعة ونزعة التدّين البدائي <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"></span><br />
<div style="font-family: arial, sans-serif; font-size: 21.3333px; line-height: 24.5333px; text-align: center;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> <b>د. <span style="font-size: 21.3333px; line-height: 24.5333px; text-align: right;">علي محمد اليوسف /الموصل</span></b></span></div>
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">يقول أحد الفلاسفة المعاصرين في معرض حديثه عن تعاليق الدين واللغة عند
الفيلسوف بروديكوس،( إن الإنسان البدائي والذي بدأ له أن كثيرا من الظواهر
الطبيعية معادية له، ومع ذلك كان معجبا جدا بالهبات التي تزوده بها الطبيعة لتسهيل
حياته ورفاهيته<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>). وفي
تعبير ظريف ليوربيدوس: إن الأرض يجب أن تثمر شيئا لإطعام قطيعي سواء أكانت الطبيعة
راضية أن تفعل ذلك أم لا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> هذه
الطبيعة المادية في مجموع تكويناتها وتنوعاتها الأرضية، لم تكن طبيعة جامدة
(روحيا) بمعنى الثبات والسكون الفيزيقي الذي يعدم تساؤلات ما وراءها، تساؤلات الإنسان
الكائن النوعي في ذكائه المتفرد به عن باقي المخلوقات والكائنات، (عقليا - روحيا)
خياليا تأمليا ميتافيزيقيا في ما وراء ظواهر الطبيعة المادية. (إن مصير الإنسان هو
إرادته وتفكيره، وبمجرد أن يتخطى المرحلة البدائية، ويصبح كائنا يقرر مصيره على أسس
وقوانين تتسم بالحكمة والعقل، عندئذ تظهر له الطبيعة والعالم كشيء يعتمد على فكره وإرادته
وتأثره بهما<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وبحسب
فيورباخ: حين يرتقي الإنسان بفكره وأداته فوق الطبيعة، فانه يصبح خارقا للطبيعة،
ويصبح إلها أيضا خارقا للطبيعة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
هنا يجب التنبيه إلى أن لا الخالق الغيبي في السماء، ولا الإله الإنساني مجسدا بالإنسان
نفسه في محاولته تسيّد الطبيعة، بحيث يستطيع خرق قوانين الطبيعة لتلبية رغائب الإنسان،
ماعدا ما جاء كمعجزات منسوبة على أيدي الأنبياء لتدعيم إيمان الناس بهم. أما الإنسان
العادي الذي لا يمتلك معجزة أو معجزات فانه سيكون محكوما بقوانين الطبيعة في
الزمان والمكان ولا يقوى على خرقها منذ بدء الخليقة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وليس
بمقدور الطبيعة خرق قوانينها أيضا من أجل تلبية حاجات الإنسان، فهي من جهة لا تعي ذاتها ومن جهة أخرى لا تعي
وجود الإنسان المميز عنها، لكن بمقدور الإنسان منفردا خرق قوانين الطبيعة من اجل
رغائبه وإشباع حاجاته وملذاته، إذا ما توفرت له صفات الألوهية كما خلعها عليه
فيورباخ من خلال علوّه واعلائه الإنسان على الطبيعة وتنصيبه إلها عليها. وهذا لا يتم
إلا في وعي الإنسان لذاته كائنا مميّزا عن كائنات الطبيعة الأخرى من حوله، وكونه
جزءا من الطبيعة متمايزا عنها متعاليا عليها ولئن لا ينقاد لها بل يقودها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> أن انتقال الإنسان من الحالة الحيوانية الانقيادية
للطبيعة، هو انتقال نوعي مفارق عن علاقة تكيّف وانقياد الحيوان لها، فحين يعلو الإنسان
فوق الطبيعة فبماذا؟ وكيف؟ فهو يعلو عليها بخاصيتي الذكاء والتخيّل اللتين لا
يمتلكهما الحيوان في علاقته المتكيّفة مع الطبيعة المهادنة لها. وبهذا يتسيّد الإنسان
الطبيعة، ويكون تعامله معها غير متكيّف سلبيا انقياديا لها كما عند الحيوان، لذا
نجد الإنسان في علاقة رأسية احتدامية متصارعة مع الطبيعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وبهذا
النوع من العلاقة نجد الإنسان يعلو على الطبيعة ولا تعلو هي عليه. رغم ضآلة وجوده
الكياني وقدراته المحدودة أمام لا محدودية الطبيعة في متخيّله الأرضي لها وفي
امتلاكها من موجودات حياتيّة متنوعة لا حصر لها مذهلة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وإنه لمن المهم أن الإنسان في مراحل تاريخية
متقدمة في وجوده الانثروبولوجي تمكن من اختراع اللغة في اعتلائه ظهر الطبيعة. فأصبح
متمايزا عن الطبيعة في كونه يعي ذاته ويعي الموجودات فيها من حوله، وكونه كائنا
مفكرا لا تجاريه الطبيعة بها أيضا، وكونه أي الإنسان متمايزا عن الطبيعة بالخيال
الذي تفتقده الطبيعة والكائنات الأخرى من حيوان ونبات وجماد، والصفة المتمايزة الأخيرة
للإنسان والتي لا تمتلكها الطبيعة وكل موجوداتها أنه كائن ناطق يتواصل مع غيره
بها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وأكثر
مما ذكرناه فإن فيورباخ يصف الآلهة والتوحيد الديني قائلا ما معناه أن التأليه أو التوحيد
لإنسانية الطبيعة الإلهية بمعنى انتساب الطبيعة للإنسان وليس انتسابه هو وتبعيته
لها. إنما ينبعان فقط من ربط الإنسان الطبيعة بذاته، لأن الطبيعة تخضع نفسها للإنسان
دون إرادة ولا وعي منها<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
بعكس الحيوان الذي ينقاد للطبيعة من دون وعيه بها أو هي تعيه، ما إن الطبيعة غير
ملزمة، ولا تعي أهمية تنفيذها لرغائب الإنسان وتلبية احتياجاته منها، كما وليس بمقدور الطبيعة خرق قوانينها التي تحكم الوجود
الطبيعي رغما عنها أو دون دراية منها، وفي استقلالية عن الإنسان، من أجل تحقيق ما
يحتاجه الإنسان منها كما اشرنا سابقا، لسبب يجهله كما تجهله هي الطبيعة أيضا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> الإنسان
يعيش الطبيعة من أجل تلبية غذائه وإدامة بقائه دونما وعي منها، وكذا الحال مع
الحيوان في علاقته بالطبيعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إن الإنسان البدائي القديم لا يدرك أن
الطبيعة تختلف عنه جوهريا في أنها لا تعي ذاتها ولا تعي وجود وظواهر الأشياء من
حولها بخلاف الإنسان عن الطبيعة في وعي الإنسان ذاته ووعيه المحيط والموجودات من
حوله.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ومن
منطلق تجاهل الجدل الحاصل في أن الطبيعة خالقة لنفسها وقوانينها على وفق الانتخاب
الطبيعي الدارويني والتطور البيولوجي الانثروبولوجي للإنسان والطبيعة، أو إذا اعتمدنا
المنحى الإيماني الديني بأن الله هو خالق الطبيعة ومنظّم قوانينها بإحكام لا تدركه
الطبيعة ذاتها ولا الإنسان أيضا، فالطبيعة تبقى (أم) الإنسان في رضاعته منها،
وكذلك أم الحيوان والكائنات الأخرى في تأمين بقائها وفي توفيرها الغذاء والبيئة،
في إدامتها بقاء الإنسان والكائنات الأخرى وحمايتها لهم من الانقراض.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> نجد
من المهم التذكير بان الطبيعة التي تنتج وتسود قوانينها التي تحكمها هي والإنسان
معا، لكن الطبيعة لا تصنع تلك القوانين في إدراك أهميتها للإنسان وإشباع رغائبه
واحتياجاته، أي أن قوانين الطبيعة التي تعمل بمعزل عن إرادة الإنسان في توفيرها
وسائل بقائه وتلبية احتياجاته المعيشية له وللحيوانات معه كافة، هي أيضا لا دخل
لعدم وعي الطبيعة بها أو بصنعها ووجودها، تلك القوانين التي تحكم الإنسان والطبيعة
وحتى الكوني أيضا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وفي
الوقت الذي يندهش الإنسان بالطبيعة، في تساؤله من أوجدها وكيف؟ فالطبيعة لا تمتلك
جوابها لأنها لا تعي كيف وجدت ومن أوجدها. كما إن الإنسان لا يقوى حل لغز حياته هو
في وجوده الأرضي في تعايشه مع الطبيعة والكائنات الأخرى منذ بدء الخليقة والى
يومنا هذا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وبحسب
فيور باخ أيضا: (فان الآلهة قادرة على فعل ما يرغب الإنسان، بمعنى أنها تطيع وتلبّي
قوانين (قلب) الإنسان، فعلاقته بروحه، تعادل علاقة الآلهة بالعالم المحسوس<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).
هذه العبارة مشبّعة برؤى ميتافيزيقية ولا تقول أكثر من أن الإنسان مبتدأ ومنتهى
الدين، فكلتا العلاقتين علاقة الإنسان بروحه، وعلاقة الإنسان بالآلهة هي علاقة
افتراضية خيالية معدومة التحقق ولا فارق بين العلاقتين لان مصدر خلقهما هو الإنسان
فقط في وعيه ذاته والطبيعة من حوله. وبالتالي هي علاقة الإنسان مع نفسه فقط ولا
وجود لآلهة تعلو الإنسان إلا تلك التي وضعها هو في موقع الإله المقدس المعبود.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وتأكيدا
لما ذهبنا له من جهة ثانية فعلاقة الإنسان بروحه علاقة وجدانية ذاتية نفسية لا
وجود حسّي أو إدراكي مادي عقلي لها، لذا هي تعادل علاقة الآلهة الافتراضية
بالمحسوسات والماديات والطبيعة والعالم التي أيضا هي غير موجودة سوى في مخيّلة
وتفكير الإنسان فقط. فالإنسان يعبد ما يتخيّله هو فقط حسب حاجته الروحية أو
المادية، ويؤمن بمعبوده بروحه المجردة وليس بعقله في كل ما يصنعه له خياله.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إذا
ما علمنا إن فيور باخ فيلسوف وشاعر أيضا، أدركنا مدى قدرته الفكرية وقابليته
الساحرة على تطويع لغة الفلسفة بألفاظ تعبيرية شفافة موحية تتوارى خلفها المعاني. فقد
وضع فيور باخ نزعة التدين عند الإنسان مستودعها (القلب) وليس العقل ولا تزال هذه
الحقيقة مسّلم بها دينيا في جميع لاهوت و ثيولوجيا الأديان والأساطير والفلسفة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> فالعقل
بمدلولاته الإدراكية والحسّية والخيالية الذهنية، لا يتوسّله الإنسان في محاولة
الاستدلال المنطقي ولا الحسي التجريبي في إشباعه نزعة التدّين عنده، وإنما يستعمل
عقله في التساؤل التأملي التجريدي الخيالي في ترسيخ إيمانه الغيبي فقط، ولا زالت
هذه الفرضية تغلب على تديّن أكثر الموحدين لله، إن الإيمان الديني مصدره القلب
وعجز العقل في الاستدلال على تثبيت الإيمان الروحاني ببراهين عقلية أو سببية عليّة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> فالإنسان
يعمل عقله حسّيا وخياليا بعكس الحيوان الذي يدرك الطبيعة عقليا محدودا جدا، وحسّيا
مباشرا في تامين الطبيعة ما يحتاجه في غذائه فقط، ولا يمتلك الحيوان قابلية ولا
قدرة إعمال العقل خياليا تجريديا حتى في حالة تعطيل اللغة عنده..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لذا
الإنسان يمتاز عن الحيوان بأنه كائن ديني أو متديّن كونه كائن عقلي مفكر وكائن خيالي
في وقت واحد. أي هنا الإنسان يدرك مفهوم الزمن والمكان من خلال إعمال مخيلته في
التفكير الخيالي في استقرائه بعض ملامح مستقبله.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لنمعن
النظر جيدا في العبارة التالية لفيور باخ( إن الإنسان يفعل من خلال الله، ما يفعله
الله حقيقة بنفسه<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>). هذه
العبارة المكتنزة فلسفيا لا تحمل أكثر من تأويل واحد وحيد يمثل معنى، كان بدأه فيور
باخ في بداية كتابه اصل الدين، من أن الآلهة مصنّعة خياليا من قبل الإنسان، وليس
هناك من وجود إلهي من غير تأمل الإنسان وإعمال عقله الخيالي في ما وراء الطبيعة، وإيمانه
بتخليق ما كان قد ابتدعه خياله انطولوجيا، في تحميل معبوده جميع الصفات الذاتية
التي يخلعها الإنسان عليه، على إلهه المصنوع خيالا ميتافيزيقيا من قبله.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> إن
عبارة فيور باخ هذه في تأويلها بمنهجية علوم اللغة في المسكوت عنه الذي يتخّفى
فائض المعنى فيها دائما خلف المفردات اللغوية، تلخيصها يكون بأن الإله والإنسان
هما وجود انطولوجيا واحد هو الإنسان فقط في معايشة خياله في علاقته بكل من الطبيعة
والميتافيزيقيا. ولا يختلفان إلا بأهمية الخيال الإنساني في البحث عن الأمان
الروحي في الدين في حين لا تحتاج الآلهة ذلك.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> أن
جميع المصادر البحثية في نشأة الدين تذهب إلى بداياته حتى مراحل الوثنية قبل الأديان
السماوية تشير إلى شرق العراق السومري والبابلي ومصر الفرعونية والهند والصين
وفلسطين، ثم انتقلت الأديان الوثنية والميثولوجية والأسطورية والسحرية إلى بلاد
اليونان والرومان والقرطاجيين والفينيقيين إلى ما قبل ظهور اليهودية والمسيحية عن
طريق فتوحات الإسكندر المقدوني للشرق حوالي 320 قبل الميلاد.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> فعلى
لسان هيرودوتس يذكر فيور باخ (انه في الشرق يقلل الإنسان من قيمة نفسه إلى مستوى
الحيوان كي يثبت ولاءه الديني، أما عند الإغريق والرومان فأن تأكيد الإنسان
لكرامته تضعه في مصاف الآلهة<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>).<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> طبعا
في هذا مغالطة آرية عنصرية عرقية، إذ إلى وقت ليس ببعيد تاريخيا فأن الإغريق كانوا
يضّحون بالأطفال قرابين للآلهة زيوس أو جوبتير كما كان بفعل (آخيل) أو غيره من
وثنيي الأرباب ولم تكن تحسب تلك حيوانية دينية.<a href="https://www.blogger.com/null" name="_GoBack"></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">
فيور باخ ووعي الذات</span></b><span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لقّب
فوير باخ بأنه صاحب منهج فلسفي مادي تصوفي أو تأملي ذاتي، البعض ينعت فوير باخ
فيلسوف الذات فهو عالج موضوع اغتراب الذات فلسفيا في سبق فلسفي يحسب له. ومن الماركسيين المحدثين الذين ينكرون التأثير
المادي لفوير باخ على ماركس، بنفس معيار إنكارهم الجدل الهيجلي على اعتباره هو الآخر
مثاليا تجريديا تأمليا، علما ان جميع دارسي وباحثي الماركسية يذهبون إلى أن
المادية الفويرباخية والجدل أو الديالكتيك الهيجلي كانتا دعامتا الديالكتيكية
المادية الماركسية، والجدل المادي التاريخي الذي اعتمدهما ماركس في صياغته قوانين
تطور المادة والتاريخ، بعد تخليصه مادية فوير باخ من تصوّفها التأملي الديني،
وتخليص الجدل الهيجلي من مثاليته المقلوبة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> لكن
لا يمكن لأحد نكران أن المعارف والفلسفات وحتى العلوم الإنسانية هي تراكم معرفي
وحضاري تاريخي محكوم بالكم والكيف، في تقادم زمني لا يلغي تماما جهد السابقين على
اللاحقين تاريخيا، مهما شابت تلك المسيرة من النقد والمراجعة والحذف والتفسير
والتفنيد ..الخ. كما يتعذر ولادة معارف علمية أو فلسفية من فراغ سابق عليهما.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> وإذا
سمحنا لأنفسنا إسقاط الفهم الحداثي وما بعد الحداثي على إي نص مكتوب، فهو بحسب
رولان بارت في مقولته الشهيرة موت المؤلف، في ردّه كل نص إلى تناصه المتعلق مع سابقاته من النصوص من جهة، ومن جهة أخرى
فإن النص بعد كتابته و نشره يصبح ملكا صرفا للقارئ المتلقي أو بالأحرى المتلقين
الآخرين في تعدد وتنوع قراءاتهم للنص في ملاحقتهم ما يسمى فائض المعنى المتبقي بعد
كل قراءة جديدة. وهو ما ينطبق على كل نص تداولي مكتوب سواء في الثقافة أو المعارف أو
الفلسفة أو السرديات الكبرى كالايدولوجيا والتاريخ الخ.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> ويؤكد
البرتو ايكو هذا المعنى لدى بارت قائلا: إن بارت يقوم بتفريق هام بين نص القراءة،
الذي يستهلكه القارئ، والذي يمنح نفسه للقارئ بلا مشّقة، ومن ثم يقوم بترسيخ
العادة والمألوف، وبين نص الكتابة الذي يقوم القارئ بكتابته مرة أخرى، ومرات عديدة
في كل قراءة أخرى جديدة له.<o:p></o:p></span><br />
<span lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<span dir="RTL" lang="AR-IQ" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">
<b>علي محمد اليوسف /الموصل</b></span>
</div>
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div dir="rtl" id="ftn1" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> فيورباخ: أصل الدين،
ترجمة وتقديم أحمد عبد العليم عطية، طبع المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر
والتوزيع، لبنان، طبعة أولى 1991، ص 12.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn2" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 17.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn3" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 22</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn4" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 34.</span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn5" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftnref5" name="_ftn5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص56.</span><span dir="LTR" lang="EN-US"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div dir="rtl" id="ftn6" style="text-align: right;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftnref6" name="_ftn6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 96.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoFootnoteText">
<div style="text-align: center;">
<div style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/HB_PC/Bureau/%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9%20%D9%88%D9%86%D8%B2%D8%B9%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AF%D9%8A%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A.docx#_ftnref7" name="_ftn7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[7]</span></span></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ن.م، ص 100،.</span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-35130913950735936412018-02-18T20:16:00.002+01:002018-03-19T17:46:37.164+01:00جدلية العقل والنقل في الفكر الإسلامي<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">بسم الله الرحمن الرحيم<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;"> د.عثمان علي حسن</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">مقدمة<o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">العقل
من أكثر الأشياء توزعا بالتساوي بين الناس قاله الفيلسوف الرياضي ديكارت، فماذا
يعني ديكارت بالعقل هنا؟! أي ماذا يعني بالعقل الذي يتساوى فيه الناس، بحيث يستحيل
التفاضل بينهم، فهل صحيح أن الناس في العقل والتعقل ومن ثم في الفكر والتفكر سواء؟
إذا ما السر في هذا الاختلاف والتنازع بين الناس منذ بداية الخليقة وإلى يومنا
هذا؟! لما هذا الجدال والحوار بين طوائف الناس وآحادهم في قضايا كثيرة اختلفت فيها
أنظارهم وتباينت فيها أفهامهم؟! <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">نحتاج
هنا إلى معرفة العقل وهل هو أنواع وأقسام؟ أم شيء واحد يتفق فيه الناس؟ هذا القضية
إذا عولجت يمكن أن نختصر بها الطريق الطويل الوعر..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وما
قيل في العقل يمكن أن يقال مثله أو نحوه في النقل (الكتاب والسنة). فالنقل ألفاظ
ودلالات، يخاطب بها العقل الإنساني، فهي تفتقر إلى بيان المتكلم وفصاحته وحسن قصده
ووضوح نيته؛ من حيث إنه يريد الإرشاد لا الإضلال، ويريد الإيضاح لا الإلغاز، كما
تفتقر إلى صحة الفهم لدى المخاطَب وتمكنه من معرفة لغة المتكلم، ألفاظها ودلالات
تلك الألفاظ، وتفتقر ـ أيضا ـ إلى نية سليمة لدى المخاطَب بعيدة عن العناد
والمكابرة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وهل
دلالات النقل كلها على نسق واحد بحيث تدل على معنى واحد لا اختلاف فيها ولا تباين،
أم أن هذه الدلالات هي أنواع وأقسام تفتقر إلى آلات وعناصر تساعد المخاطَب على
معرفة لغة المتكلم ومقاصده منها؟!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">العقل
هو من صنع الله تعالى والنقل هو من كلام الله تعالى، فهل يتعارض ما صنع الله تعالى
مع ما قاله؟! هذه إحدى ركائز هذه المسألة (جدلية العقل والنقل) فلا يجرؤ مسلم أو
عاقل على الإجابة بالإثبات، فالإنسان الحازم يترفع أن يعارض قوله فعله، وأن يصادم فكره
سلوكه، فكيف يُنسب ذلك إلى خالق البشر، المتصف بالكمال والجلال، وبتمام العلم
وكمال الحكمة (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ
بِمَا تَفْعَلُونَ)(النمل: من الآية88) <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">إن
جدلية العقل والنقل مسألة قديمة جديدة ومتجددة، لكنها كثيرا ما توضع في غير وضعها
الصحيح، فتارة يُسمى ما ليس عقلا عقلا، مثل الظنون والأوهام والأهواء والشهوات
والأغراض الشخصية، وتارة تعمم أحكام الظنية على نصوص الشرع كلها مع الاعتراف أن في
الشرع ماهو ظني الثبوت وكثيرا مما هو من ظني الدلالة، لكن خطر التعميم يوقع في
إشكالات، وتارة يعتبر العقل مؤسسا للنقل وقاعدة له وهذا قد يصح بوجه، لكن المولعين
بالدراسات الفلسفية ينسفون بهذه المسألة كثيرا من دلالات النصوص الشرعية وإن كانت
قطعية الثبوت قطعية الدلالة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وأخيرا
فإني أرجو لورقتي هذه أن تكون محاولة في فك الارتباط بين هذه التعقيدات، سائلا
الله تعالى لي وللجميع التوفيق والتسديد.. وصلى الله على نبينا محمد وآله وسلم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<span style="font-size: large;"><b><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><br clear="all" style="page-break-before: always;" />
</span></b>
</span><br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">تعريف العقل في
اللغة والاصطلاح:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">تعريفه لغة:</span></u></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;"> العقل مصدر عقل، يعقل، عقلا، فهو معقول، وأصل معناه
المنع والإمساك، ومنه عقل البعير لمنعه من الهرب، ويطلق على الملجأ والحصن، وكذا
القلب؛ ومنه قول عمر في ابن عباس رضي الله عنهما: ذاكم فتى الكهول، إن له لسانا
سؤولا، وقلبا عقولا.<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">تعريفه اصطلاحا:</span></u></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;"> عرف بعض العلماء ـ ومنهم أبو الوليد الباجي<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> ـ العقل
بالعلوم الضرورية التي تقع ابتداء وتعم جميع العقلاء. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وعلى هذا التعريف:
فلا تفاضل يكون بين الناس أو العقلاء من جهة العقل، فلا يقال فلان: ذو عقل، أو
فلان: عقول، وهذا أمر لا ينطبق مع واقع الحال.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ولعل الصحيح أن
يقال: العقل أوسع من ذلك، فهو يشمل العلوم الضرورية والعلوم المكتسبة، والتي تحصل
بالتعلُّم والتفكُّر. ويعجبني ما ذهب إليه أبو حامد الغزالي وابن تيمية وغيرهما من
أن العقل يقع بالاستعمال على أربعة معان<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>: الغريزة
المدركة، والعلوم الضرورية، والعلوم النظرية، والعمل بمقتضى العلم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما الغريزة
المدركة فهي في الإنسان كقوة البصر في العين، والذوق في اللسان، وهي شرط في
المعقولات والمعلومات، وهي مناط التكليف، فلولاها ما كان تكليف ولا أمر ولا نهي،
وبها يمتاز الإنسان عن سائر الحيوان.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وأما العلوم
الضرورية فهي التي تشمل جميع العقلاء؛ كالعلم بالممكنات والواجبات والممتنعات،
وهذه علوم فطرية، تولد مع الإنسان، ولا يتميز بها فرد عن آخر.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وأما العلوم
النظرية فهي التي تحصل بالنظر والاستدلال، ويتفاوت الناس فيها ويتفاضلون.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وأما الأعمال
التي تكون بموجب العلم فقد جاءت الإشارة إليها في الكتاب العزيز: {وَقَالُوا لَوْ
كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ}[الملك:10].
أي سمع انتفاع وعقل انتفاع، وإلا فهم يملكون آلات الاستقبال، لكنهم لم ينتفعوا بها
في تحصيل الحق والخير. ولهذا قال الأصمعي: "العقل: الإمساك عن القبيح، وقصر
النفس وحبسها على الحسن".<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وهذا المعنى
الأخير ينبغي التأكيد عليه فهو الذي يغفل عنه الكثيرون، مع أنه ثمرة العقل وفائدته،
فالذين خالفوا الشرع هم بالضرورة قد خالفوا العقل، والذين خالفوا العقل هم
بالضرورة قد خالفوا الشرع.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وعليه، فإن أريد
بالعقل العلوم الضرورية فلا تفاوت فيها بين الناس، ولعل هذا ما قصد إليه نظار
المسلمين ومتكلموهم ووافقهم فيه بعض الفلاسفة الغربيين مثل ديكارت<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>،
وذريعتهم في ذلك أن العقل حجة عامة، إليه يرجع الناس عند الاختلاف، ولو تفاوتت
العقول وتفاضلت لما حصل لهم رفع الاختلاف والتنازع!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">نعم نحن نحتاج
إلى العلوم الضرورية الفطرية لنحاكم إليها العلوم النظرية الكسبية، حتى يرتفع
الخلاف بين الناس، بل لولا وجود العلوم الضرورية لدى الناس بدرجة متساوية لما عرف
الناس الحق والصواب فيما يختلفون فيها، ولهذا كان من حكمة الله تعالى في خلقه أن
ركب في فطرهم هذه العلوم الضرورية، أما قصر العقل عليها ربما لا يتفق، بل العقل
يشمل المعاني الأربعة التي تقدم ذكرها، وقد قال صلى الله عليه وسلم: "...ما
رأيت من ناقصات عقل ودين، أذهب للب الرجل الحازم من إحداكن..."<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> مما يدل
على التفاوت، بل هو دليل على تفاوت العقل الغريزي أيضا، لأن الرسول صلى الله عليه
وسلم قرر أن جنس النساء فيه نقصان العقل، وهذا لا يكون إلا في الغريزة التي خُلقن
بها؛ ولأن التفاوت في الجانب الكسبي فرع عن التفاوت في الجانب الغريزي.<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">عناية الإسلام
بالعقل:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">إن عناية
الإسلام بالعقل وتكريمه له بالمحل الذي لا يخفى، حيث جعله مناط التكليف؛ فلا تكليف
على غير عاقل، ومن تكريمه له أن وجهه للنظر في الأنفس والآفاق: اتعاظا واعتبارا،
وتسخيرا لنعم الله والإفادة منها، ليمارس وظيفته الريادية في تطور الحياة وتقدمها،
ومن تكريمه له أن جعل أن أمره بالنظر في كلماته الشرعية قياسا واستنباطا، ومن
تكريمه له ـ أيضا ـ أن أمسكه عن الولوج فيما لا يحسنه، ولا يهتدي فيه على سبيل؛
رحمة به، وإبقاء على قوته وجهده أن يضيع ويتبدد. وتفصيل هذه الجملة في الآتي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أولا: خص الله
تعالى أصحاب العقول بالمعرفة التامة لمقاصد العبادة، وحِكم التشريع {وَلَكُمْ فِي
الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَاْ أُولِيْ الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}[البقرة:179].<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ثانيا: قصر
سبحانه الانتفاع بالذكر والموعظة على أصحاب العقول: {يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَن
يَشَاءُ وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً وَمَا
يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}[البقرة:269] وقال {َقَدْ كَانَ فِي
قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِّأُوْلِي الأَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثاً يُفْتَرَى
وَلَـكِن تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُدًى
وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}[يوسف:111].<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; mso-layout-grid-align: none; text-align: justify; text-autospace: none; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ثالثا: ذم الإسلام التقليد للآباء والأجداد ونحوهم لأنه إلغاء للعقل، وتنكر
لأحكامه؛ قال تعالى:{وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللّهُ قَالُواْ
بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ
يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَلاَ يَهْتَدُونَ{170} وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُواْ
كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ
بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ{171}[البقرة]. وقال صلى الله عليه وسلم:
"</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ascii-font-family: "Traditional Arabic"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">لا تكونوا إمعة تقولون
إن أحسن الناس أحسنا وإن ظلموا ظلمنا ولكن وطنوا أنفسكم إن أحسن الناس أن تحسنوا وإن
أساءوا فلا تظلموا".<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn8" name="_ftnref8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "traditional arabic"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-ascii-font-family: "Traditional Arabic"; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span dir="LTR" lang="EN-GB" style="font-family: "traditional arabic"; mso-ascii-font-family: "Traditional Arabic"; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">رابعا: منع
الإسلام من الاعتداء على العقل حسيا ومعنويا؛ حسيا حيث جعل الإسلام دية العقل دية
كاملة، فيمن ضُرب على رأسه فذهب عقله؛ قال ابن قدامة: لا نعلم في ذلك خلافا.<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn9" name="_ftnref9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وأما
معنويا: فقد حرَّم الإسلام شرب الخمر ومثله كل مسكر يغيب العقل ويعطله عن أداء
وظيفته {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ
وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ
لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ }[المائدة90] وعن أم سلمة رضي الله عنها قالت: "نهى
رسول الله صلى الله عليه وسلم عن كل مسكر ومفتر".<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn10" name="_ftnref10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">خامسا: شدد
الإسلام النكير على تعاطي ما تنكره العقول، وتنفر منه؛ مثل: التطير، والتشاؤم بشهر
صفر ونحوه، والتنجيم، أي الاستدلال بحركة النجوم على السعد والنحس، وكذا حرم إتيان
الكهان والعرَّافين، وحرم تعليق التمائم ونحوها..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">هذا، مع ما أمر
به الشارع العبد من الأخذ بأسباب القوة، والتوكل على الخالق، كما قال صلى الله عليه
وسلم: "المؤمن القوي خير وأحب إلى الله من المؤمن الضعيف، وفي كل خير، احرص
على ما ينفعك، واستعن بالله ولا تعجز، وإن أصابك شيء فلا تقل: لو أني فعلت كان كذا
وكذا، ولكن قل: قدر الله وما شاء فعل، فإن لو تفتح عمل الشيطان".<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn11" name="_ftnref11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">العقل أحد مصادر
المعرفة:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">العقل في الإنسان
كغيره من الصفات الكمالية، فهي وإن كانت كمالا في حق الإنسان، إلا أن لها حدودا لا
تتجاوزها، وأقدارا لا تتخطاها، فالإنسان ذاته مخلوقة، وصفاته كذلك، يعتريها ما
يعتري المخلوق من القوة والضعف والخور، والوجود والعدم، والعقل جعل الله تعالى له
حدا ـ في إدراكه الأشياء ـ ينتهي إليه، لا يتعداه، فلم يجعل له سبيلا إلى الإدراك
في كل مطلوب، ولو كان كذلك لتساوى مع العليم الخبير سبحانه، في إدراك جميع ما كان
وما يكون، وما لا يكون إذ لو كان كيف يكون، ولو كان العقل يدرك كل مطلوب لاستغنى
الخلق به عن الوحي والنبوات، ولسقطت الحاجة إليها رأسا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">والمقصود
بالإدراك هنا العلم بالشيء، بذاته جملة وتفصيلا، وصفاته وأحواله، وأفعاله،
وأحكامه، جملة وتفصيلا، فالله تعالى محيط بكل ذلك على وجه التمام والكمال، بحيث لا
يعزب عن علمه مثقال ذرة منه، والعبد بخلاف ذلك، فهو وإن أدرك فإدراكه يكون لبعض ذلك،
وهذا البعض فيه قصور وضعف، من غفلة أو نسيان، أو جهل، أو عدم إحاطة، إلى غير ذلك
من أحوال الضعف والقصور.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">والعقل إنما
يستند في أحكامه إلى معطيات الحس، التي تأتيه عبر رسله؛ كالسمع والبصر، وغيرهما من
الحواس، وهذه تنقل ـ بدورها ـ مدركاتها عن أشياء موجود مشهودة، تقع عليها الحواس
مجتمعة أو منفردة، فيقوم العقل بعملية التركيب والتحليل، والتجميع والتفريق، وقياس
الأشباه والنظائر، ثم استنباط القواعد، واستخراج النتائج، واستصدار الأحكام، وهو
في كل هذا العمل إنما يعتمد على معطيات حسية، لها وجود مشهود، ولو تعدى هذا المجال
لنطق بغير علم، وحكم من غير هدى.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أقسام العلوم</span></u></b><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;"> تنقسم العلوم
من حيث إدراك العقل لها إلى ثلاثة أقسام:<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الأول: العلوم
الضرورية:وهي التي لا يمكن التشكيك فيها، إذ إنها تلزم جميع العقلاء ولا تنفك
عنهم، كعلم الإنسان بوجوده، وأن الاثنين أكثر من الواحد، واستحالة الجمع بين
النقيضين، أو رفعهما، إلى غير ذلك مما يسمى بقوانين العقل الضرورية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الثاني: العلوم
النظرية: وهي التي تُكتسب بالنظر والاستدلال، وهذا النظر لا بد في تحصيله من علم
ضروري يستند إليه، حتى يُعرف وجه الصواب فيه، وهذا القسم تدخل فيه كثير من العلوم،
كالطبيعيات والرياضيات والطب والصناعات، وهو نوعان: نوع يتمحض العمل فيه للعقل،
وهذا عادة يكون في العلوم المفضولة، مثلما تقدم ذكره، والآخر يكون بالنظر في أدلة
الشرع، وبذل الوسع لإقامة العبودية، قال الشافعي رحمه الله في قوله تعالى: {وَعَلامَاتٍ
وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ}[النحل:16]. "فخلق لهم العلامات، ونصب لهم
المسجد الحرام وأمرهم أن يتوجهوا إليه، وإنما توجههم إليه بالعلامات التي خلق لهم،
والعقول التي ركبها فيهم، التي استدلوا بها على معرفة العلامات، وكل هذا بيان
ونعمة منه جل ثناؤه".<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn12" name="_ftnref12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الثالث:
الغيبيات: وهذه لا تُعلم بواسطة العقل، إلا أن يُعلَّمها، بأن يجعل له طريق العلم
بها، والغيبيات على نوعين: أحدهما: ما كان من قبيل ما يعتاده علم الإنسان؛ كعلمه
بما تحت قدميه، وعلمه بالبلد القاصي عنه، الذي لم يتقدم له به عهد. والثاني: ما
خرج عن العادة كالعلوم التي تتعلق باليوم الآخر من برزخ وبعث ونشور وحساب وجزاء
وتفاصيل ذلك، فهذه الغيبيات على نوعيها تُعلم عن طريق الخبر، سواء خبر العالم بها؛
يخبر الجاهل بها، أو تُعلْم بخبر الشارع، وقد يسمى الأول بالغيب النسبي، والثاني
بالغيب المطلق، وهو الذي اختص الله بعلمه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وعليه، فإن
كثيرا من مسائل الاعتقاد لا تدركها العقول ابتداء ـ لا سيما على التفصيل ـ إذ سبيل
معرفتها الوحيد هو الوحي، فالعقول ما كانت لتعلم بها لولا مجيء الوحي بها، وذكره
لأدلتها العقلية، أما المسائل الكبار من الإقرار بوجود الله تعالى وتوحيده وصدق
النبوات ونحو ذلك، فإن النفوس مفطورة على معرفتها، وإنما المقصود هو تفاصيل هذه
المسائل، فالعقل لا يدركها إلا عن طريق خبر الأنبياء.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما إمكان وجود
مسائل الغيب، فالعقل يُقر به، ولا يُحيله، لأن الإمكان الخارجي قد يكون بعلم العبد
بوجود الشيء نفسه، أو وجود نظيره، أو وجود ملزومه، أو وجود شيء أبلغ في الوجود من
ذلك الأول، ولهذا ضرب الله الأمثال في القرآن الكريم لتقرير مسائل الغيبيات،
تنبيها للعقول على إمكان وجودها: فاستدل بالنشأة الأولى على النشأة الآخرة، وبخلق
السموات والأرض ـ وهي أعظم وأبلغ في القدرة ـ على خلق الإنسان، وبإحياء الأرض
الميتة على البعث بعد الموت إلى غير ذلك من الأمثال المضروبة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ففرق بين العلم
بإمكان وجودها والعلم بوجودها، فالأول يُقر به العقل؛ إذ ليس فيما أخبر الله به ما
يعارض قوانين العقل الضرورية، وأما العلم بوجودها فغير ممكن لأنها مما اختص الله
بعلمها، فالعقل لا يعلمها ابتداء إلا أن يُعلَّمها..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">فالعقل لا غنى
عنه، سواء في مسائل الاعتقاد أو مسائل الأحكام؛ لكن المقصود به العقل الصحيح، وهو
ما اتفق عليه العقلاء؛ إذ هو مناط التكليف، وبه يكون النظر في آيات الله الكونية،
وآياته الشرعية، النظر في الآيات الكونية اتعاظا واعتبارا، والنظر في الآيات
الشرعية استدلالا واستنباطا على ما هو معروف في مناهج الاجتهاد والقياس.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">العقل والنص
الشرعي:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">إن العقل خلقه
الله تعالى وجعل من وظائفه أن يفهم عنه، ويعقل دينه وشرعه، فلا يجوز في حقه أن يرد
شيئا من الوحي (النص) بحجة أنه يخالف قضية العقل، بل الشريعة كلها بأخبارها
وأحكامها ليس فيها ما يُعلم بطلانه بالعقل، بل العقل يشهد بصحتها على الإجمال
والتفصيل.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما الإجمال،
فمن جهة شهادة العقل بصحة النبوة وصدق الرسول صلى الله عليه وسلم، فيلزم من ذلك
تصديق النبي صلى الله وسلم في كل ما يخبر به من الكتاب والحكمة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما التفصيل، فمسائل
الشريعة ليس فيها ما يرده العقل، بل كل ما أدركه العقل من مسائلها فهو يشهد له
بالصحة تصديقا وتعضيدا، وما قصر العقل عن دركه من مسائلها؛ فهذا لعظم الشريعة
وتفوقها، ومع ذلك فليس في العقل ما يمنع وقوع تلك المسائل التي عجز العقل عن
دركها؛ فالشريعة قد تأتي بمحارات العقول لا بمحالاتها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">فالله تعالى
أنزل الكتاب والميزان ـ ومن الميزان قياس العقل ـ فهما في الإنزال أخوان، وفي
معرفة الأحكام شقيقان، فلا تعارض ولا تناقض بينهما.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وكل ما يقال فيه
إنه تعارض فيه العقل والنص، أو العقل والنقل؛ عند التأمل نجد أن النص لم يعارض إلا
أوهاما وظنونا، أو أهواء وشهوات باطنة وأغراض خاصة، وهذا ما يتعلق به أصحاب البدع،
وأصحاب السياسات الفاسدة.. وما جاء الدين إلا لفضحهم وكشف عوارهم حتى يكون الدين
كله لله.. وتأمل ذلك في مزاعم محرفي النصوص المتصلة بالمعارف الإلهية، وبأحكام
البرزخ، وأحكام الآخرة من ميزان وصراط ونحوهما، عند التأمل لا تجد إلا عجز العقل
عن الإدراك، لا منع العقل للإدراك، وفرق بين الأمرين كما تقدم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وتأمل ما عارضوا
به بعض نصوص الأحكام، مثلما قالوه في قضايا الحدود، والمرأة، والحرية، والجهاد، لا
تجد إلا غلبة الهوى، وسيطرة الشهوة، وتحكُّم الأغراض، وإلا فجميع ما ذكره الشارع
في هذه المجالات وغيرها مما تستريح له الفطر السلمية، وتتجاوب معه العقول الصحيحة..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">بل إن كثيرا ممن
اختاروا الإسلام دينا، وارتضوه منهجا ونظاما، في قديم الدهر وحديثه، إنما فعلوا
ذلك بعدما أبهرتهم أنوار آياته، وشدَّهم إليه عدل أحكامه، فوجدوا في فطرهم وعقولهم
ما يجعلهم يشهدون بشهادة الحق، ويستجيبون لهداية السماء.. وما أكثر الشواهد على
ذلك في تاريخنا المعاصر، حيث عصر العلم وانفجار المعلومات!!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ويعجبني أن لا يُسمى
ما يعارض به الشرع عقلا، بل هو الهوى والشهوة والظن، وعليه، فلا ينبغي أن يسمى
المعارضون للشرع بالعقلانيين ولا بالمستنيرين، فإن ذلك مدح لهم، وثناء عليهم لا
يستحقونه، فليس في القرآن ولا في السنة ولا في كلام السلف تسمية معارضة الوحيين
بالعقلي ولا بالعقلانية، ولا تسمية أصحابها بالعقلاء، قيل لرجل وصف نصرانيا
بالعقل: مه، إنما العاقل من وجد الله وعمل بطاعته.<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn13" name="_ftnref13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وقال
الشهرستاني في أول كتابه الملل والنحل<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn14" name="_ftnref14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>:"إن
أول شبهة وقعت في الخليقة: شبهة إبليس (لعنه الله) ومصدرها استبداده بالرأي في
مقابلة النص، واختياره الهوى في معارضة الأمر، واستكباره بالمادة التي خُلق منها
وهي النار، على مادة آدم (عليه السلام) وهي الطين". وقد قال تعالى: {إِنْ
هِيَ إِلَّا أَسْمَاء سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ
بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنفُسُ
وَلَقَدْ جَاءهُم مِّن رَّبِّهِمُ الْهُدَى }[النجم23].<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أسباب توهم
التعارض:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">توهم تعارض
العقل والنقل، أو العقل والنص، أو العقل والشرع، سببه أحد ثلاثة أمور:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الأول: أن لا
تكون المسائل من الأمور البينة المعروفة بصريح العقل كمسائل الحساب والهندسة ونحو
ذلك.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الثاني: أن يكون
النقل المستدل به مكذوبا موضوعا يعلم ذلك أهل الصناعة والمعرفة بالحديث.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الثالث: أن يكون
النقل أو النص صحيحا لكن غلط المستدل في الاستدلال به.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">قال ابن القيم
في نونيته<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn15" name="_ftnref15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>:<o:p></o:p></span></div>
<div align="center">
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoNormalTable" dir="rtl" style="border-collapse: collapse; mso-padding-alt: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-table-dir: bidi; mso-yfti-tbllook: 480;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 135.4pt;" valign="top" width="181"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">فإذا تعارض نص
لفظ وارد <o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 27.0pt;" valign="top" width="36"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
</td>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 179.1pt;" valign="top" width="239"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">والعقـــل حتى
ليس يلتقيان<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 135.4pt;" valign="top" width="181"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">فالعقل إما
فاسد ويظنـــه<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 27.0pt;" valign="top" width="36"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
</td>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 179.1pt;" valign="top" width="239"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الرائي صحيحا
وهو ذو بطلان<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 135.4pt;" valign="top" width="181"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أو أن ذاك
النص ليس بثابت<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 27.0pt;" valign="top" width="36"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
</td>
<td style="padding: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; width: 179.1pt;" valign="top" width="239"><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ما قاله
المعصوم بالبرهــان<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">مثال الأول: وهو
أن يكون العقل ليس صحيحا أو ليس صريحا، وذلك أن عامة موارد النزاع من الأمور
الخفية المشتبهة، والتي يحار فيها كثير من العقلاء، كمسائل الأسماء والصفات
الإلهية، وأحوال ما بعد الموت ونحوها مما هو من مسائل الغيبيات، فالخائضون في مثل
هذه الأمور بمحض الرأي: إما متنازعون مختلفون، وإما حيارى متهوكون.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">قال شيخ الإسلام
ابن تيمية: "ولقد تأملت في عامة ما تنازع الناس فيه، فوجدت ما خالف النصوص
الصريحة شبهات فاسدة يُعلم بالعقل بطلانها، بل يُعلم بالعقل ثبوت نقيضها الموافق
للشرع، وهذا تأملته في مسائل الأصول الكبار، كمسائل التوحيد والصفات ومسائل القدر
والنبوات والمعاد وغير ذلك، ووجدت ما يُعلم بصريح العقل لم يخالفه سمع
قط...".<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn16" name="_ftnref16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">بل كل ما يُحتج
به مما يسمى معقولات في معارضة النصوص تجد له معارضا آخر من المعقولات مما ينفي
عنه صفة القطع والضرورة التي يدعيها له أصحابه..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">فمثلا؛ من احتج
على إنكار الصفات الإلهية أو تأويلها خوفا من تعدد القدماء، فقد احتج بمعقول غير
صحيح؛ إذ إنه لا يجوز في العقل وجود موجود مجرد عن الصفات، بل ذلك من أعظم
الممتنعات العقلية، فضلا عن أنه يستلزم رفع النقيضين: الوجود والعدم، ومعلوم عقلا
أن النقيضين لا يجتمعان ولا يرتفعان.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ومثال الثاني:
وهو أن يكون العقل صحيحا صريحا لكن يكون النقل مكذوبا موضوعا، وذلك بسبب تقصير
الناظر في التحقق من صحة النقل بعد تيقنه من صحة العقل، فيظهر لديه التعارض، وإنما
هو تعارض بين دليل صحيح وهو العقل ودليل فاسد وهو النقل، والفاسد لا يصلح أن يكون
دليلا فضلا عن أن يُعارض به الدليل الصحيح، بل الواجب تقديم الدليل الصحيح نقلا
كان أم عقلا..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ومثال الثالث:
وهو أن يكون النقل صحيحا لكن غلط المستدل في الاستدلال به، فيظهر التعارض نتيجة
الفهم القاصر، فالتقصير في معرفة النقل تارة يكون في معرفة طرقه، وتمييز الصحيح من
السقيم، وتارة يكون في معرفة دلالته وتحقيق معانيه. فعدم إدراك الدلالة الصحيحة
للنقل من أسباب ادعاء التعارض بين المعقول والمنقول.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">مذهب المتكلمين
في تعارض النص والعقل:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; mso-pagination: lines-together; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وهو إمكانية تعارض النص والعقل، وإذا حدث ذلك فينبغي أن يُقدم العقل، ونُسب
ذلك إلى أبي المعالي الجويني رحمه الله في كتابه الإرشاد<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn17" name="_ftnref17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وأبي
حامد الغزالي رحمه الله في كتابيه المستصفى وقانون التأويل<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn18" name="_ftnref18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> والفخر
الرازي رحمه الله في عامة كتبه الكلامية<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn19" name="_ftnref19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; mso-pagination: lines-together; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وصورة المذهب تظهر في الآتي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; mso-pagination: lines-together; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">إذا تعارضت الأدلة السمعية والعقلية، أو السمع والعقل، أو النقل والعقل، أو
نحو ذلك من العبارات، فإما أن يُجمع بينهما وهو محال، لأنه جمع بين النقيضين، وإما
أن يردا جميعا وهو ـ أيضا ـ محال لأنه رفع للنقيضين، وإما أن يُقدم السمع وهو
محال؛ لأن العقل أصل النقل، فلو قدمناه عليه لكان ذلك قدحا في العقل الذي هو أصل
النقل، والقدح في أصل الشيء قدح فيه، فكان تقديم النقل قدحا في النقل والعقل
جميعا، فوجب تقديم العقل، ثم النقل إما أن يُتأول وإما أن يُفوَّضِ.<o:p></o:p></span></div>
<span style="font-size: large;"><b><u><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><br clear="all" style="page-break-before: always;" />
</span></u></b>
</span><br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">مناقشة مذهب
المتكلمين:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">قد تصدى لهذا
القانون أو المذهب الكلامي شيخ الإسلام ابن تيمية رحمه الله في مواضع من مؤلفاته،<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn20" name="_ftnref20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> وأفرد
له كتابه: درء تعارض العقل والنقل؛ حيث ناقش هذا القانون في أربعة وأربعين وجها
اشتمل عليها عامة الكتاب، وأنا أختار من هذه الوجوه ما يناسب هذا البحث الموجز:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أولا: قانون
المتكلمين مبني على ثلاث مقدمات:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">1ـ ثبوت تعارض
الدليلين النقلي والعقلي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">2ـ انحصار
التقسيم فيما ذكروه من الأقسام الأربعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">3ـ بطلان
الأقسام الثلاثة، وتعيُّن القسم الرابع وهو تقديم الدليل العقلي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">والمقدمات
الثلاث باطلة، وبيان ذلك أن يقال: إذا تعارض دليلان سواء كانا نقليين أو عقليين،
أحدهما نقليا والآخر عقليا، فالواجب أن يقال: لا يخلو إما أن يكونا قطعيين أو
ظنيين، أو أن يكون أحدهما قطعيا والآخر ظنيا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما القطعيان
فلا يجوز تعارضهما، سواء كانا نقليين أو عقليين، أو أحدهما عقليا والآخر نقليا،
وهذا متفق عليه بين العقلاء؛ لأن الدليل القطعي هو الذي يجب ثبوت مدلوله، فلا يمكن
أن تكون دلالته باطلة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وعليه، فلو
تعارض دليلان قطعيان، وكان أحدهما يناقض مدلول الآخر، للزم الجمع بين النقيضين وهو
محال، بل كل ما يُعتقد فيه التعارض من الدلائل التي يُعتقد فيها القطع فلا بد من
أن يكون الدليلان أو أحدهما غير قطعي، أو أن لا يكون مدلولاهما متناقضين، فأما مع
عدم تناقض المدلولين المعلومين فيمتنع تعارض الدليلين.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما إن كان أحد الدليلين
المتعارضين قطعيا، والآخر ظنيا، فإنه يجب تقديم القطعي باتفاق العقلاء سواء كان هو
السمعي أو العقلي.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وأما إن كانا
جميعا ظنيين؛ فإنه يُصار إلى طلب الترجيح، فأيهما ترجح كان هو المقدم، سواء كان
عقليا أو سمعيا. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">و بعد ذلك لا
جواب لهم إلا أن يقولوا: الدليل السمعي لا يكون قطعيا، وحينئذ يقال لهم: هذا ـ مع
كونه باطلا ـ إلا أنه لا يفيد؛ لأنه على هذا التقدير يجب تقديم القطعي لكونه
قطعيا، لا لكونه عقليا، ولا لكونه أصلا للسمع.<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn21" name="_ftnref21" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ثانيا: أما
زعمهم أن تقديم النقلي على العقلي يستلزم القدح في العقل الذي هو أصل النقل،
والقدح في أصل الشيء قدح فيه..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">فجوابه كما يلي:
قولهم العقل أصل النقل؛ إما أن يراد به: أنه أصل في ثبوته في نفس الأمر، بمعنى أنه
لولا العقل لما ثبت النقل، أو أنه أصل في العلم بصحته، بمعنى أنه لولا العقل لما
عرفنا صحة النقل.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">والأول: لا
يقوله عاقل؛ لأن ما هو ثابت في نفس الأمر، بالنقل أو بغيره، فهو ثابت، سواء علمنا
بالعقل أو بغيره ثبوته، أو لم نعلم ثبوته لا بعقل ولا بغيره، إذ عدم العلم ليس
علما بالعدم، وعليه، فالعقل ليس أصلا في ثبوت النقل في نفسه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما كون العقل
أصلا في معرفتنا بالنقل، ودليلا لنا على صحته، فالعقل هنا إما أن يراد به: الغريزة
التي فينا، أو العلوم المستفادة من تلك الغريزة؛ أما كون العقل هو تلك الغريزة،
فالغريزة ليست علما يتصور أن يعارض النقل، إنما هي شرط في كل علم عقلي أو نقلي كالحياة،
وما كان شرطا في الشيء امتنع أن يكون منافيا له؛ فالحياة ـ مثلا ـ شرط في قدرة
الإنسان على الحركة، فيمتنع أن تكون الحياة منافية لهذه الحركة، ومانعة لها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">أما كون العقل
هو تلك العلوم المستفادة، وأنها هي أصل النقل، فيقال: العلم بصحة النقل غايته أن يتوقف
على ما به عُلم صدق الرسول صلى الله عليه وسلم، وليست كل العلوم العقلية يُعلم بها
صدقه، بل يُعلم ذلك بطرق كثيرة ومتنوعة، منها بعض الأدلة العقلية. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وعليه، فليس كل
المعقولات أصلا للنقل، لا بمعنى توقف العلم بالنقل عليها، ولا بمعنى الدلالة على
صحته، ولا بغير ذلك، وحينئذ فإذا كان المعارض للنقل من العقليات ما لا يُتوقف
العلم بصحة النقل عليه، لم يكن القدح فيه قدحا في أصل النقل، فالقدح في بعض
العقليات ليس قدحا في جميعها، كما أنه: ليس القدح في بعض النقليات قدحا في جميعها،
ولا يلزم من صحة بعض العقليات صحة جميعها.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وعليه، فلا يلزم
من صحة المعقولات التي تبنى عليها معرفتنا بالنقل ـ وهي جزء من دلائل معرفة صحة النقل
ـ صحة غيرها من المعقولات، فضلا عن صحة العقليات المناقضة للنقل.<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn22" name="_ftnref22" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ثالثا: أن يقال:
إذا تعارض الشرع والعقل وجب تقديم الشرع؛ لأن العقل مصدق للشرع في كل ما أخبر به،
والشرع لم يصدق العقل في كل ما أخبر به ـ ونعني بالعقل هنا العلوم النظرية
الاستدلالية، لا الضرورية الفطرية فهذه لا يُتصور معارضتها للشرع ـ ولهذا قيل:
العقل متول؛ ولَّى الرسول ثم عزل نفسه، فالعقل يدل على صدق الرسول دلالة مطلقة
عامة. ومثال ذلك:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">المستفتي يسأل
عاميا عن مسألة فيدله على مفت، فيسأل المفتي، فيجيبه بجواب يخالف ما عند العامي
الدال، فهنا يجب على المستفتي أن يقدم كلام المفتي على كلام الدال. ولو قال الدال:
أنا الأصل في علمك بأنه مفت، فإذا قدمت قوله على قولي قدحت في الأصل الذي به علمت
أنه مفت. قال له المستفتي: تقليدك وموافقتي لك في هذا العلم المعين، لا يستلزم أني
أوافقك في كل علم تذهب إليه، وخطؤك فيما خالفت فيه المفتي ـ الذي هو أعلم منك،
وذلك بشهادتك ـ لا يستلزم خطأك في علمك بأنه مفت وشهادتك بذلك.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">هذا مع علم المستفتي
بجواز الخطأ على المفتي، فتقديم خبر المعصوم صلى الله عليه وسلم على العقليات
المعارضة له، أولى من تقديم المستفتي قول المفتي على قول الدال المخالف له.<a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftn23" name="_ftnref23" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">رابعا: أن
يُعارض دليلهم بنظير ما قالوه؛ فيقال : إذا تعارض العقل والنقل وجب تقديم النقل؛
لأن الجمع بين الدليلين جمع بين النقيضين، ورفعهما رفع للنقيضين، وتقديم العقل
ممتنع؛ لأن العقل قد دل على صحة السمع، ووجوب قبول ما أخبر به الرسول صلى الله
عليه وسلم فلو أبطلنا النقل لكنا قد أبطلنا دلالة العقل، وإذا أبطلنا دلالة العقل
لم يصلح أن يكون معارضا للنقل؛ لأن ما ليس بدليل لم يصلح لمعارضة شيء من الأشياء،
فكان تقديم العقل موجبا عدم تقديمه، فلا يجوز تقديمه، فكيف يعارض العقل شيئا دلَّ
على صحته وصدقه؟ هذا تناقض يبطل أن يكون العقل دليلا فضلا عن تقديمه على النقل،
هذا على سبيل المعارضة وإلا فالعقل الذي دل على صحة السمع عقل صحيح، ولا يُتصور
معارضته للنقل، وما عارض النقل من العقليات، فالعقل ـ الذي هو أصل السمع ـ يوجب
تقديم النقل عليه، فمن قدم العقل على النقل يلزمه التناقض والتحير.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وعليه، فلا
يُتصور وجود عقل صحيح صريح يعارض نصا صحيحا صريحا، أو بمعنى آخر يمتنع أن يكون
هناك عقل قطعي يعارض نصا قطعيا، هذا لا يكون إلا على سبيل التوهُّم، سواء في جانب
العقل، أو في جانب النص، كما مرَّ بيانه، وهذا التوهم لا يستمر مع إمعان النظر،
وسعة التأمل، فلا بد أن يستبين؛ إما صحة العقل وصراحته، أو صحة النص وصراحته،
وحينئذ فالتقديم هو حق الصحة والصراحة سواء للعقل أو للنقل، فلا العقل يُقدم مطلقا، ولا النص يقدم مطلقا، وإنما يقدم الصحيح
منهما. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">والإسلام قد
تميز عن سائر المذاهب والديانات المحرفة بموافقته للعقول الصحيحة والفطر
المستقيمة، مما كان سببا في انتشاره، خاصة بين العقلاء والعلماء وأصحاب الفكر
والرأي، إذا تجردوا عن الهوى، وتخلصوا من ضغط الشهوة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">الخاتمــــة:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">وفي خاتمة هذا
البحث أسجل النتائج التالية:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">1ـ إثبات عصمة
الشارع الحكيم، وذلك بعد أن تقرر بالأدلة والبراهين اليقينية أن ليس في الشرع ما
يخالف مقتضيات العقول الصحيحة، كما أنه ليس في العقل الصحيح ما يخالف نصا صحيحا
صريحا من نصوص الكتاب والسنة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">2ـ من قدم الشرع
الصحيح على العقل عند ظهور التعارض كان قد ظفر بالشرع ـ ولو قدر مع ذلك بطلان
الدليل العقلي ـ لكن غايته أن يكون قد صدق بالشرع بلا دليل عقلي، وهذا مما ينتفع
به الإنسان، بخلاف من قدم الدليل العقلي ـ زعما منه أن هو الصحيح مطلقا ـ فهذا لا
عقل معه ولا شرع، وذلك هو الخسران المبين.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">3ـ من علم بعقله
أن هذا هو رسول الله، وعلم أنه أخبر بشيء ثم وجد في عقله ما ينازعه في خبره، كان
عقله يوجب عليه أن يسلِّم موارد النزاع إلى من هو أعلم به منه، وأن لا يقدم رأيه
بين يديه، وأن يعلم أن عقله قاصر بالنسبة إليه، وأنه أعلم بالله تعالى وأسمائه
وصفاته وأفعاله واليوم الآخر منه، وأن التفاوت الذي بينهما في العلم بذلك أعظم من
التفاوت الذي بين العامة وأهل العلم بالطب ونحوه من العلوم، مع تسليم العامة
لهؤلاء فيما يقولونه ويخبرون به ويأمرون به، فقبول خبر الرسول وأمره ونهيه آكد،
لجواز الخطأ على أولئك دون الرسول صلى الله عليه وسلم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">4ـ عدم صحة
الإيمان المشروط كمن يقول: أنا لا أومن بخبر الرسول الله صلى الله عليه وسلم حتى
أعلم انتفاء المعارض العقلي، أو أنا لا أومن حتى تصدقه رؤيا النوم، أو الكشف أو
الذوق، أو التجربة المعملية (المخبرية) أو نحو ذلك من الشرائط، فهذا إيمان لا يصح
وصاحبه فيه شبه من الذين قال الله فيهم: {وَإِذَا جَاءتْهُمْ آيَةٌ قَالُواْ لَن
نُّؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللّهِ}[الأنعام:124].<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">5ـ من شهد
للرسول صلى الله عليه وسلم بالصدق في الجملة ولم يتابعه في مفردات كلامه وأخباره،
بل قابلها بما يسميه عقلا أو كشفا لم يكن مؤمنا بالرسول؛ مثله مثل الحاكم الذي
يقول: هؤلاء الشهود صادقون في ما كل ما يشهدون به، وهو لا يثبت بشهادة أحد منهم
حقا، لم يكن في تعديله إياهم فائدة، وهذه أزمة أمتنا الحضارية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">6ـ اعتقاد نفي التعارض
بين النقل والعقل هو مما تعمر به الحياة، وتزدهر به الحضارات، فتنعم البشرية بهدي
الله وشرعه، الأمر الذي يجعل المسلمين أصحاب السبق، واليد الطولى في تقدم المعارف
العقلية والعلوم التطبيقية، إذ ليس لديهم ما يحجزهم عنها، ولا ما يخيفهم منها؛ كما
حدث في الدولة النصرانية في عصور الظلام في أوربا، حين اعتقدوا التعارض بين نصوص الكتاب
المقدس ومعطيات العقل، حتى تعرض المشتغلون بالعلوم العقلية والتطبيقية إلى أشد
أنواع التنكيل من قِبل الكنيسة، فكان الانعتاق من سلطانها بداية النهضة الحديثة،
وللأسف كان ـ أيضا ـ بداية ظهور الاتجاه العلماني!!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">هذا، وصلى الله
على سيدنا محمد وآل وسلم تسليما كثيرا..<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<span style="font-size: large;"><b><u><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: 14.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><br clear="all" style="page-break-before: always;" />
</span></u></b>
</span><br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 124.3pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic"; font-size: large; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 14.0pt;">ثبت بأهم
المراجع:<o:p></o:p></span></u></b></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">1-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">إحياء علوم الدين لأبي حامد الغزالي، دار
المعرفة، بيروت.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">2-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الأربعين في أصول الدين، فخر الدين
الرازي، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانية، الطبعة الأولى 1353هـ، الهند.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">3-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الإرشاد إلى قواطع الأدلة في أصول
الاعتقاد، لإمام الحرمين الجويني، تحقيق د. محمد يوسف موسى وعلي عبد المنعم عبد
الحميد، مكتبة الخانجي، مطبعة السعادة 1369هـ/1950م، مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">4-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">أساس التقديس في علم الكلام، فخر الدين
الرازي، مطبعة كردستان العلمية، 1328هـ، مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">5-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">إيثار الحق لابن الوزير اليماني، مطبعة
الآداب، مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">6-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">درء تعارض العقل والنقل، لابن تيمية،
تحقيق د. محمد رشاد سالم، مطابع جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، الرياض.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">7-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الذريعة إلى مكارم الشريعة لأبي القاسم
الراغب الأصفهاني، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى 1400هـ/1980م بيروت.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">8-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الرسالة للإمام الشافعي، تحقيق: أحمد
محمد شاكر، مطبعة مصطفى البابي الحلبي، الطبعة الأولى 1358هـ/1940م مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">9-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">سنن أبي داود، خدمة: عزت عبيد الدعاس
وعادل السيد، دار الحديث، الطبعة الأولى 1394هـ/1974م، سوريا.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">10-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">سنن الترمذي، خدمة: عزت عبيد الدعاس،
الطبعة الأولى 1387هـ/1967م، مطابع الفجر الحديثة، سوريا.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">11-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">صحيح البخاري مع شرح فتح الباري، بتحقيق
الشيخ عبد العزيز بن باز، وخدمة محمد فؤاد عبد الباقي ومحب الدين الخطيب، المطبعة
السلفية ومكتبتها، القاهرة، 1380هـ.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">12-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">صحيح الجامع الصغير وزياداته (الفتح
الكبير) تحقيق محمد ناصر الدين الألباني، المكتب الإسلامي، الطبعة الثانية
1399هـ/1979م بيروت، <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">13-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">صحيح مسلم، تحقيق محمد عبد الباقي، دار
إحياء الكتب العربية، الطبعة الأولى 1375هـ/1955م مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">14-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الصواعق المرسلة على الجهمية والمعطلة،
لابن القيم، تحقيق د. علي الدخيل الله، دار العاصمة، الطبعة الأولى 1408هـ الرياض.</span><span dir="LTR" lang="EN-GB"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">15-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الفقيه والمتفقهة لأبي بكر أحمد بن علي
الخطيب البغدادي، دار إحياء السنة النبوية، 1395هـ/1975م، مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">16-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">القاموس المحيط، للفيروز الآبادي، الطبعة
الأميرية ببولاق الطبعة الثالثة 1301هـ مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">17-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">قانون التأويل، لأبي حامد الغزالي،
تحقيق: محمد زاهد الكوثري، مطبعة الأنوار، الطبعة الأولى 1359هـ/1940م القاهرة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">18-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الحدود في الأصول، للباجي، تحقيق نزيه
حماد، مؤسسة الزعبي للطباعة والنشر، الطبعة الأولى 1392هـ/ 1973م، بيروت.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">19-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">لسان العرب لأبي الفضل جمال الدين ابن
منظور، دار صادر، بيروت. </span><span dir="LTR" lang="EN-GB"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">20-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">مجموع فتاوى شيخ الإسلام ابن تيمية، خدمة
عبد الرحمن بن قاسم، مكتبة المعارف، الرباط، المغرب.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">21-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">محصل أفكار المتقدمين والمتأخرين للفخر
الرازي، مكتبة الكليات الأزهرية، القاهرة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">22-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">المخصص لابن سيده، المكتب التجاري،
بيروت. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">23-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">المستدرك على الصحيحين للحاكم، مكتب
المطبوعات الإسلامية، حلب.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">24-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">المستصفى من علم الأصول لأبي حامد
الغزالي، دار صادر، المطبعة الأميرية، الطبعة الأولى 1322هـ مصر.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">25-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">مشكاة المصابيح، لمحمد بن عبد الله
الخطيب التبريزي، تحقيق الشيخ الألباني، المكتب الإسلامي، الطبعة الثالثة
1405هـ/1985، بيروت</span><span dir="LTR" lang="EN-GB"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">26-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">المطالب العالية من العلم الإلهي، للفخر
الرازي، تحقيق د. أحمد حجازي السقا، دار الكتاب العربي، الطبعة الأولى
1407هـ/1987م بيروت.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">27-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">المغني لابن قدامة، تحقيق د. طه الزيني،
مكتبة القاهرة، 1389هـ/1969 القاهرة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">28-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">مقال عن المنهج، رينيه ديكارت، ترجمة محمود محمد الخضيري، المطبعة السلفية،
1348هـ/1930م القاهرة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54.0pt; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list 54.0pt; text-align: justify; text-indent: -36.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: x-small;"><span lang="EN-GB">29-<span style="font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";">الملل والنحل للشهرستاني، تحقيق محمد سيد
كيلاني، دار المعرفة، 1400هـ/1980م بيروت.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-size: x-small;"><br /></span>
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><span style="font-size: x-small;"><br clear="all" /></span>
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div id="ftn1">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: لسان العرب 11/548
وما بعدها مادة عقل، والقاموس المحيط 4/18 وما بعدها مادة عقل. والحديث رواه
الحاكم في مستدركه 3/3/539ـ 540 كتاب معرفة الصحابة وحكم عليه الذهبي بالانقطاع<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: كتاب الحدود له ص:
31، وانظر: الإرشاد للجويني ص: 15ـ 16.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn3">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: إحياء علوم الدين
1/85 ـ 86، ومجموع فتاوى ابن تيمية 9/287، 305، 16/336، ودرء تعارض العقل والنقل
1/89، والذريعة إلى مكارم الشريعة للأصفهاني ص: 93 وما بعدها. والفقيه والمتفقهة
للخطيب البغدادي 2/ 20.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn4">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> كتاب المخصص لابن سيده 1/16<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn5">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref5" name="_ftn5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: كتابه مقال عن
المنهج ص: 3ـ 4 ترجمة محمود محمد الخضيري.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn6">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref6" name="_ftn6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> رواه البخاري في صحيحه
1/405 (فتح الباري) كتاب الحيض، باب ترك الحائض الصوم، ح:304.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn7">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref7" name="_ftn7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: إحياء علوم الدين
1/87ـ 88 وفتح الباري 1/406.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn8">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref8" name="_ftn8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> رواه الترمذي 4/364 ح:2007
وقال الألباني ضعيف ويصح وقفه على ابن مسعود. انظر: مشكاة المصابيح 3/112 ح:5129.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn9">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref9" name="_ftn9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: المغني 8/465.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn10">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref10" name="_ftn10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> رواه أبو داود 4/90 كتاب
الأشربة، باب النهي عن المسكر، ح:3686، وصححه الألباني في صحيح الجامع الصغير 6/96
ح: 6854.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn11">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref11" name="_ftn11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> رواه مسلم في صحيحه 4/2052
كتاب القدر، باب الأمر بالقوة وترك العجز...ح:2664.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn12">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref12" name="_ftn12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> الرسالة ص: 38.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn13">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref13" name="_ftn13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: الذريعة للأصفهاني
ص: 96.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn14">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref14" name="_ftn14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> الملل والنحل 1/16.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn15">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref15" name="_ftn15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> مجموع القصائد المفيدة ص:
114.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn16">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref16" name="_ftn16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> درء تعارض العقل والنقل
1/147.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn17">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref17" name="_ftn17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> ص: 359ـ 360.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn18">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref18" name="_ftn18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> المستصفى 2/137ـ 138،
وقانون التأويل ص: 10.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn19">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref19" name="_ftn19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: أساس التقديس ص:
210ـ 211، ومحصل أفكار المتقدمين والمتأخرين ص: 51، وأصول الدين ص: 24، والأربعين
في أصول الدين ص: 433ـ 436 والمطالب العالية 9/113 .<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn20">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref20" name="_ftn20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> وأيضا تلميذه ابن القيم في
كتابه الصواعق المرسلة.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn21">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref21" name="_ftn21" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: درء تعارض العقل
والنقل 1/78ـ80.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn22">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref22" name="_ftn22" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span dir="RTL"></span> انظر: درء تعارض العقل
والنقل 1/87 وما بعدها، و5/277.<o:p></o:p></span></span></div>
</div>
<div id="ftn23">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: x-small;"><a href="file:///D:/Downloads/24w_jdalyah_aql.doc#_ftnref23" name="_ftn23" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-GB"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-GB" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-GB; mso-bidi-font-family: "Simplified Arabic"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-GB;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-GB"> </span><span dir="RTL"></span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "simplified arabic";"><span style="font-size: x-small;"><span dir="RTL"></span> انظر: درء تعارض العقل
والنقل 1/ 141. وانظر: إيثار الحق لابن الوزير ص: 123.</span><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-91144243355316624902016-12-30T11:45:00.001+01:002016-12-30T12:00:46.870+01:00القدر عند المعتزلة<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> الحمد
لله والصلاة والسلام على رسول الله...</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أما بعد<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
فقد قال الله تعالى في كتابه العزيز:{إنا كل شيء خلقناه بقدر}<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الله سبحانه وتعالى قد علم مقادير الخلائق بعلمه
القديم، وكتب ذلك في اللوح المحفوظ قبل أن يخلق السماوات والأرض بخمسين ألف سنه<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
والإيمان بالقدر من أركان الإيمان</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الستة، التي لا يُقبل إيمان المرء
إلا بها. ورغم أهمية هذا الموضوع، إلاّ أنه كان محلاً للاختلاف منذ بداية عصر الإسلام،
فظهرت فرق كالقدرية والجبرية والقائلون بالكسب.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وفي
هذا البحث سأسلط الضوء على القدرية وهم المعتزلة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> حيث موقفهم من القدر والمسائل المتعلقة به،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مع نقدها في ضوء الكتاب والسنة، والله الموفق.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> مشكلة البحث وحدوده:<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> مسألة القدر من المسائل العقدية الجوهرية
في عقيدة المسلم،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ورغم أن المعتزلة فرقة قديمة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">إلا أن هناك من الكتاب المعاصرين من لازال يتبنى فكرهم
في حلة جديدة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مثل:</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">التنوير
واليسار والليبرالية وغيرها.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فكان لابد من بيان انحراف هذا
الفكر والتصدي لمن تبناه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وسيقتصر هذا البحث على نبذة تاريخية
لبداية القول بالقدر في الإسلام وبيان
مفهومه عند المعتزلة.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مع التصدي لبعض المسائل المتعلقة به:
كالتحسين والتقبيح والاستطاعة وغيرها،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مع نقد ذلك كله في ضوء منهج أهل
السنة والجماعة.<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أهداف البحث:<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">التعريف بتاريخ
القول بالقدر في الإسلام.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">التعريف بالمعتزلة.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">بيان مفهوم القدر عند المعتزلة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ونقد ذلك في ضوء الإسلام .</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">بيان رأي
المعتزلة في أفعال العباد ونقد ذلك في ضوء الإسلام.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">5.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">بيان موقف
المعتزلة من بعض المسائل المتعلقة بالقدر كالاستطاعة والتحسين والتقبيح</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وغيرها، مع بيان موقف أهل السنة من ذلك.<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تساؤلات البحث:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 39pt; text-indent: -21pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> متى نشأ القول بالقدر في الإسلام؟<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 39pt; text-indent: -21pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> من هم المعتزلة؟<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 39pt; text-indent: -21pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> ما هو مفهوم القدر عند المعتزلة؟ وهل هو موافق
لمنهج أهل السنة؟</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 39pt; text-indent: -21pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ما
موقف المعتزلة من أفعال العباد؟ وما رأي أهل السنة في ذلك؟</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 39pt; text-indent: -21pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">5-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> ما
هو موقف المعتزلة مع المسائل المرتبطة بالقدر كالاستطاعة والتحسين والتقبيح
وغيرها؟</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وما موقف أهل السنة من ذلك؟<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أهمية البحث وأسباب اختياره:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تكمن أهمية البحث، في أن الوضع السائد
الآن في المجتمعات الإسلامية-وللأسف- الاستقلال بالعقل.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وهذا
الذي أدى إلى الانحرافات العقدية الكثيرة
التي منها الانحراف في مسألة القدر.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ونظراً
لأن منهج المعتزلة مازال سائداً حتى اليوم،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وإن
اكتسى بحُلة جديدة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فإنه من الواجب بيان الحق في هذه
المسألة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فأرجو أن يكون لبحثي المتواضع
إسهام ولو كان بسيطاً في هذا المجال.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الدراسات السابقة:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">لقد توفرت على بعض الدراسات السابقة في
هذا المجال،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وهي متوسعة وشاملة وقد استخدمت
بعضها كمراجع في بحثي، واذكر منها:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فلسفة القدر في
فكر المعتزلة ،للدكتور سميح دغيم.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">القضاء والقدر في
ضوء الكتاب والسنة ومذاهب الناس فيه،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وهي رسالة ماجستير للدكتور عبد
الرحمن بن صالح المحمود.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">المعتزلة وأصولهم
الخمسة وموقف أهل السنة منها، لعواد بن عبد الله المعتق.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وفي هذه الدراسات،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تمت
مناقشة موضوع القدر عند المعتزلة وانحرافهم فيه بشكل مستفيض،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">حيث
في كتاب الدكتور سميح دغيم، تم تناول الموضوع من إطار فلسفي.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أما
الدكتور المحمود ،فقد تكلم عن مفهوم القدر عند أهل السنة مقارناً بينه وبين الفرق
المنحرفة ومنهم المعتزلة.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وأما الأستاذ عواد المعتق،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فقد تكلم عن الأصول الخمسة عند المعتزلة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وقضية القدر مندرجة تحت أصل العدل،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فناقش بعض المسائل فيها.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وأريد
في بحثي هذا تسليط الضوء على مسألة القدر عند المعتزلة،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">محاولة
الاشتمال على جميع المسائل المرتبطة بها،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">في
ضوء الشريعة الإسلامية،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">والله الموفق.<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">منهج البحث:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">سيكون منهج بحثي بإذن الله المنهج الاستقرائي،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">حيث سأتتبع بعض ما كتبه المعتزلة، وما كُتب عنهم في
مسائل القدر على قدر ما يقع بين يدي من كتب.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مع
المنهج المقارن،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">حيث سأقارن ذلك بمنهج السلف في هذه
القضية.<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مصطلحات البحث:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Courier New";">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">القدر</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">: وهو
تقدير الله الأشياء في القدم، وعلمه سبحانه بأنها ستقع وكتابته لها، ومشيئته لها،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ووقوعها حسب ما قدرها.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Courier New";">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">المعتزلة: فرقة
كلامية نشأت في أواخر العهد الأموي. وقد اعتمدت على العقل المجرد في العقيدة، مما
أدى إلى انحرافها، ومن أسمائها:</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">القدرية والعدلية .<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Courier New";">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">التحسين
والتقبيح: المراد به في الشرع، هو كيف يُعرف حُسن الأفعال من قبحها؟ هل بالعقل أم
بالشرع؟<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Courier New"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Courier New";">o<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الاستطاعة: هي
عرض يخلقه الله في الحيوان، يفعل به الأفعال الاختيارية .<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">إجراءات البحث:</span></b><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">بدأت أولاً بكتابة خطة البحث، ثم سأقوم
بتجميع المادة العلمية. بالإضافة إلى الإدلاء بملاحظاتي ونتائجي المستخلصة من
البحث. مع الالتزام في كل ما سبق بالمنهج العلمي، حيث:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 40.75pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">سأعزو كل قول إلى
قائله، مع توثيق الآيات والأحاديث. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 40.75pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">عند نقل الكلام
بنصه سوف أضعه بين علامتي تنصيص " " وسأذكر المراجع في الهامش. أما
المنقول بمعناه أو بتصرف فلا يكون بين علامتي تنصيص، ويحال إلى موطنه بلفظ (أنظر)
قبل اسم المرجع. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 40.75pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">إعداد فهرس
للمراجع والمصادر. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 40.75pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وفي الهامش سأعرف
فقط باسم المرجع واسم المؤلف، وسيكون التعريف الكامل بالمرجع من حيث (الطبعة –
تاريخ النشر – دار النشر) في قائمة المصادر. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 40.75pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">5.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">سيكون ترتيب
قائمة المصادر بالترتيب الأبجدي حسب اسم المرجع.<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">البحث بصورة مبدئية:</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">يتكون البحث من مقدمة، وتمهيد، ومبحثين،
وخاتمة، كالتالي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مقدمة وفيها
توطئة للموضوع، مع أسباب اختياره وأهميته.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تمهيد وفيه تاريخ
نشأة القول بالقدر.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">المبحث الأول:
التعريف بالمعتزلة ومفهوم القدر عندهم عرض ونقد. وفيه ثلاثة مطالب.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أ- المطلب الأول: تعريف موجز بالمعتزلة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ب- المطلب الثاني: مفهوم القدر.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ج- المطلب الثالث: أفعال العباد.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">المبحث الثاني: مسائل
متعلقة بالقدر عند المعتزلة عرض ونقد. وفيه سبعة مطالب.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أ- المطلب الأول: التحسين والتقبيح.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ب- المطلب الثاني: تعليل أفعال الله.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ت- المطلب الثالث: فعل الصلاح والأصلح.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ج- المطلب الرابع: الاستطاعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">د- المطلب الخامس: تكليف ما لا يطاق.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ه- المطلب السادس: المشيئة واشتمالها
المحبة والرضا.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">و- المطلب السابع: الظلم.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">خاتمة وفيها أهم النتائج والمستخلصات من
البحث</span><b style="text-align: center;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> </span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تمهيد<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
إن بدعة القول بالقدر لم يكن لها ظهور في عهد النبوة، لأن النبي عليه الصلاة
والسلام كان بين ظهرانيهم، يستقون من معين الشريعة الصافي، ولكن لم يخل الأمر من
بعض التساؤلات التي أجاب عنها الرسول –صلى الله عليه وسلم – جواباً شافياً حاسماً.
وذلك مثل قصة خروجه على الصحابة وهم يتناقشون في القدر، وغضبه عليهم ونهيه إياهم
عن مثل هذا الأمر.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> ثم
بعد ذلك كف الصحابة عن هذا الأمر، وآمنوا وسلموا بقدر الله على الوجه الحق .<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn8" name="_ftnref8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
ومسألة ظهور بدعة القدر بعد ذلك مختلف فيها، وأرجح الأقوال أنها ظهرت عند
المسلمين على يد معبد الجهني في البصرة، في أواخر عهد الصحابة. ثم أخذها عنه غيلان
الدمشقي، الذي يُعد ثاني من تكلم في القدر بعد معبد، وهؤلاء يسمون القدرية الأولى
.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn9" name="_ftnref9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
يقول شيخ الإسلام: "ثم في آخر عهد الصحابة حدثت القدرية، وأصل بدعتهم
كانت من عجز عقولهم عن الإيمان بقدر الله، والإيمان بأمره ونهيه، ووعده ووعيده
وظنوا أن ذلك ممتنع"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn10" name="_ftnref10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
ويقول أيضاً: "وكان أول من ظهر عنه ذلك بالبصرة ،معبد الجهني"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn11" name="_ftnref11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
وكان هؤلاء قليلي العدد، فلم ينتشر قولهم، خاصة وأن الصحابة وقفوا منهم
موقفاً صارماً. ثم جاءت بعد ذلك المعتزلة، وهي طائفة كبيرة، لها الكثير من الأتباع
والمؤيدين، فأشهروا ونشروا هذا القول. يقول شيخ الإسلام: "وبدعة القدر حدثت
قبل ذلك (يقصد المعتزلة)، بعد موت معاوية، ولهذا تكلم فيهم ابن عمر وابن عباس
وغيرهما.... فلما حدثت المعتزلة، وتكلموا بالمنزلة بين المنزلتين، وقالوا بإنفاذ
الوعيد وخلود أهل التوحيد وأن النار لا يخرج منها من دخلها، ضموا إلى ذلك القدر
فإنه به يتم "<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn12" name="_ftnref12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
وبعد ذلك انشر القول بالقدر في الإسلام، ورغم أن المعتزلة ليسوا هم مبتدعي هذا
القول، إلا أنه ارتبط بهم اشد الارتباط، فسموا بالقدرية. وفي هذه الأثناء ظهرت
فرقة الجهمية، على يد الجهم بن صفوان، والتي حملت لواء الجبر المقابل لبدعة القدر
عند المعتزلة. والجهم أخذ مقالته من أستاذه الجعد بن درهم الذي قال بالجبر قبل
المعتزلة، ولكن مذهبه لم ينتشر إلا مع ظهور فرقة الجهمية على يد الجهم بن صفوان.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn13" name="_ftnref13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
ورغم أن هاتين الفرقتين قد بادتا، إلا أن أفكارهم في القدر مازالت موجودة
في العصر الحاضر، فجميع المذاهب المعاصرة قد تعرضت لهذا الموضوع، مثل الداروينية
والماركسية الذين يسقطون الإرادة الحرة، فهؤلاء امتداد لمذهب الجبر. وفي المقابل
توجد الوجودية التي تقول بالحرية المطلقة.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn14" name="_ftnref14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> ولا يخفى
تبني الكثير من أبناء العالم المسلم لهذه النظريات. إذن نخلص إلى أن بدعة القدر
ظهرت على يد معبد الجهني، ومازالت موجودة حتى اليوم.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المبحث الأول<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">التعريف بالمعتزلة ومفهوم القدر
عندهم عرض ونقد<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">وفيه ثلاثة مطالب<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54pt; text-indent: -36pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">التعريف
بالمعتزلة<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54pt; text-indent: -36pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">مفهوم
القدر<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 54pt; text-indent: -36pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3-<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">أفعال
العباد<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب الأول: التعريف بالمعتزلة.<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> المعتزلة
فرقة إسلامية ظهرت أواخر العهد الأموي، وازدهرت في العصر العباسي، وهي فرقة كلامية،
قالت بأصول خمسة هي (التوحيد-العدل –الوعد والوعيد -المنزلة بين المنزلتين– الأمر
بالمعروف والنهي عن المنكر) فمن قال بهذه الأصول فهو معتزلي. وقد فسروا هذه الأصول
تفسيراً عقلياً منحرفاً، فتنج عن التوحيد نفي صفات الكمال عن الله سبحانه وتعالى
والقول بخلق القرآن. ونتج عن العدل قولهم أن العبد خالق أفعاله، حتى يتحقق عدل
الله –حسب زعمهم- ونتج عن الوعد والوعيد إنكار الشفاعة لأهل الكبائر وخلودهم في النار. ونتج عن المنزلة بين
المنزلتين اعتزالهم لجميع المسلمين ،فهي البدعة التي خالف بها واصل بن عطاء الحسن
البصري. وأما الأصل الخامس، فنتج عنه وجوب الخروج على الحاكم إذا خالف الحق.
وكما ذكرت سابقاً، أن المعتزلة كفرقة إن بادت، فإن أفكارها ما زالت حية
على يد بعض الكتاب والمفكرين المعاصرين، مثل
سعد زغلول وقاسم أمين ولطفي السيد وطه حسين وغيرهم كثير. <a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn15" name="_ftnref15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب الثاني: مفهوم القدر<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إن قدر
الله عند المعتزلة هو إقدار الله العباد على الفعل وإعلامهم به مع علمه بأفعالهم،
حيث أنهم ينسبون إرادة الفعل وخلقه للعباد أنفسهم دون الله وحجتهم في ذلك أن
العباد قد يفعلون المعاصي وأفعال الشرك، فكيف يريدها الله ويفعلها لهم ثم يحاسبهم
عليها؟<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول
القاضي عبد الجبار الهمذاني: " فأما المعاصي والكفر، فمعاذ الله أن يكون عز
وجل خلقها وقضاها وقدرها إلا بمعنى أنه أعلمنا واخبرنا عنها كما قال عز وجل:{وقضينا
على بني إسرائيل} بمعنى أعلمناهم وكيف يصح أن يكون قد قضى الكفر ثم يعاقب
عليه؟" <a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn16" name="_ftnref16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن
فالمعتزلة تنفي مرتبتي القدر الثالثة والرابعة عن الله وتثبتها للإنسان، وهذا
مخالف لما عليه أهل السنة والجماعة من أن الإيمان بالقدر يتضمن أربعة مراتب، وهي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">العلم: وهو الإيمان بأن الله عالم بكل شيء
جمله وتفصيلاً، منذ الأزل وذلك يشمل أفعاله سبحانه وأفعال عباده .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الكتابة: وهي الإيمان بأن الله سبحانه كتب
ذلك العلم في اللوح المحفوظ<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">يقول سبحانه وتعالى :{ألم تعلم أن الله يعلم ما في
السماء والأرض إن ذلك في كتاب إن ذلك على الله يسير}<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn17" name="_ftnref17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>،
ففي هذه الآية إثبات للمرتبتين السابقتين.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المشيئة والإرادة: وهي الإيمان بأن جميع
الكائنات لا تكون إلا بمشيئة الله تعالى، وذلك يشمل فعله سبحانه وفعل مخلوقاته.
يقول تعالى عما يتعلق بفعله:{ويفعل الله ما يشاء}<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn18" name="_ftnref18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
ويقول سبحانه في فعل عباده:{ولو شاء ربك ما فعلوه فذرهم وما يفترون }<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn19" name="_ftnref19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الخلق: وهو الإيمان بأن كل ما في هذا
الكون مخلوق لله ،وذلك يشمل الذوات والصفات والحركات والأفعال <a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn20" name="_ftnref20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
يقول الله سبحانه وتعالى:{والله خلقكم وما تعملون }<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn21" name="_ftnref21" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن فهذا
هو الإيمان الصحيح بالقدر، وهو إثبات هذه المراتب الأربعة، بخلاف المعتزلة التي
تثبت المرتبتين الأوليين فقط .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> ومما تجدر
الإشارة إليه ،أن هناك بعض الغلاة من المعتزلة من أنكر حتى العلم والكتابة، وقدرة
الله على أفعال العباد ،لذلك يسمون مجوس هذه الأمة، لأنهم جعلوا مع الله شركاء في
الخلق وهم العباد وإن كان هدفهم تنزيه الله عن خلق الشر، فهم في ذلك شابهوا المجوس
القائلين بإلهين في الكون: إله النور وهو خالق الخير، وإله الظلمة وهو خالق الشر.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn22" name="_ftnref22" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول شيخ
الإسلام عن هؤلاء الغلاة:" وأما الإقرار بتقدم علم الله وكتابته لأفعال
العباد، فهذا لم ينكره إلا الغلاة من القدرية وغيرهم"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn23" name="_ftnref23" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وبالنسبة لمسألة إرادة الله الكفر والمعاصي،
فهناك نوعين من الإرادة: كونية وشرعية.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> الإرادة
الكونية تشمل المؤمن والكافر، والبر والفاجر، و بها يريد الله المعاصي. ولا يلزم
منها محبة الله ورضاه عن المراد ولكن يلزم وقوع المراد وتحققه، بخلاف الشرعية التي
توافق محبة الله ورضاه ولا يلزم تحققها. <a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn24" name="_ftnref24" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فالله سبحانه أراد المعاصي والكفر، بمعنى
أنه شاء وقوعها، ولا يلزم من هذه المشيئة إجبار البشر على الكفر، فالله سبحانه علم
بعلمه الأزلي أن بعض البشر سيقع منهم المعاصي والكفر، فشاء وقوعها لأن لا شيء في
الكون يخرج عن مشيئته سبحانه. والله أرسل الرسل مبشرين ومنذرين، فمن عصى وكفر
استحق العقاب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب الثالث: أفعال العباد<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> تفرق
المعتزلة بين نوعين من أفعال العباد:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الأفعال الاختيارية المباشرة: وهي التي يفعلها
الإنسان بقدرته واختياره.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الأفعال المتولدة: وهي التي تتولد دون
مشيئة وقدرة واختيار وقصد مثل: الإدراك الحاصل عند فتح البصر ونحوه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> أما
الأفعال الاختيارية، فالذي عليه غالبيتهم العظمى أنها من خلق الإنسان وليس لقدرة
الله وإرادته فيها أي تأثير. يقول عبد الجبار الهمذاني: "فإن قيل فما الدليل على أن أفعال العباد
ليست مخلوقة لله تعالى وأنها أفعالهم؟ قيل له: لو كانت فعلاً لله تعالى لما حسن أن
يأمرنا بحسنها وينهانا عن قبحها... وأيضاً فلو كان الله عز وجل يفعل أفعالنا، لما
وقعت بحسب قصودنا ودواعينا "<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn25" name="_ftnref25" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وخالف
في ذلك بعضهم ، حيث يرى الجاحظ ومعمر أن
أفعال العباد من صنع الطبيعة، أي اضطرارية
كإحراق النار، وإنما نسبت إلى لفاعليها مجازاً وليس لهم إلا الإرادة. وهناك
من المعتزلة من وافق أهل السنة والجماعة وقالوا بأن الله خالقها وهؤلاء قله، وهم
ضرار بن عمرو وحفص الفرد، كما أورد ذلك ابن حزم في الفصل .<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn26" name="_ftnref26" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وأما
الأفعال المتولدة، فقد اختلفوا فيها والرأي الذي عليه معظمهم، هو تقسيمهم
للمتولدات إلى قسمين: <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">تولد عن غير الحي، مثل: حرق النار وتبريد
الثلج. واختلفوا فيه، فقال بعضهم أنه فعل الله عز وجل، وقال البعض فعل الطبيعة وقال
آخرون بل هي أفعال لا فاعل لها.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">تولد عن الحي، وقالوا فيه أنه من فعل
الإنسان، وبهذا قال القاضي عبد الجبار.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn27" name="_ftnref27" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن نخلص
إلى أن المعتزلة يقولون بخلق العباد لأفعالهم، بغض النظر عن مسألة التولد التي هي
من إحداث بشر بن المعتمر. وهذا القول مخالف للاعتقاد الصحيح الذي عليه سلف الأمة، من
أن الله سبحانه وتعالى هو خالق العباد وخالق أفعالهم، وهذا ليس فيه اختلاف ولا شك
بينهم بل لم يظهروا القول فيه إلا بعد أن أحدثته الفرق الضالة. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول ابن
تيمية :"أفعال العباد مخلوقة باتفاق سلف الأمة وأئمتها... وكان السلف قد
اظهروا ذلك لما أظهرت القدرية أن أفعال العباد غير مخلوقة لله، وزعموا أن العبد
يحدثها أو يخلقها دون الله. فبين السلف والأئمة أن الله خالق كل شيء من أفعال
العباد وغيرها "<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn28" name="_ftnref28" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">ويقول الطحاوي:" وأفعال العباد خلق الله ، وكسب
من العبد"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn29" name="_ftnref29" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">فأفعال العباد كسب لهم، أي أنهم هم الموصوفين بها
وفاعلين لها حقيقة. وخلق من الله، أي أن الله هو الذي أحدثها. يقول شيخ الإسلام
شارحاً معنى الكسب: "إن الكسب هو الفعل الذي يعود على فاعله بنفع أو ضر".<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn30" name="_ftnref30" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">إذن فالعباد هم المصلين والصائمين، والمطيعين
والعاصين، فهي أفعالهم على الحقيقة. والله سبحانه هو الذي خلقهم وخلق أفعالهم
وقدرتهم وإرادتهم، فخلق الله لأفعال العباد لا يعني سلب المشيئة والقدرة منهم، ولكن
يعني أن مشيئتهم وقدرتهم خاضعة لمشيئة الله وقدرته .يقول الله سبحانه وتعالى:{لمن
شاء منكم أن يستقيم *وما تشاءون إلا أن يشاء الله رب العالمين}<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn31" name="_ftnref31" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn32" name="_ftnref32" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[32]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> فهذا هو المذهب الموافق للواقع والعقل، فالإنسان
يعلم أن له مشيئة وقدرة، بهما يفعل وبهما يترك. ويميز بين ما يقع منه بإرادته مثل
المشي وما يقع منه بغير إرادته مثل الارتعاش. بالإضافة إلى أن الكون كله مملوك لله
تعالى، والإنسان جزء من هذا الكون، ولا يمكن للمملوك أن يتصرف في ملك المالك إلا
بمشيئته وإذنه.<span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn33" title=""><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[33]</span></span></a></span></span></span><b style="text-align: center;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"> </span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">المبحث الثاني<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مسائل متعلقة بالقدر عند المعتزلة
عرض ونقد<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">وفيه سبعة مطالب<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">التحسين والتقبيح</span></b><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تعليل أفعال الله</span></b><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فعل الأصلح
والصلاح</span></b><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الاستطاعة</span></b><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">5.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تكليف ما لا يطاق</span></b><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">6.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الإرادة
واستلزامها الرضا والمحبة</span></b><b><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">7.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الظلم<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب الأول: التحسين والتقبيح<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> التحسن
والتقبيح من المسائل العقدية المتعلقة بالقدر، وهي من المسائل التي كثر الاختلاف
فيها. ففي البداية سأبين تعريف المعتزلة للحسن والقبيح.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">ترى المعتزلة أن الفعل الحسن هو الفعل الذي لا يستحق
فاعله الذم عليه. وفي المقابل الفعل القبيح هو ما استحق مرتكبه الذم عليه. وذهبت المعتزلة
إلى أن الحسن والقبح صفتان ذاتيتان في الأفعال
فهي لها في نفسها جهة مُحسِّنة أو مُقبِّحة ،ويقتصر دور الشرع على الكشف،
فهو يكشف لنا عن حسن الأفعال أو قبحها. فالحكم على الفعل بأنه حسن أو قبيح راجع
إلى العقل بناء على صفات الحسن والقبح الذاتية في الفعل، أما الشرع هو مجرد مبين
لتلك الصفات.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn34" name="_ftnref34" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[34]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول
القاضي عبد الجبار: "وكل عاقل يعلم بكمال عقله قبح كثير من الآلام كالظلم
الصريح وغيره وحسن كثير منها كذم المستحق للذم وما يجري مجراه"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn35" name="_ftnref35" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[35]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وهذا
مخالف لمنهج أهل السنة والجماعة في هذه المسألة، فهم يرون أن الأفعال قد يدرك
العقل حسنها أو قبحها، لكن لا يترتب عليها ثواب أو عقاب إلا بالشرع، فلا تلازم بين
إدراك الحسن والثواب كما أنه لا تلازم بين إدراك القبح والعقاب، فالأفعال في نفسها
حسنة أو قبيحة لكن لا يترتب عليها ثواب أو عقاب إلا بالأمر أو النهي. فمثلاً الكذب
فعل قبيح في ذاته، ولكن العقاب عليه مشروط بالشرع . <a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn36" name="_ftnref36" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[36]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
وقد دل على ذلك القرآن في قوله تعالى:{ وما كنا معذبين حتى نبعث رسولاً}.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn37" name="_ftnref37" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[37]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول شيخ
الإسلام مؤيداً ما قلناه سابقاً:" وقد يعلم بالعقل و الشرع قبح ذلك... لكن لا
يلزم من حصول هذا القبح أن يكون فاعله معاقباً في الآخرة إذا لم يرد شرع بذلك، وهذا
مما غلط فيه غلاة القائلين بالتحسين والتقبيح "<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn38" name="_ftnref38" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[38]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> ويميز شيخ
الإسلام بين ثلاثة أنواع من الأفعال:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">هو الفعل الذي فيه مفسدة أو مصلحة حتى مع
عدم ورود الشر ع بها، فهذه الأفعال حسنة أو قبيحة لكن لا يترتب عليها ثواب أو عقاب
إلا بالشرع.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الفعل الذي يكتسب صفة الحسن أو القبح
بخطاب الشارع.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الفعل الذي يأمر الشارع به لامتحان العبد،
ولا يكون المراد فعل المأمور، مثل أمر الله إبراهيم عليه السلام بذبح ابنه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فالحكمة
منشؤها من نفس الأمر لا من نفس المأمور به ، وهذين النوعين الأخيرين لم يفهمهما
المعتزلة، فأدى إلى انحرافهم في هذه المسألة.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn39" name="_ftnref39" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[39]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن
فالتحسين والتقبيح فيه تفصيل، فلا يقال أنه بالشرع مطلقاً مثل الأشاعرة، ولا
بالعقل مطلقاً مثل المعتزلة<span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn40" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[40]</span></span></a></span></span></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب الثاني: تعليل أفعال الله<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وهذا
المبحث من أجل وأهم المباحث المتعلقة بالقدر، والمقصود به، هل لأفعال الله سبحانه
وتعالى حكمة؟ أم أنه يفعلها هكذا لمحض المشيئة وصرف الإرادة؟ ورأي المعتزلة هنا
قريب من أهل السنة ولكنهم ضلوا في ذلك قليلاً. حيث يقولون أن الله سبحانه وتعالى
يخلق ويفعل ويأمر لحكمة محمودة ولكن هذه الحكمة مخلوقة منفصلة عنه، لا تعود عليه. فهم
يثبتون الحكمة مثل أهل السنة، ولكنهم ينحرفون بها عن الحق. فيرون أن الحكمة من أفعاله
سبحانه هي إحسانه إلى الخلق، والحكمة من
أمره تعريض المكلفين المأمورين للثواب. ولا يعود لله سبحانه من هذه الحكمة شيء، ولا
يقوم به فعل أو نعت.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn41" name="_ftnref41" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[41]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فالمعتزلة
أثبتوا التعليل ولكن بشكل باطل، يقول شيخ الإسلام: "والمعتزلة أثبتت التعليل،
لكن على أصولهم الفاسدة في التعليل والتجويز وأما أهل الفقه والعلم وجمهور
المسلمين الذين يثبتون التعليل، فلا يثبتونه على قاعدة القدرية ولا ينفونه نفي
الجهمية."<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn42" name="_ftnref42" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[42]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فالمذهب
الصحيح الذي عليه أهل السنة والجماعة، هو أن الله سبحانه وتعالى حكيم، لقوله
تعالى{فاعلموا أن الله عزيز حكيم}<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn43" name="_ftnref43" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[43]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
فالله سبحانه يفعل ما يفعل لحكمة يعلمها سبحانه، وقد يعلم العباد أو بعضهم من
حكمته، وقد يتفرد سبحانه بعلمها. ولكنهم
لا يقولون مثل المعتزلة، أن الحكمة صالح العباد وهي مخلوقة منفصلة عنه. فهذا كلام
باطل، فالله سبحانه من صفاته الحكمة، وهو يفعل بإرادته وحكمته ما يشاء.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> ويذكر شيخ
الإسلام سبب انحرافهم في ذلك، فيقول: "فإذا خلق شيئاً لحكمة يحبها ويرضاها لم
يجز أن يقال: هو مفتقر إلى غيره، إلا إذا كان هناك خالق غيره يفعل ما يحبه ويرضاه،
وهذا يجيء على قول القدرية الذين يزعمون أنه لم يخلق أفعال العباد "<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn44" name="_ftnref44" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[44]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
فالمعتزلة حيث اثبتوا لأفعال الله حكمة منفصلة عنه، حصروا هذه الحكمة في المخلوق، ثم
زعموا أنها لا تتم إلا بكون العباد خالقين لأفعالهم والله غير خالق لها وكل هذا
حتى لا تنتفي عنه صفة العدل، وهو أحد أصولهم الخمسة. وهذا مخالف لمذهب أهل السنة
الذين يرون أن الله سبحانه حكيم، يفعل بحكمته التي هي صفة له سبحانه ،من صفات
كماله .يقول شيخ الإسلام: "إنه خالق كل شيء من أفعال العباد وغيرها، فلم يوجد
إلا ما خلقه هو، وله في ذلك من الحكمة البالغة ما يعلمه هو على وجه التفصيل، وقد يعلم بعض عباده من ذلك ما يعلمه إياه، إذ لا يحيطون بشيء من علمه إلا بما شاء".<span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn45" title=""><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[45]</span></span></a></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب الثالث: فعل الصلاح والأصلح<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فعل
الصلاح أو الأصلح من المبادئ المتعلقة بمباحث القدر، حيث انه يبحث في قضية الله
سبحانه وهل هو يفعل ما هو في صلاح العباد أو حتى الأصلح لهم؟ وهل ذلك واجب عليه؟
أم أنه تفضل منه سبحانه؟<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وهذه المسألة
متعلقة بخلق أفعال العباد، فالمعتزلة يوجبون على الله فعل ما هو في صالح العباد، لأنه
يؤدي إلى القول بأن العباد هم خالقي أفعالهم لأن الله سبحانه لو خلقها ثم عاقبهم
عليها، لكان في ذلك ظلم لهم ناهيك على أن يفعل شيء ليس في صالحهم.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn46" name="_ftnref46" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[46]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فالمعتزلة
يرون وجوب فعل الصلاح للعباد، بل ويتعدون ذلك إلى أن الله لا يستطيع إلا أن يفعل
ما فيه صلاح عباده، ولكنهم اختلفوا في مسألة الأصلح، وهي أنه الله يفعل ما هو أصلح
وليس صالح، فهناك الصالح وهناك الأصلح. فقال جمهورهم أنه يجب عليه فعل الأصلح ما
عدا بشر بن المعتمر الذي يوجب فعل الصالح فقط، بحجة أن الأصلح لا غاية ولا نهاية
له.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn47" name="_ftnref47" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[47]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> واختلفوا أيضاً
في هذه المسألة على فريقين:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">فريق معتزلة بغداد ،الذين أوجبوا على الله
فعل الأصلح للعباد في دينهم ودنياهم، حيث أنه لا يجوز عليه أن يبقي أي صلاح ممكن
لعباده في العاجل أو الآجل إلا أن يفعله وإلا
كان ظالماً بخيلاً، تعالى الله عن ذلك علواً كبيراً. فكل ما ينال العبد في دينه
ودنياه هو الأصلح له، فمرضه وصحته، وحياته وموته كلها في صلاحه. حتى دخول النار
والخلود فيها صلاح له، لأنه لو خرج منها لعاد إلى ما كان عليه.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">فريق معتزلة البصرة، الذين أوجبوا على
الله فعل الأصلح في الدين فقط، وهذا الذي عليه عبد الجبار المعتزلي.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn48" name="_ftnref48" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[48]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن
فالمعتزلة يوجبون الصلاح والأصلح على الله، وإن خالف بعضهم أو اختلفوا فيما بينهم،
وهذا مخالف لمذهب أهل السنة والجماعة، الذين لا يقولون بوجوب شيء على الله سبحانه وتعالى، بل باستحالة ذلك، لاستحالة موجب
فوقه يوجب عليه شيئاً. فكل نعمة من الله على خلقه هي تفضل منه وتكرم، حتى ما أوجبه
الله على نفسه ،فهو من باب التفضل، لأنه لم يوجبه عليه أحد. فالله أمر العباد بما
فيه صلاحهم، ونهاهم عما فيه فسادهم، وهو سبحانه يفعل ما فيه صلاح العباد، ولكن ليس
على سبيل الوجوب.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn49" name="_ftnref49" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[49]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول شيخ
الإسلام: "وأما الإيجاب عليه سبحانه وتعالى والتحريم بالقياس على خلقه، فهذا
قول القدرية، وهو قول مبتدع مخالف لصحيح المنقول وصريح المعقول. وأهل السنة متفقون
على أنه سبحانه خالق كل شيء وربه ومليكه، وأنه ما شاء كان وما لم يشأ لم يكن، وأن
العباد لا يوجبون عليه شيئاً".<span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;"><a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn50" title="">[50]</a></span></span><a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn50" title=""><!--[endif]--></a></span></span></span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><span class="MsoFootnoteReference"><br /></span></span></span></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 417.75pt; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب
الرابع: الاستطاعة<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 417.75pt; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> الاستطاعة مثل فعل الأصلح، وجه ارتباطها
بالقدر هو أفعال العباد. وقبل أن نبين رأي المعتزلة في هذا الأمر، نوضح أنواع
الاستطاعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فهناك نوعين من الاستطاعة: <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> استطاعة قبل الفعل، وهي مناط التكليف، فإذا
لم توجد فلا تكليف. مثل: الصحة، وحصول الأسباب التي لابد منها في الفعل .<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> استطاعة مقارنة للفعل، وهي التي تكون معه، و
بها يكون، وهي ليست مناطاً للتكليف، بل الله يمنحها لمن يشاء.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> والاستطاعة الثانية نفتها المعتزلة، وأثبتت
الأولى لأن الله عندهم لا يقدر أن يهدي أحداً، ولا يضل أحداً، بل العبد هو الذي
يتصرف في نفسه.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn51" name="_ftnref51" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[51]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول عبد الجبار الهمذاني: "فإن قيل
فما الدليل على أن القدرة قبل الفعل؟ قيل له: لأنها لو كانت مع الفعل لوجب أن لا
يقدر كافر على الإيمان ولو لم يقدر عليه لم يحسن من الله تعالى أن يأمره به، لأن
الله تعالى لا يكلف العباد ما لا يطيقون"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn52" name="_ftnref52" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[52]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فالاستطاعة السابقة للفعل، والتي تثبتها
المعتزلة، تشمل القدرة على الفعل وعلى ضده،
وهي غير موجبة للفعل. بخلا ف
الاستطاعة المقارنة، التي لا تصلح لغير الفعل. وقول المعتزلة في الاستطاعة يتماشى
مع بقية أقوالهم في القدر.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn53" name="_ftnref53" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[53]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول عنهم شيخ الإسلام: "وقوم جعلوا
الاستطاعة قبل الفعل، وهو الغالب على النفاة من المعتزلة والشيعة ...والقدرية أكثر
انحرافاً، فإنهم يمنعون أن يكون مع الفعل قدرة بحال، فإن عندهم المؤثر لا بد أ ن
يتقدم على الأثر لا يقارنه بحال، سواء في
ذلك القدرة والإرادة والأمر"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn54" name="_ftnref54" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[54]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> ومذهب المعتزلة في هذه المسألة كسائر
مذاهبهم في القدر، مخالف للمذهب الصحيح ، الذي عليه أهل السنة والجماعة، حيث أنهم
–أهل السنة – يثبتون الاستطاعتين.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول الطحاوي – رحمه الله - :
"والاستطاعة التي يجب بها الفعل، من نحو التوفيق الذي لا يجوز أن يوصف
المخلوق به، فهي مع الفعل. وأما الاستطاعة من جهة الصحة والوسع والتمكن وسلامة
الأدوات فهي قبل الفعل، وبها يتعلق الخطاب"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn55" name="_ftnref55" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[55]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> ويقول شيخ الإسلام: "والصواب الذي دل
عليه الكتاب والسنة، أن الاستطاعة متقدمة على الفعل، ومقارنة له أيضاً، وتقارنه أيضاً
استطاعة أخرى لا تصلح لغيره. فالاستطاعة نوعان: متقدمة صالحة للضدين، ومقارنة لا
تكون إلا مع الفعل، فتلك هي المصححة للفعل المجوزة له، وهذه هي الموجبة للفعل
المحققة له "<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn56" name="_ftnref56" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[56]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> ويضرب شيخ الإسلام أمثلة للنوعين: </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> الاستطاعة
السابقة، مثل قوله تعالى {فاتقوا الله ما استطعتم }<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn57" name="_ftnref57" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[57]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
،فالمراد هنا الاستطاعة المتقدمة. ولو أريد الاستطاعة المقارنة، لما وجب على أحد
من التقوى إلا ما فعل فقط، إذ هو الذي قارنته الاستطاعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> الاستطاعة المقارنة، مثل قوله تعالى:{ما
كانوا يستطيعون السمع وما كانوا يبصرون }<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn58" name="_ftnref58" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[58]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>،
فهم في الواقع مستطيعين السمع استطاعة
متقدمة، لكنهم لا يسمعون الحق .<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn59" name="_ftnref59" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[59]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن فأهل السنة يثبتون النوعين بخلاف
المعتزلة التي تثبت الاستطاعة المتقدمة فقط.</span><b style="text-align: center;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span></b><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> </span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب الخامس: تكليف ما لا يُطاق<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وهذه
المسألة متفرعة من الاستطاعة، فما لا يطاق هو ما لا يستطاع. ومذهب المعتزلة في
ذلك، أن تكليف ما لا يطاق غير جائز، وذلك لأنه قبيح عقلاً مثل تكليف الأعمى نقط
المصاحف.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وكلامهم هذا
مبني على مذهبهم في الاستطاعة، حيث أنهم كما -عرفنا سابقاً- لا يثبتون إلا
الاستطاعة السابقة على الفعل التي بها يتحقق التكليف ومن ثم يترتب عليه الثواب
والعقاب، ويمنعون الاستطاعة المقارنة له لأنها لو أثبتت، كان تكليف الكافر
بالإيمان تكليفاً بما لا يطاق، لأنه إذا أطاقه لوقع منه. وتكليف ما لا يطاق قبيح
والله لا يفعل القبيح.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn60" name="_ftnref60" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[60]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول عبد
الجبار الهمذاني: "ومما يدل أن على أنه لا يكلف العبد ما لا يطيقه، أنه لا
يجوز أن يأمر من لا مال له بالزكاة ، لأن الزكاة لا تصح بلا مال "<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn61" name="_ftnref61" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[61]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن فمذهب
المعتزلة أن تكليف ما لا يطاق لا يجوز، وهو من باب العدل الذي هو أحد أصولهم
الخمسة، فيجب عندهم على الله إقدار العباد على التكليف تمام الاقدار، فكما أنه
كلفهم، يجب عليه إقدارهم. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فهذا هو
رأي المعتزلة في هذه المسألة، وهو مخالف لمذهب أهل السنة والجماعة، الذين يفصلون
في هذه المسألة كالتالي:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">أن إطلاق القول في هذه المسألة بدعة، يقول
شيخ الإسلام: "فإطلاق القول بتكليف مالا يطاق من البدع الحادثة في الإسلام"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn62" name="_ftnref62" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[62]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">إن تكليف ما لا يطاق على ضربين:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">أ- تكليف ما لا يطاق لوجود ضده من العجز، فهذا لا يطاق
لأن الإنسان عاجز عنه، لوجود ضده، مثل: تكليف المقعد القيام والأعمى الخط والكتابة.
فهذا انعقد الإجماع على عدم جوازه، لأن عدم الطاقة فيه راجعة إلى الامتناع
والاستحالة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">ب- تكليف ما لا يطاق مع عدم وجود ضده من العجز، فهو
غير مستحيل ولا معجوز عنه، ولكنه ترك وأنشغل عنه بضده. مثل: الكافر إذا كلف
بالإيمان، فهو غير عاجز عنه، وليس مستحيل منه ولكنه ترك الإسلام لانشغاله بالكفر وهذا
النوع جائز بإجماع الفقهاء وأهل العلم كما قرر ذلك شيخ الإسلام ابن تيمية.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn63" name="_ftnref63" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[63]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب السادس: الإرادة واستلزامها
الرضا والمحبة<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فهل إرادة
الله للأمور والأفعال، يلزم منها محبته لها ورضاه عنها؟<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> المعتزلة
تذهب إلى أنهما متلازمان، فالإرادة تستلزم الرضا والمحبة يقول شيخ الإسلام: "
فإن الجهمية والمعتزلة كلاهما يقول: أن القادر المختار يرجح أحد المتماثلين بلا
مرجح. وكلاهما يقول: لا فرق بين الإرادة والمحبة والرضا"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn64" name="_ftnref64" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[64]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> فإرادة
الله للأفعال عندهم مستلزمة لمحبته ورضاه، فقالوا: من المعلوم بالكتاب والسنة
والإجماع أن الله يحب الإيمان والعمل الصالح ويكره الكفر والفسوق والعصيان، فيلزم من ذلك أن تكون كل المعاصي التي في الوجود
واقعة دون مشيئته وإرادته، وبخلاف أمره ومحبته ورضاه. فالمحبة والرضا عن أفعال
العباد بمثابة الأمر بها، وكذلك الإرادة ، فالله عندهم غير مريد إلا لما أمر به.
وبناء على ذلك أولوا كل ما في القرآن من الآيات والدلائل الصراح لإرادة الله كل ما
يحدث في هذا الكون.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn65" name="_ftnref65" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[65]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> إذن فالله
عندهم مريد للخير فقط في هذا الكون، وهذا امتداد طبيعي لقولهم بأن العباد هم خالقي
أفعالهم. وهذا مخالف للعقل والشرع والفطرة، فمعلوم أن هناك فرق بين الإرادة
والمحبة والرضا، فقد يريد الإنسان شيئاً ولا يحبه مثل الدواء. وهذا يعلمه الإنسان
بعقله وفطرته، أما بالنسبة للشرع فقد نص القرآن أن كل ما في هذا الكون هو بمشيئة
الله وقدرته، يقول تعالى:{وما تشاؤون إلا أن يشاء الله رب العالمين }<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn66" name="_ftnref66" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[66]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>،
حتى ضلال البشر فهو بإرادة الله، يقول سبحانه:{فمن يرد الله أن يهديه يشرح صدره
للإسلام ومن يرد أن يضله يجعل صدره ضيقاً حرجاً}<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn67" name="_ftnref67" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[67]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
فهناك نوعين للإرادة -كما بينا في موضع سابق من هذا البحث- نوع يسلتزم رضا الله
ومحبته وهي الإرادة الشرعية، ونوع غير مسلتزم لذلك، وهي الإرادة الكونية فإرادة
الله لضلال الإنسان من قبيل الإرادة الكونية وإرادته لهدايته من قبيل الإرادة
الشرعية ويظهر ذلك في قوله تعالى:{والله لا يحب الفساد}<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn68" name="_ftnref68" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[68]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>،
فرغم أنه أراد ضلال الإنسان إلا أنه لا يحبه ولا يرضاه. فالمعتزلة لم يفرقوا بين
نوعي الإرادة، فأوقعهم ذلك في الضلال والانحراف.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المطلب السابع: الظلم<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> تعرف
المعتزلة الظلم بأنه: كل ضرر لا نفع فيه، ولا دفع ضرر، ولا استحقاق ولا الظن
للوجهين المتقدمين. ويذهب أكثرهم إلى أن الله سبحانه وتعالى لا يفعل الظلم مع
قدرته عليه. ولكن بعضهم يقول أن الله لا يستطيع فعل الظلم، مثل: النظام والجاحظ، بحجة
أن ذلك يوجب النقص عليه حسب زعمهم. وقاسوا هذا الظلم على أفعال العباد، فضربوا له
من أنفسهم الأمثال ولم يجعلوا له المثل الأعلى، فحرموا عليه وأوجبوا بناء على هذه الأقيسة
الباطلة، وبنوا على ذلك بعض الأمور الباطلة، ومنها: أن الله لا يهدي ضالاً ولا يضل
مهتدياً، وأنه سبحانه إذا أمر العبد بتكليف معين ولم يعنه عليه بجميع وجوه
الإعانة، كان ظالماً له، والله عندهم عدل لا يظلم، لذلك ليس هو خالق أفعال العباد،
بل هم خالقي أفعالهم بدون مشيئته وقدرته، لأنه لو خلقها ثم عاقبهم عليها لكان ذلك
ظلماً. إلى غير ذلك من الأمور الباطلة.<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn69" name="_ftnref69" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[69]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> يقول عبد
الجبار: "كل قبيح يقع في العالم فهو من أفعال العباد، والله تعالى غني عن
فعله"<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn70" name="_ftnref70" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[70]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"> وكلامهم
هذا مخالف لقول أهل السنة، فالظلم عند أهل السنة هو وضع الشيء في غير موضعه، أي أن
الظلم الذي حرمه الله على نفسه وتنزه عنه هو أن لا يُحَّمل المرء سيئات غيره، ولا
يُعذبه إلا بما كسبت يداه، ولا يُنقص من حسناته. والله سبحانه قادر على الظلم،
ولكنه تركه، لذلك استحق الحمد والثناء. فعقوبة الإنسان بذنب لم يرتكبه ظلم يتنزه
الله عنه، وإثابة المطيع فضل وإحسان منه<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn71" name="_ftnref71" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[71]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
يقول الرسول –صلى الله عليه وسلم –في الحديث القدسي:{يا عبادي إني حرمت الظلم على
نفسي، وجعلته بينكم محرماً، فلا تظالموا .<span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;"><a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn72" title="">[72]</a></span></span></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">الخاتمة<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">
في ختام هذا البحث، أحمد الله وأشكره أن جعلنا من أهل السنة والجماعة الذين
يستمعون القول ويتبعون أحسنه. وأحمد الله الذي وفقنا إلى استخدام عقولنا فيما فيه
صلاحنا، ولا يسعني القول إلا كما قال الله سبحانه وتعالى في كتابه العزيز:{ربنا لا
تزغ قلوبنا بعد إذ هديتنا }<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftn73" name="_ftnref73" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;">[73]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.
وفيما يلي النتائج المستخلصة من البحث:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أن أول من قال بالقدر
في الإسلام هو معبد الجهني، ثم أخذه عنه غيلان الدمشقي، فكان هؤلاء وأتباعهم يسمون
القدرية الأولى، ثم جاء بعدهم المعتزلة.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">أن المعتزلة وإن
كانت فرقة قديمة، إلا أن أفكارها ما زلت موجودة إلى اليوم في حلل جديدة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">القدر عند
المعتزلة هو إقدار العباد على الفعل فقط دون المشيئة والخلق، فهم ينفون المرتبتين
الثالثة والرابعة للقدر بخلا ف أهل السنة.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">العباد عند
المعتزلة هم خالقي أفعالهم، بقدرتهم واختيارهم، وليس لقدرة الله ومشيئته فيها أي
تأثير.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">5.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ابتدع بشر بن
المعتمر مسألة الأفعال المتولدة، واختلف المعتزلة فيها، وأكثرهم أنها مخلوقة
للبشر.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">6.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الحسن والقبح عند
المعتزلة صفتان ذاتيتان في الأفعال، والعقل يحكم عليها بذلك، أما الشرع فهو مجرد
كاشف عن ذلك.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">7.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">ترى المعتزلة أن
الله يفعل لحكمة محمودة، ولكنها مخلوقة منفصلة عنه لا تعود عليه.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">8.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">توجب معظم المعتزلة على الله فعل الأصلح للعباد، فهو حسب
زعمهم لا يستطيع إلا ذلك تعالى الله عن قولهم علواً كبيراً.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">9.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تنحرف المعتزلة
بالاستطاعة عن الحق، فلا يثبتون إلا الاستطاعة السابقة للفعل، الشاملة للفعل وضده.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">10.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">تكليف ما لا يطاق
عند المعتزلة غير جائز مطلقاً، بخلاف أهل السنة والجماعة الذين يفصلون في هذا
الأمر.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">11.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الإرادة عند
المعتزلة مستلزمة للرضا والمحبة، وهذا يتماشى مع قولهم بخلق العباد لأفعالهم.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">12.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">انحرفت المعتزلة
في معنى الظلم عن أهل السنة، وبعضهم يرى عدم استطاعة الله فعل الظلم.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">13.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">انحرفت المعتزلة
فيما سبق كله عن مذهب أهل السنة والجماعة.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">هذا والله أعلم، وصلى والله وسلم على
نبينا محمد، عليه أشرف الصلاة وأتم التسليم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">المراجع<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">اقتضاء الصراط
المستقيم، لشيخ الإسلام أحمد بن عبد الحليم بن تيمية ط1، 1325 هـ 907 م، المطبعة
المشرفية.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الاحتجاج بالقدر،
لشيخ الإسلام ابن تيمية، المكتب الإسلامي، إشراف زهير الشاويش.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الأصول الخمسة، للقاضي
عبد الجبار الهمذاني،1998م، مكتب النشر العلمي، ط1، تحقيق د. فيصل عون.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الإيمان بالقضاء
والقدر، محمد بن إبراهيم الحمد ط 2، 1416هـ ، دار الوطن.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">5.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">التعريفات،
للشريف علي الجرجاني، ط 1، المطبعة الخيرية بجمالية مصر.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">6.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">القضاء والقدر
عند السلف، علي الوصيفي، دار الإيمان للنشر والتوزيع.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">7.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">القضاء والقدر في
ضوء الكتاب والسنة، د. عبد الرحمن المحمود، ط 2، 1418-1997م.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">8.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">المرجع الكامل في
الفرق والجماعات والمذاهب الإسلامية، صلاح أبو السعود، مكتبة النافذة، ط 1، 2005.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">9.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">المعتزلة وأصولهم
الخمسة، عواد بن عبد الله المعتق، مكتبة الرشد، ط 2، -1416-1995م. </span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">10.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">الموسوعة
الميسرة للأديان والمذاهب المعاصرة، الندوة العالمية للشباب الإسلامي، إشراف د.
مانع الجهني، ط 5، دار الندوة العالمية للطباعة والنشر.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">11.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">درء
تعارض العقل والنقل، لشيخ الإسلام ابن تيمية ،تحقيق محمد رشاد سالم، ط، 2،1411 هـ
-1991م، بمناسبة افتتاح المدينة الجامعية.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">12.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">شرح
العقيدة الطحاوية، للشيخ عبد الرحمن البراك، ط 2،1431 -2010م، دار التدمرية.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">13.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">شرح
العقيدة الواسطية لشيخ الإسلام ابن تيمية، شرحها الشيخ محمد بن صالح العثيمين، ط 5،
1419، دار ابن الجوزي.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">14.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">شرح
ثلاثة الأصول، للشيخ محمد بن عثيمين، ط، 4، 1418-1998م، دار الثريا للنشر
والتوزيع.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">15.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">فلسفة
القدر في فكر المعتزلة، د. سميح دغيم، ط،1،1992م، دار الفكر اللبناني.</span><span dir="LTR" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-right: 36pt; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Calibri;">16.<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt;">مجموع فتاوى شيخ
الإسلام ابن تيمية، تحقيق فريد الجندي وأشرف الشرقاوي، دار الحديث القاهرة،
1427-2006</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "DecoType Naskh Special"; font-size: 20.0pt;">
م.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; unicode-bidi: embed;">
</div>
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> القمر، (49)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">لما
رواه مسلم، (2653)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn3">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة ومذاهب الناس فيه، للدكتور عبد الرحمن المحمود،
ص 39.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn4">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
الموسوعة الميسرة للأديان والمذاهب المعاصرة، بإشراف الدكتور مانع الجهني، ج 1، ص 64.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn5">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref5" name="_ftn5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر السابق، ج 2، ص 1009.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn6">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref6" name="_ftn6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> التعريفات، للجرجاني، ص 8.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn7">
<div align="right" class="MsoFootnoteText" style="text-align: right;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref7" name="_ftn7" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-SA">الحديث موجود في سنن ابن ماجه،
ج 1، 33. وسنن الترمذي (2133)، ج 4 - 443 </span></span><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn8">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref8" name="_ftn8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة،
مرجع سابق، ص 154 <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn9">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref9" name="_ftn9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر السابق، ص162-165وص167-168<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn10">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref10" name="_ftn10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
مجموع الفتاوى لابن تيمية ، ج7 ، ص 22.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn11">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref11" name="_ftn11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">السابق، ج 4، ص 731.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn12">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref12" name="_ftn12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">مجموع الفتاوى، ج4، ص600. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn13">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref13" name="_ftn13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة،
ص 202-203<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn14">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref14" name="_ftn14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر السابق، ص215 وص217<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn15">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref15" name="_ftn15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر الموسوعة الميسرة، مرجع سابق، ص 64 وص 68
وص 72-73، وانظر المرجع الكامل في الفرق والجماعات، صلاح ا بو السعود، ص 123-125.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn16">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref16" name="_ftn16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> الأصول الخمسة، للقاضي عبد الجبار الهمذاني، ص99.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn17">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref17" name="_ftn17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">الحج،
(170)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn18">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref18" name="_ftn18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">إبراهيم،
(27)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn19">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref19" name="_ftn19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">الأنعام،
(112)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn20">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref20" name="_ftn20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
شرح الثلاثة أصول، للشيخ محمد بن عثيمين، ص 111-112.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn21">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref21" name="_ftn21" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">الصافات،
(96)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn22">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref22" name="_ftn22" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
المعتزلة وأصولهم الخمسة، لعواد المعتق، ص 170 والقضاء والقدر عند السلف، لعلي
الوصيفي، ص87 وانظر الإيمان بالقضاء والقد، لمحمد الحمد، ص 173-174.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn23">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref23" name="_ftn23" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">مجموع
فتاوى شيخ الإسلام ابن تيمية، ج 4، ص817.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn24">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref24" name="_ftn24" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
شرح العقيدة الواسطية، لشيخ الإسلام ابن تيمية، بقلم الشيخ محمد بن عثيمين، ج 1، ص
222-223.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn25">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref25" name="_ftn25" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> الأصول الخمسة، ص 77.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn26">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref26" name="_ftn26" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر المعتزلة وأصولهم الخمسة، ص 170 وما بعدها.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn27">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref27" name="_ftn27" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر السابق، ص 184-189.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn28">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref28" name="_ftn28" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> مجوع الفتاوى، ج 4، ص 705.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn29">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref29" name="_ftn29" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> شرح
العقيدة الطحاوية، للشيخ عبد الرحمن البراك، ص 329.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn30">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref30" name="_ftn30" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> مجوع الفتاوى، ج 4، ص 694.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn31">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref31" name="_ftn31" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">التكوير(28-29)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn32">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref32" name="_ftn32" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[32]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر شرح الطحاوية، ص329-330.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn33">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref33" name="_ftn33" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[33]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر شرح ثلاثة الأصول، ص 112، وص117.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn34">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref34" name="_ftn34" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[34]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة، ص 251-252، وانظر موقف ابن تيمية من المعتزلة
في مسائل العقيدة، لقدرية شهاب الدين، رسالة دكتوراه، ص 404. <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn35">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref35" name="_ftn35" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[35]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر المعتزلة وأصولهم الخمسة، ص 164.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn36">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref36" name="_ftn36" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[36]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر المعتزلة وأصولهم الخمسة، ص 164-165.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn37">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref37" name="_ftn37" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[37]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> الإسراء، (15)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn38">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref38" name="_ftn38" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[38]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر مجموع الفتاوى، ج 4، ص 722.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn39">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref39" name="_ftn39" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[39]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر مجموع الفتاوى، ج 4، ص 721-722.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn40">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref40" name="_ftn40" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[40]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة ومذاهب الناس فيه، ص 250.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn41">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref41" name="_ftn41" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[41]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقد في ضوء الكتاب والسنة، ص 243-245.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn42">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref42" name="_ftn42" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[42]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> مجموع الفتاوى، ج 4، ص 689.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn43">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref43" name="_ftn43" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[43]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> البقرة، (259)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn44">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref44" name="_ftn44" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[44]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">مجموع
الفتاوى، ج 4، ص 690.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn45">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref45" name="_ftn45" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[45]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> مجموع الفتاوى، ج 4، ص 690.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn46">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref46" name="_ftn46" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[46]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة، ص 264.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn47">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref47" name="_ftn47" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[47]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر المعتزلة وأصولهم الخمسة، ص 198-199.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn48">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref48" name="_ftn48" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[48]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة، ص 261-262.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn49">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref49" name="_ftn49" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[49]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر المعتزلة وأصولهم الخمسة، ص 199-200.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn50">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref50" name="_ftn50" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[50]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> اقتضاء الصراط المستقيم، لابن تيمية، ص 409.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn51">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref51" name="_ftn51" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[51]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر شرح العقيدة الطحاوية، للشيخ عبد الرحمن
البراك، ص327-328.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn52">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref52" name="_ftn52" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[52]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> الأصول الخمسة، ص 78-79.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn53">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref53" name="_ftn53" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[53]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة، ص 265-267.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn54">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref54" name="_ftn54" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[54]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> مجموع الفتاوى، ج 4، ص 686.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn55">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref55" name="_ftn55" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[55]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">شرح
العقيدة الطحاوية، للشيخ عبد الرحمن البراك، ص 326.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn56">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref56" name="_ftn56" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[56]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> مجوع الفتاوى، ج 4، ص 686.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn57">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref57" name="_ftn57" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[57]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> التغابن، (16)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn58">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref58" name="_ftn58" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[58]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> هود، (20)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn59">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref59" name="_ftn59" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[59]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر مجوع الفتاوى، ج 4، ص 686-687.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn60">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref60" name="_ftn60" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[60]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة، ص274<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn61">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref61" name="_ftn61" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[61]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> الأصول الخمسة،
78-79<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn62">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref62" name="_ftn62" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[62]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر درء تعارض العقل والنقل، لابن تيمية، ج1،
ص65<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn63">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref63" name="_ftn63" title=""></a><span dir="RTL"></span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[63]</span></span><!--[endif]--></span></span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر مجموع الفتاوى، ج4، ص 639-640 و ص 643<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn64">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref64" name="_ftn64" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[64]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> انظر الاحتجاج بالقدر، لابن تيمية، ص 66.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn65">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref65" name="_ftn65" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[65]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
المرجع السابق، ص 66-67.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn66">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref66" name="_ftn66" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[66]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> التكوير، (29)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn67">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref67" name="_ftn67" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[67]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> الأنعام، (125)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn68">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref68" name="_ftn68" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[68]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">البقرة،
(205)<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn69">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref69" name="_ftn69" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[69]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة، ص 282-284.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn70">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref70" name="_ftn70" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[70]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> الأصول الخمسة، ص 76<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn71">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref71" name="_ftn71" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[71]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">انظر
القضاء والقدر في ضوء الكتاب والسنة، ص 284-285.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn72">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref72" name="_ftn72" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[72]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> رواه مسلم، 2577.<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn73">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/Rar$DIa0.507/-%D8%B9%D9%86%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%A9.doc#_ftnref73" name="_ftn73" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR" lang="EN-US"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">[73]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span dir="LTR" lang="EN-US"> </span><span dir="RTL"></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">آل
عمران، (8)<o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-14204799861644253972016-10-16T12:32:00.001+02:002016-10-16T12:32:07.697+02:00تساؤلات وجودية: الوجود<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">كلمة الوجود المتداولة في حياتنا
اليومية تحمل</span></b><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> <a href="http://www.thought-space.3abber.com/post/156109"><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="color: windowtext;">معنيين</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="color: windowtext;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>:</span></a> </span></b><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> الأول يشير إلى هذا العالم الممتد الذي نعيش فيه مدركين انفصالنا</span></b><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> <a href="http://www.thought-space.3abber.com/post/156109"><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="color: windowtext;">اللحظي</span></a><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span></b><b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">عنه، والذي نتفاعل معه
مؤثرين ومتأثرين منذ لحظة التخلق الجنيني إلى لحظة الموت، والمعنى الثاني هو
المصدر من الفعل "وَجَدَ" بمعنى الصيرورة والتشكل والكينونة</span></b><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span></b><b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">لأشياء والأفكار سواء في
الذهن أو في الواقع. والوجود بهاذين المعنيين من أبسط المفاهيم وأكثرها وضوحا ك</span></b><b><span style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"><a href="http://www.thought-space.3abber.com/post/156109"><span lang="AR-SA" style="color: windowtext;">ما</span></a></span></b><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span></b><b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">يرى المعنى ابن سينا
الفيلسوف[1]، ولا تحتاج إلى مزيد تعريف وتوضيح، إذ يعرف نفسه بنفسه. ولكنه لا يبدو
كذلك عندما يتوغل فيه الفيلسوف، لاهثا وراء أسئلته التي لا تنتهي، محاولا تجميع
أطراف الخيوط المتبعثرة حول طبيعته وماهيته ومراتبه وأحواله وتفرعات مسائله
الكثيرة. ولما كانت الفلسفة هنا مجرد أداة لما هو أهم وأبعد وهو الوصول إلى حقيقة
الوجود وماهيته وعلاقة الإنسان به، فإنه لا غنى لأي باحث عنها بأي حال من الأحوال،
ومهما اختلفت آراء الفلاسفة حول الوجود فإنه لا يُنظر إلى اختلاف الفلاسفة فيما
يتفلسفون فيه كنوع من التناقض والتضارب بقدر ما يكون عملهم ونتاجهم يكمل بعضه
بعضا، حيث تختلف زوايا النظر للموضوع الواحد، وما يهتم الواحد منهم فيه أكثر من
غيره، كما لا يُطرح السؤال أيهم صاحب الفلسفة الصحيحة، إذ أن مباحثهم ونظرياتهم
عبارة عن رؤى ووجهات نظر تُقيّم بقدرتها على الإقناع. يقسم كانط الفلسفة إلى أربعة
تساؤلات كبرى: ما نستطيع معرفته، وما يجب أن نفعله، وما يسمح لنا أن نأمله وأخيرا
ما هو الإنسان؟ ويتولد من السؤال الأول علم ما بعد الطبيعة (الميتافيزيقا) بفرعيه:
الثيولوجيا (الإلهيات) والأنطولوجيا (علم الوجود أو علم المعرفة العامة)، ومن
الثاني فلسفة الأخلاق والفلسفة السياسية، ومن الثالث فلسفة الدين والجمال والفن،
ومن الرابع علوم الإنسان (الأنثروبولوجيا)[2]. إن مبحث الوجود ينتمي إلى السؤال
الأول وفق تقسيمة كانط الآنفة الذكر، فهو البحث فيما وراء الطبيعة لمحاولة فهم هذا
الوجود. ومبحث الوجود هو الفلسفة الأولى لدى أرسطو، ولا يكاد توجد فلسفة إلا
وتناولت مبحث الوجود وقدمت الرؤى والتصورات حول المسائل التي يعالجها، لهذا
فالاختلافات شديدة ومتباينة بين الفلاسفة حول الوجود، فاختلفوا حول معنى الوجود
وفيم إذا كان الوجود هو حقيقة الأشياء وماهيتها المتحققة في الواقع أو الذهن، أم
هو خاصية لاحقة لها ومنفصلة عنها. كما اختلفوا فيم إذا كان الوجود متغير ومتبدل
ويتخلله اللاشيء أم أنه كلٌّ ثابت وساكن وسرمدي لا يخلو منه شيء. ثم أنهم اختلفوا
في مسألة الوجود بالقوة والوجود بالفعل، وهل يمكن للأشياء أن ترتقي أو تتنقل
بينهما. واختلفوا في الفرق بين واجب الوجود وممكن الوجود، وفي الفرق بين الجوهر
والعرض، وفي الفرق بين الوجود والكون، وفي الفرق بين الوجود والعدم، وفي طبيعة
الوجود فيم إذا كان واحدا أم ثنائيا أم متعددا. وأثاروا فوق كل ذلك مسائل أخرى
كمراتب الوجود وأحوال الوجود. وبالنسبة للفلسفة الحديثة والمعاصرة فالاختلافات
تنحى منحى آخر، وتتجه إلى التركيز على معرفة علاقة الإنسان بالوجود أكثر من الوجود
نفسه. وما يمكننا الخروج به من كل ذلك الجدل هنا هو أن الوجود ينقسم إلى وجود مطلق
ووجود متعين، والوجود المطلق هو أكثر التصورات تجريدا، فهو أظهر من كل ظاهر وأخفى
من كل خفي كما عند أبو البركات البغدادي[3]، وهو الحد المتعالي عن كل الحدود
والمتسامي عن الأجناس والأنواع والاشتراك مع الموجودات. وهو بهذه الخصائص لا ماهية
له، إذا لا يُتعرف عليه إلا بآنيته التي تظهر لنا جليا نتيجة تغيرنا فيه عبر
حركتنا في الزمن. وانقسم الفلاسفة في الوجود المطلق بين مؤكد له كأفلاطون
والفلاسفة العرب وديكارت والتيار المثالي في الفلسفة المعاصرة، وبين فلاسفة آخرين
ألغو الوجود المطلق واعتبروا أن الوجود فقط هو الوجود المتعين كما عند فلاسفة
الوضعية المنطقية والفلاسفة</span></b><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span></b><b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">التحليليين والماديين
والتجريبيين عموما. وأما الوجود المتعين فهو إما أن يكون وجودا بالموضوع يشمل
الأشياء الخارجية المتغيرة ضمن الزمان والمكان من كائنات في الواقع أو أفكار في
الذهن، وهي تحيل بعضها إلى بعض إذ لا تدرك ذاتها بذاتها، وإما ان يكون وجودا
بالذات ويشمل الذوات الواعية التي تدرك نفسها بنفسها ولا تحتاج إلى شيء من خارجها
لتدرك وجودها وتتسم بالحضور والحيوية الوجودية[4]. بعيدا عن الفلسفة؛ يمكننا القول
إن الوجود هو الشعور الداخلي والإحساس المتولد كنتاج لتفاعل الإنسان مع هذا الكون،
بحيث أن هذا الاتصال المتبادل بيننا كبشر وبين عناصر وأجزاء الكون هو ما يكسب
الوجود معنى الوجود. فالوجود ما هو إلا الترجمة التي تنطبع في أذهاننا عن الكون،
وسواء انفصل الوجود واستقل عن معرفتنا به أم لم ينفصل، فإنه يبقى بلا معنى ولا
أهمية بالنسبة لنا كبشر إلا بإدراكنا له، فالإنسان بذلك هو محور الوجود ما دام هو
المتفرد في الإحساس بالوجود. وهذا لا ينفي أن يكون هناك كائنات من نوع آخر قد
تمتلك حظ الإنسان من الإدراك، ولكن سيكون لها وجودها الخاص بها الذي هو مجرد افتراض
بالنسبة لنا، إلى هنا نحتاج أن نتوقف عن المحاولة في معرفة ماهية الوجود وننطلق
نحو معرفة ودراسة الموجودات إذ هي الأهم بالنسبة لنا، وكما يقول مارتن هايدجر:
"الوجود هو في كل مرة وجود الموجود"[5]. أي أننا ننطلق نحو الفيزياء
متسلحين برؤية معينة لما وراء الفيزياء. ويمكن أن ألخص الرؤية التي أتوقع أن تكون
كافية لمسألة الوجود في ثلاث نقاط هي: الأولى أن مسألة الوجود من المسائل القديمة
للميتافيزيقا والتي أنتجت الفلسفات الخالدة التي نسمع عنها، وهي غير قابلة للحسم
بالنظر إلى تعصي تعريف الوجود على الجميع، فالاطمئنان إلى تعريف محدد وتصور نهائي
للمسألة يكون أقرب إلى الانتحار العقلي، فلم يزعم ذلك أحد من الفلاسفة والعلماء
على مر التاريخ. والنقطة الثانية أن الميتافيزيقا لا يقصد بها الغيب أو الأساطير
والخوارق، بل هي القضايا التي تتناولها الفلسفة ولا يستطيع العلم تناولها، والتي
تبحث في المسائل السابقة للعلم والمعرفة، وبالتالي فإن إجاباتها ذات طابع وجودي
عام وتكون على شكل رؤى ونظريات يتم تقديرها وتقييمها بقدرتها على الإقناع وليس
بالتجارب الحسية. والنقطة الثالثة أن الموجودات هي التجلي المتعين للوجود، فأي بحث
ودراسة وتأمل للوجود سيتجه تلقائيا إلى الموجودات لأنها هي القابلة لأن تخضع
للمعالجات العقلية، فالموجود في الفلسفات المعاصرة هو نقطة الانطلاق سواء للفلسفة
أو للعلم. إن الأنطولوجيا وهي علم الوجود تعني تحديدا المعرفة العامة والسابقة على
أي موجود[6]. فإذا كان علم الإلهيات كفرع من الميتافيزيقا يتعلق بمبحث وجود الله،
فإن الأنطولوجيا وهي الفرع اﻵخر للميتافيزيقا تتعلق بالمعارف العامة الأخرى
للميتافيزيقا، وهي بذلك تكون من العلوم القديمة قدم تاريخ الفلسفة، والمسار الطويل
الذي عبرته خلال هذا التاريخ لم يغير من جوهرها إلى اليوم كونها بحثا ميتافيزيقيا،
غير أن الاختلاف الذي جرى هو مجال اهتمامها، فإذا كانت أنطولوجيا أرسطو تعلقت
بماهية الوجود فإن أنطولوجيا كانط اهتمت بعلاقة الموجود بالوجود، وأنطولوجيا
هايدجر نست الوجود، وصولا إلى الأنطولوجيا المعاصرة التي أصبحت تهتم باللغة
والتقنية. ولا شك أنه لا يمكننا الرجوع إلى المباحث القديمة للأنطولوجيا وخصوصا
نحن نعيش عصر الثورة المعلوماتية، حيث تغيرت المفاهيم بشكل كبير وأصبحنا نسمع عن
الآلة البيولوجية والجينوم ونظرية القوى الموحدة، فهناك ضغط كبير على الفلسفة
لتتحول إلى علم تطبيقي مثلها مثل بقية العلوم، ومن هنا فيجب ألا يخرج اهتمامنا
الأزلي بالوجود عن سياق العصر الذي يتجه بقوة نحو أنسنة الوجود، لتصبح الأنطولوجيا
هي كل نشاط الإنسان، بل يصبح كل الإنسان هو أنطولوجيا[7]. <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"> محمد العجمي<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">الهوامش:<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"> [1] الموسوعة العربية مجلد 22 باب الوجود. <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;"> [2] معجم مصطلحات الفلسفة – باب الفلسفة ص 337
<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">
3 موسوعة الفلسفة لعبد الرحمن بدوي
– مادة الوجود <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">[4] الزمان الوجودي – عبد الرحمن
بدوي ص35 <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">[5] جمال سليمان – مارتن هايدجر
الوجود والموجود. ص206 <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">[6] مراد وهبة -المعجم الفلسفي</span></b></div>
<h2 style="direction: rtl; line-height: 14.45pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt; unicode-bidi: embed; vertical-align: baseline;">
<b style="text-align: right;"><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 13.5pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-language: AR-SA; mso-border-alt: none windowtext 0cm; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; padding: 0cm;">[7] زهير الخويلدي – مقال بصحيفة الأخبار العراقية عدد 12 مارس,</span></b></h2>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-25881336096481024992016-09-05T14:16:00.009+02:002016-09-05T20:59:21.072+02:00في مفهوم الحرية<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div class="postbody" style="background: none rgb(245, 245, 255); clear: both; margin: 0px; padding: 0px;">
<div class="postrow" style="border: 2px solid rgb(228, 235, 242); font-stretch: normal; margin: 0px; min-height: 75px; overflow: auto; padding: 5px 10px;">
<div class="content" style="margin: 0px; padding: 0px;">
<div id="post_message_172078" style="margin: 0px; padding: 0px;">
<blockquote class="postcontent restore" style="margin: 0px; overflow: hidden; padding: 5px 6px 14px; word-wrap: break-word;">
<div style="color: #333333; font-family: "Traditional Arabic", Traditional2; font-weight: bold; line-height: normal; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"><span style="font-size: xx-small;"> التفكير في الحرية من صلب التفكير في الإنسان ومتفرع عنه، وطرح سؤال "ما الحرية" يقودنا بداهة للتساؤل عن الإنسان، والعكس صحيح، من هنا يرى "غرامشي" أن أصل السؤال "ما الإنسان" هو استشكال عن مصير الإنسان، أهو قادر على التحكم والسيطرة في مصيره الخاص؟ أي هل الإنسان حر بما فيه الكفاية؟ لا يهمنا هنا الإجابة عن هذا السؤال الكبير والواسع، الذي يمكن أن نطرحه من أكثر من زاوية وننظر إليه بأكثر من عين، ولكن من المهم </span><span style="font-size: xx-small;">جدا </span><span style="font-size: xx-small;">أن نسجل أن البحث في الحرية باعتبارها موضوعا للنقد الفلسفي الصارم والتحليل الموضوعي الفاحص يؤدي إلى نفي الحرية وتكريس "اللاحرية"، وذلك لا من منظور الدين كما يعتقد البعض بسطحية، فعندما نتموقع داخل دائرة الدين، فإننا نتناول قضية أخرى، إنها علاقة الإرادة الإلهية بإرادة البشر، ولعل الجواب عن هذا السؤال الأنطولوجي قد حسم في كتب علم الكلام، وإنما عند نفحص عن علاقة الإنسان بالطبيعة، حينئذ نفاجأ بالحتمية والضرورة، حيث يرزح الإنسان تحت نير الإكراهات الطبيعية،ما يعني تضييق أفق الحرية، وكذلك إذا ألغينا أي وازع أو سلطة خارجية، نكون خاضعين لإكراهات ذاتية لاشعورية، فنتأرجح بين الوعي واللاوعي، الشعور واللاشعور، بل حتى إذا تخلصنا من كل ما هو كوني، ذاتيا كان أو خارجيا، ورحنا نفكر في علاقة الإنسان - ككائن حر اجتماعي فاعل بالاختيار لا بالطبع- بالمجتمع وبالأنظمة السياسية، تواجه الحرية إكراهات تفرض نفسها بحدة، قد تكون موضوعية معقولة و قد تكون استبدادية لا تبغي غير خنق الإنسان وسلب حقه في ممارسة الحرية. إن الإنسان يعيش في المجتمع، ما يعني أن منظومة القيم السائدة تعمل على تقليص إمكان الفعل الإنساني، ذلك لأن هذا الأخير لا يقوم بذات الفاعل فقط، بل إنه كما يقول ابن رشد "إضافة موجودة بين الفاعل والمفعول، إذا نسبت إلى الفاعل سميت فعلا وإذا نسبت إلى المفعول سميت انفعالا"(1)، من هنا نستشعر إكراهات الآخر الذي قد ينزعج بما يصدره شخص ما كمنفعل بفعله، وكذلك الأنظمة السياسية، حتى إذا تجاهلنا الأنظمة الديكتاتورية التي تتعمد قهر المواطن، وأخذنا النظم الديموقراطية فإننا نجدها تنخر جسد الحرية بعناد دائم لا لشئ إلا لأنها ديموقراطية، فهذه الأخيرة تميل دائما إلى رأي الأغلبية، فمثلا لو قمنا باستفتاء حول قانونين ورجحت كفت قانون، ألا نكون هنا قد تعسفنا عل الأقلية التي مالت إلى القانون المرجوح؟ فالنتيجة إذن أن الديموقراطية تتحول عندما ننظر إليها من ثقب الحرية من أرقى ما توصل إليه الإنسان في مجال السياسة إلى شكل من أشكال الاستبداد وعقبة أمام تحقيق الحرية. </span></span></div>
</blockquote>
<span style="font-size: x-large;"> <span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-weight: bold; text-align: justify;">إن هذه الإكراهات التي تحيط بالحرية و تنهش جسدها النحيل والمخاطر التي تحدق بها من كل جانب هي التي حملت الليبراليين على الاستخفاف بمكر بكل من نظر للحرية من ماركسيين وهيغليين ووجوديين، وهذا التملص يعبر عنه المفكر المغربي عبد الله العروي بقوله : "إن الليبرالية لا تمثل نظرية بين نظريات الحرية،بل تنفي ضرورة تنظير الحرية"(2)، وفي موضع آخر يقول "إن الليبرالية تنفي البحث في نظرية الحرية عن قصد لأنها تخاف من نتائجها"(3)</span></span><br />
<blockquote class="postcontent restore" style="margin: 0px; overflow: hidden; padding: 5px 6px 14px; word-wrap: break-word;">
<div style="color: #333333; font-family: "Traditional Arabic", Traditional2; font-weight: bold; line-height: normal; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"> إن تجربة الحرية طوبي أكثر ما هي واقع، ووهم أبعد ما تكون عن الحقيقة، ولا يمكن بأي حال من الأحوال أن يدعي شخص عن وعي وروية أنها جسدت في حقبة ما في صورتها "المثالية" و"الكاملة"،المجردة و العارية من أي حاجز أو عائق،و هذا راجع بالأساس إلى مفهوم الحرية في حد ذاته، إن هذا الأخير اتخذ كشعار لا كمفهوم،الحرية أدلوجة، وفي الأيديولوجيا تحضر الغواية و يغيب التنظير الفلسفي الغائي، فمن يرفع شعار الحرية لا تسأله عن ماهيتها، ولكن قل له ما صورتك عنها؟ وكيف وأين و متى تتصور حضورها؟ بعبارة أوضح ما هي مطالبك التي تريد تحقيقها باسم الحرية؟ عندئذ حتما سنتفق على أن من يرفع شعار الحرية لا يرى فيها مبدأ ولكن منتهى لامشروط، وكل من يؤدلج الحرية لا يرى فيها باعثا على التصرف وإرادة في الفعل فقط، وإنما مطية يركبها لغاية وغرض، فباسم الحرية و تعميق شعور الشعوب المقهورة بها نشبت حروب راحت ضحيتها حضارات عريقة، وباسمها نادت جهات معينة بضرورة تحرير المرأة من العاديات البالية وأغروها تحت يافطة الحرية بما سموه مساواة، وبأدلوجة الحرية يدعو البعض إلى ما يسمونه تنقية الذهن من الخرافات الدينية والأساطير، وتجديد اللغة بتجاوز الأساليب العتيقة.. والمطالب التي تحمل توقيع الحرية طويلة جدا.</span></div>
<div style="color: #333333; font-family: "Traditional Arabic", Traditional2; font-weight: bold; line-height: normal; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"> من أجل ذلك تباينت الرؤى واختلفت مشارب الناس في الحرية، فالليبرالي البسيط في تفكيره ينتقد حرية الماركسي ويرى فيها استعبادا لا يخفى وطوبي مستحيل التحقق، والماركسي الذي لا يشعر بوجوده وكيانه إلا داخل مجتمع القطيع،ينقض رؤية الليبرالي للحرية بدعوى أنها ورقة رابحة في يد فئة قليلة، وتهميش مكشوف للبروليتاريا التي تقتات من على جهدها العضلي-الفكري، فالحرية عند الماركسي ليست حقيقة أو واقع وإنما حلم لم(ن) يبزغ فجره، وهو مازال ينتظر نهاية التاريخ لتتحقق، والوجودي يوظف الحرية ليصير مقدسا كالإله، لذلك يدعو بشغب إلى ضرورة الانتقال من الإلهياء إلى الإنسياء، ويرى أن رمز ألوهية الإنسان حريته، وهذه الحرية التي تميز الإنسان تجعله مسؤولا عن الوجود، وبالتالي فحرية الإنسان في قدرته على إعدام الوجود، يقول الوجودي "دوستويفسكي" " لقد بحثت مدة ثلاث سنوات عن صفة ألوهيتي وأخيرا عثرت عليها، تلك الصفة هي الإرادة، بالإرادة وحدها يمكن أن أبرهن على عصياني وحريتي الجديدة المخيفة، إنني أنتحر لأعبر عن تمردي حريتي"، ومادامت الحرية عند الوجودي هي القدرة على إعدام الوجود، فقد وظف بعض المفكرين العرب هذه الفكرة ودعوا إلى الحرية الوجودية، طبعا بعد تنحية مفهوم الوجود وتعويضه بالنظام السياسي، إن الحرية عند الوجودي العربي هي القدرة على إعدام الأنظمة السياسية والإطاحة بها...</span></div>
<div style="color: #333333; font-family: "Traditional Arabic", Traditional2; font-weight: bold; line-height: normal; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"><span style="font-size: x-small;"> أصل الحرية عند الهيغيلي الدولة، وعند الماركسي الطبقة، وعند الوجودي الوجدان الفردي، أما الليبرالي فيدهس بسطحيته كل الأصول لأنه كما قلنا ينفي ضرورة تنظير الحرية، إذ وعى نتائجها التي توقعه في مطبات وتناقضات، فتملص من التنظير بجبن خالع، واتخذ منه موقفا يشبه تصرف النعامة عندما يحدق بها خطر ما.. هذا عن الليبرالي الغربي، أما الليبرالي العربي الذي تعمق شعوره بضرورة الحرية كردة فعل على تضييق الخناق عليها في واقعنا العربي من قبل الأنظمة المستبدة، ورأى فيها تلك الشجرة الخالدة التي يستمد منها وجوده، فقد ركب العمياء بعد أن تعامى هو الآخر، وتخبط خبط عشواء في إدراك حقيقة الحرية الليبرالية، لذلك وقع في ثلاثة أخطاء، كلها تنم عن أدلجة الحرية، الأول عدم الوعي بالمراحل الأربعة التي مرت بها الليبرالية، وهو ما يفسر كثرة التداخلات الزمنية التي تذوب و تلغى فيها بصمات التاريخ وآثاره في بلورة المفاهيم، </span>الثاني: الانتقائية الغبية التي تكشف عن تدليس واضح، فالليبرالي العربي يستمد أفكاره من غير ما مذهب، فلا يعير اهتماما للتناغم والانسجام في كتاباته، ولا يتحرى التناسق المنطقي في عرض الأفكار، بل قد ينتقي أي فكرة تخدم قضية الحرية المطلقة المرادفة للتسيب على كل الأصعدة من أي منظومة فكرية، ويورد فكرتين عن الحرية متعارضتين ثم يرسمهما في لوحة و كأنهما على ود ووفاق، وذلك باعتماد سلاح التأويل من أجل تطويع النصوص لتتوافق مع غايته (غوايته) </span></div>
</blockquote>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"> <span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-weight: bold; text-align: justify;">والخطأ الثالث تهميشهم للتراث أو لواقعنا التاريخي. </span><span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-weight: bold; text-align: justify;">لو بحثنا في المعاجم العربية وهي قواميس الكلمات، سنحسب أن الأمة الإسلامية كانت تئن تحت وطأة اللاحرية، فمصطلح الحرية في المعاجم لا يحمل نفس الدلالات التي نطلقها الآن في خطابنا المعاصر على المفهوم، لكن لو اقتصرنا على معجم الكلمات ولم نفحص قاموس الثقافة الذي يعكسه واقعنا التاريخي، سيكون بحثنا ناقصا كما يقول عبد الله العروي نفسه. إن مفهوم الحرية يحمل أربع دلالات، الدلالة الأولى أخلاقية، هنا ندرك أن اللغة تترجم في قالب الكلمات طبيعة الثقافة والفكر السائد لدى مجتمع معين، فالعقل العربي عقل أخلاقي بامتياز، فلا غرابة أن تكون مفاهيم عدة من بينها الحرية تتضمن معاني الأخلاق والنبل، إن الحرية في اللغة هي الحسن، نقول إن إنسانا حر إذا كانت أخلاقه طيبة حسنة، وقديما كان يقال الحرة إذا جاعت لا تأكل بثدييها، والدلالة الثانية قانونية، كقوله عز وجل "تحرير رقبة"، ثم دلالة اجتماعية وهي من استعمال بعض المتأخرين، وتطلق على المعفى من الضرائب، ثم الحرية من منظور المتصوفة و تعني قطع جميع العلائق والأغيار، وهي على مراتب كما هو مبسوط في كتبهم.</span></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-weight: bold;"><span style="font-size: x-large;"> فهذا العرض السريع للدلالات اللغوية لمفهوم الحرية يدل أن استعمال أجدادنا وأسلافنا للمفهوم لا يمت بصلة للحرية كما ينظر إليها الآن، خاصة في جانبها السياسي، لكن أين قاموس الثقافة المتمثل في واقعنا التاريخي؟</span></span></div>
<blockquote class="postcontent restore" style="margin: 0px; overflow: hidden; padding: 5px 6px 14px; word-wrap: break-word;">
<div style="color: #333333; font-family: "Traditional Arabic", Traditional2; font-weight: bold; line-height: normal; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"> يرى عبد الله العروي أن ثمة مجموعة من الرموز في ثقافتنا كانت تمثل المعارضة السياسية وتقف في وجه الأوامر السلطانية الظالمة والاستبداد السياسي، يذكر منها على سبيل المثال لا الحصر أربعة رموز: البداوة، والعشيرة، والتقوى، والتصوف، لنترك الرمز الأول لأنه لا يخدم قضيتنا، فعبد الله العروي كمفكر حداثي لا يعير اهتماما للأخلاق ومنظومتها، ويرى في البداوة رمزا لفض منظومة القيم خاصة عندما تتجسد في شخص الشاعر الصعلوك، أما العشيرة فتلك الشجرة الوافرة الظل التي يحتمي تحتها الفرد لرد و رفض الأوامر السلطانية، فهي من هذه الزاوية تجسد المعارضة في ثقافتنا، وهذا ما يؤكده محمد عابد الجابري في "العقل السياسي العربي" عندما يرى في القبيلة والعشيرة إحدى محددات عقلنا السياسي، أما الرمزان الآخران (التصوف والتقوى)، فيقعان على مستوى الفرد لا الجماعة، فالتصوف كتجربة روحانية شخصية تهدف إلى التملص من أي وازع خارجي ورياضة النفس للتعالي والسمو على كل شهواتها بما فيها مطامحها السياسية،أما التقوى (أو الإيمان الصلب بفكرة ما) فيجعل المرء جلدا في مواقفه، ونذكر هنا موقف الإمام أحمد بن حنبل من قضية خلق القرآن التي أثارتها فرقة المعتزلة وجعلت منها مسألة سياسية تعرض من اختلف معهم فيها لأبشع ألوان التعذيب، إن أحمد رحمه الله ما كان ليكون على ما كان عليه من شجاعة وجلد وصمود أسطوري لولا ذلك الوازع الداخلي المتمثل في التقوى والخوف من الله، فاستحق بذلك نيل وسام إمام أهل السنة بكل جدارة واستحقاق، إذا فالخوف من الله شعور داخلي يزود الفرد بما يكفي من الشجاعة لاستصغار كل ما يعترض سبيله لخدمة قضيته.</span></div>
<div style="color: #333333; font-family: "Traditional Arabic", Traditional2; font-weight: bold; line-height: normal; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"> إن الدين هنا ككل يلعب دورا رئيسيا في تحرير الإنسان، و تحطيم القيود والأغلال التي تحد من حريته الفكرية، أقول الفكرية لأن الدين لم يخول للمسلم حق مطلق التصرف في جسده، بل ضبط هذا الأخير بأحكام أوجب الالتزام بها، وهذا ما انتبه له الليبرالي "جون ستورت ميل" في كتابه "في الحرية"، حيث يشتد نكيره على تحريم الإسلام للخمور وأكل لحم الخنازير، وتكوين هيأة (الحسبة) لمراقبة هذه الأمور، إنه يرفض نطام الحسبة بشدة ويرى في ذلك تجني على الإنسان باعتباره عاقلا يعرف مصلحته - على حد زعمه -، لكنه لم يثبت على موقفه، عندما يعي هو الآخر تناقضات مطلق الحرية، فيعود و يتساءل بحيرة هل يجوز بيع الخمور والسموم والتبغ؟ هل يجب تحديد النسل؟ هل يسمح للفرد أن يستعبد نفسه؟ هل يجب إجبار المرء على التعليم؟ لقد ضل ميل مترددا في الجواب عن هذه الأسئلة، يقول عبد الله العروي معلقا: "في واقع الأمر لم يكن من المنتظر أن يطرح ميل مثل هذه الأسئلة إذا تذكرنا الحجج التي بنى عليها انتقاده للحسبة في الإسلام، لقد رفض مبدأ الحسبة لأنها تفترض في رأيه خطأ أن الإنسان لا يعرف مصلحته، وها هو الآن يرجع إلى المنطلق الذي كان الفقهاء المسلمون يبررون به نظام الحسبة" إن ميل توصل إذا إلى كون الإنسان قد يضر نفسه بنفسه في حالة إطلاق حريته من أي قيد، وهذا بالضبط هو المقصد الذي من أجله حرم الإسلام بعض الأمور سواء تلك التي تمس عقله أو نفسه أو ماله أو عرضه أو دينه، فمن أجل أن ديننا يخاطب العقل يحرم على المسلم الانغماس الكلي في تحقيق شهوات النفس التي تحد من قدرات الإنسان الفكرية، إن ديننا يريد انتصار العقل والحفاظ عليه في معركته الضروس مع الجسد، إن الحرية في الإسلام هي مدى قدرة الإنسان على تحقيق العقل في حياته، طبعا بعد التخلص من الحاكم الوهمي والحسي كما يقول أبو حامد في "معيار العلم في المنطق".</span></div>
<div style="color: #333333; font-family: "Traditional Arabic", Traditional2; font-weight: bold; line-height: normal; text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;"> إن العقل أعدل قسمة بين الناس كما يقول ديكارت، فهو الذي ينبغي أن نجعله معيارا وميزانا نحتكم إليه فيما اختلفنا فيه من مسائل الفكر وغيره، فالحرية أدلوجة ومجرد مصطلح زائف فضفاض، يقول ميل وهو ينزع عنه قميص الليبرالية "كلما تعين ضرر واقع أو محتمل، إما للفرد أو للعموم، ينزع الفعل الذي يتسبب في الضرر من حير الحرية ليلحق بحيز الأخلاق أو القانون"، ويبقى العقل هو المحدد الوحيد لهذا الضرر، وهذا لا يتعارض مع الشرع، لأن العقل حق والشرع حق، والحق لا يضاد الحق.</span></div>
</blockquote>
<h3 style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-large;">
<span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; text-align: justify;">1- ابن رشد،تلخيص الخطابة،ص 139</span></span></h3>
<blockquote class="postcontent restore" style="margin: 0px; overflow: hidden; padding: 5px 6px 14px; word-wrap: break-word;">
<span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-size: x-large; font-weight: bold; text-align: justify;">2- عبد الله العروي،مفهوم الحرية،ص 54</span><br />
<span style="font-size: x-large;"><span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-weight: bold;">
</span><span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-weight: bold;"></span>
</span><br />
<div style="text-align: justify;">
<h2>
<span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-size: x-large; font-weight: bold;">3- المرجع السابق ص 86</span></h2>
</div>
<span style="color: #333333; font-family: "traditional arabic" , "traditional2"; font-weight: bold;">
</span></blockquote>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-65614911262978587462016-08-10T12:08:00.003+02:002019-06-02T16:05:45.775+02:00مخارج التأويل والإجتهاد في قراءة النص والفلسفة عند إبن رشد …<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">يعتبر “التأويل”*من أهم الأفكار الفلسفية التي توصل إليها ابن رشد، بل و يعتبر توجها رشديا خالصا يجعل من فلسفته فلسفة مفتوحة غير مغلقة الدائرة، مما يسمح باتساع الرؤية و انفراجها كلما ازدادت معطيات الواقع الفكري و الثقافي ثراء و ازدهارا.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و بالتأويل يؤسس ابن رشد لمشروعية الاختلاف القائم على مبررات عقلية أو علمية، و يقضي على الرؤية ذات الاتجاه الواحد، حيث أن الخطاب الدوغمائي يفرض على معتنقيه الاستسلام الفكري المطلق للقراءة الحرفية للنص الأصلي.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">وأية محاولة لقراءة النصوص حسب المتغيرات و التطورات و المناهج الجدية تتهم بالزندقة و التحريف، ومن هنا كان تأسيس ابن رشد لمفهوم التأويل العقلي الذي هو تدشين أرضية صالحة ثقافيا للاختلاف الثري و الخصب في الرؤية و المنهج، مما أوجب عليه طبيعة الحال استئناف النظر مجددا و بعمق و روية و وعي نقدي في كل طبقات الثقافة العربية التي تشكلت بمصادرها الكثيرة، و اللأرسطية – بعد تفسيرها و تحليلها بموضوعية – بوجه خاص.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و إذا كانت العلوم الفلسفية تتطلب إطلاعا واسعا و مجهودا ضخما في التفكير فإن علوم الشريعة تتطلب في نظر ابن رشد درسا و اجتهادا و إدراكا قد يكون أصعب من الذي تتطلبه الحكمة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و السبب في ذلك أن النصوص الشرعية سواء منها ما يهم العقيدة، أو ما يهم التشريع، إنما هي نصوص إجمالية و مختصرة تتوجه إلى البشر في العموميات الأساسية، و لكنها تدعو العقلاء منهم إلى التأويل و الاستنباط لمواجهة مختلف الأحوال المجتمعية و الفكرية الثقافية و متابعة التطورات و التغيرات البشرية، و من أجل هذا نشأت العلوم الإسلامية المتعددة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">لقد كثرت الأبحاث التي تتحدث عن التأويل في الدراسات الغربية و الشرقية فالاختلاف واضح في الممارسة و التعريف، و هذا الاختلاف، كما يذهب إلى ذلك الباحث عبد الواحد علواني” عائد إلى أسباب عدة من أهمها طبيعة النص المقدس، وطابع التفكير و البنية التراثية و التجربة التاريخية الخاصة لكل منهما.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">فتعريف التأويل ضمن فضاء المعرفة الإسلامية خاصة (بالنص القرآني) يجب أن يتم وفق الشروط التالية:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أولا: أن لا يقع في التحريف و قد كان فريق منهم يسمعون كلام الله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه و هم يعملون.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">ثانيا: إلزام النص القرآني بمعنى محدد عند بعض المؤولين لقوله تعالى( و ما يعلم تأويله إلا الله و الراسخون في العلم)(1)، كما أن النص القرآني نص كوني إلهي معنى و لفظا، و اللفظ بحد ذاته مقدس تماما كقداسة المعنى، لذلك ليس ثمة ترجمة معلنة لنصه إنما هناك ترجمة لمعانيه أو لتفسير معين من تفاسيره.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">صحيح أن الترجمة بعامة تنصب على ترجمة المعاني إلا أن الإشكالية التي تسببها إزاء النص المقدس إشكالية عسيرة، فهذا النص أساسا يرمي إلى تجاوز الزمان و المكان، و بذلك يرمي إلى تجاوز اللغة بحد ذاتها، و لذلك تبقى الترجمة مجرد محاولة تفسيرية قاصرة لابد لها من الزوال لتظهر محاولة ترجمة أخرى.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و هكذا نجد أن التأويل في فضاء المعرفة الإسلامية كان أمام نص يحافظ على لفظه كحفاظه على معانيه، ومن هنا ندرك أهمية تأكيد ابن رشد على مراعاة اللغة العربية وأصولها، وأن يكون التأويل غير مخل في ذلك بعادة لسان العرب في التجوز في تسمية الشيء بشبيهه، أو بسببه، أو لاحقه، أو مقارنه، أو غير ذلك من الأشياء التي عددت في تعريف أصناف الكلام المجازي(2)، و كان لابد للتأويل من التكيف مع الضوابط المفروضة عليه و مسايرة التفاسير بالإضافة إليها في المعاني و عدم التناقض معها.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أما في فضاء المعرفة الغربية المستندة أساسا إلى المسيحية و خاصة الكاثوليكية،إضافة إلى التأثيرات الرومانية و اليونانية، فكان التأويل إزاء نص مقدس لا يمتلك قداسة اللفظ، فالنص بحد ذاته نتاج ترجمة، و كذلك فإن الخلاف حول تكامل النصوص المشكلة لهذا النص خلاف ذو جذور متشعبة،لذلك فإن التأويل أصبح الصلة الوحيدة تقريبا مع هذا النص، و كذلك وسيلة النص الوحيدة للتواصل الكوني، فلا غرابة أن يكون التراث التأويلي ضخما، و أيضا أن يستمر التأويل.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أما في الفكر الإسلامي و خاصة عند ابن رشد، فإن التأويل على الرغم من كونه مفهوما هاما يفتح الطريق إلى الاجتهاد، و يخلص الفكر من الوقوع في براثن الاتجاه الواحد أي الاتجاه الدغمائي القطعي، فإنه يجب أن يلتزم بتلك الضوابط التي وضعها ابن رشد حتى لا يقع في إسقاطات ذاتية أو إيديولوجية أو غنوصية مثل تلك التي وقعت فيها الاتجاهات الصوفية الفلسفية و الباطنية في التراث العربي و الإسلامي، و التي حاربها ابن رشد- و من قبله حاربها الغزالي- مستخدما العقلانية الصارمة و معتمدا على البرهان.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و الاتجاه التأويلي عند ابن رشد، يسمح بمزيد من الحرية الفكرية، من حيث أنه يقصر أمر التأويل من ناحية على العلماء المجتهدين، و يخضع اجتهادهم من ناحية ثانية لضوابط شرعية تجعل للمصيب أجرين و للمخطىء أجرا واحدا، و تجنب المفكرين وصمة التكفير و إلقاء تهم الزندقة و المروق عليهم من حيث اقتناعهم بأن مثل هذه المسائل النظرية عويصة، و تبحث في ضوء كثير من الاعتبارات الفكرية و العقائدية(3).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هنا يشكل مفهوم التأويل عند ابن رشد مخرجا علميا و دينيا مناسبا في عصرنا للتخلص من الاتجاهات الحرفية و الظاهرية و الدغمائية التي تحاول بعض الجماعات الأصولية اعتناقها و الدفاع عنها، محرضة عن مستجدات العصر و تطوراته العلمية و الحضارية من ناحية، و ناسية أو متناسية ذلك الأفق المفتوح لسيل المعاني و المفاهيم الإلهية التي يمكن أن يصل إليها فكر المجتهدين و الحكماء ممن ينظرون و يعتبرون في نصوص إلهية لا تنفذ معانيها و لا تخلق لطائفها على مر السنين، متسلحين في ذلك بالعلم الصحيح و بالفكر المنفتح.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من غرائب عصرنا أن تكثر الفرق و المذاهب ذات الاتجاهات الدينية الجامدة و المتوقفة عند ظواهر النصوص الدينية لا تبرحها، بل تزداد انغلاقا على مفاهيم تخطاها الزمان، باحثة عن حلول لمشكلاتها في الماضي، في الوقت الذي تزداد فيه المعارف البشرية و تتضاعف النظريات العلمية بسيل جارف لا تستطيع العقول البشرية ملاحقته، بحيث أصبح التغير و التطور سمة أساسية من سمات العصر، هذا الاتجاه المغلق يكرس التخلف في عالمنا العربي و الإسلامي و يوسع مساحة الفجوة الحضارية و الثقافية بيننا و بين عالم الغرب، و يسقطنا في دوغمائية كريهة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و لا ننسى أن مفهوم التأويل الذي يصل إليه ابن رشد و يتوج به فلسفته الدينية و العقلية معا، لم يصل إليه إلا بفضل حسه النقدي و تأسيسه لمنهج تحليلي نقدي يقوم على العقل، شرحنا من قبل معطياته، فإن التأويل يصير غير ممكن إلا بوصفه وجها آخر للنقد، فالتأويل نقد إلى درجة معينة، و النقد تأويل إلى درجة معينة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و لكن يمكننا إدراج التأويل في صلب المحاولات النقدية براحة أكثر، ذلك أن التأويل يتبنى معظم وسائل النقد للوصول إلى طرحه، و إن كان يتميز بمراوغة و قدرة كبيرة على استبطان غاياته، و لكن التداخل الكبير بينهما لا يلغي الفوارق من حيث طرق الاستدلال و التفكيك و الاستنطاق.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">يقول ابن رشد أن في جميع الحالات يؤدي النظر البرهاني إلى معرفة الموجود في حالة سكت عنه الشرع، فهنا وجب البحث فيه كما هو الشأن في الإستنباط الفقهي بالقياس الشرع، و إذا كان الموجود قد نطق به الشرع ، فلا يخالف ظاهر هذا النطق مع ما يدعوا إليه البرهان ، و إذا ظهر تعارض بين ما وصل إليه البرهان و ما بينه الشرع ، هنا وجب أن نطلب التأويل (4) .</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أما المعنى أو المفهوم فهو نقطة الارتكاز الرئيسية لأجله يستنفر التأويل كل طاقاته لينسف معنى قائما و يبني معنى آخر يحل محله، تسمح به اللغة و لا يتعارض مع معطيات العلم، بل لقد تولده مستجدات العلم و مستحدثاته، إذ يمارس التأويل كل حذاقته لنفي هذا المعنى الذي يحتل موقع التفسير بالنسبة إلى النص، ليؤكد زيف عقلانية هذا المعنى القائم، و ليؤسس له معنى جديدا جديرا باتساع أفق الرؤية و اتساع دائرة المعقول.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و هكذا تتعدد المفاهيم و المعاني التي يكتشفها العقل بتعدد طبقات الاكتشافات العلمية و الفكرية التي أصبحت تتوالد من نسق المعرفة الإنسانية اللامتناهي، خاصة و أن العقول في عصرنا أخذ يقتطع مساحات كبيرة من أفكار و مفاهيم و رؤى كنا نعتقد أنها تقع في ساحة اللامعقول.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و لا مفر للنص من مواجهة الموت- كما يقول الباحث عبد الواحد علواني”- إلا من خلال بعدين أساسيين يجب توفرهما فيه ليبقى نصا حيا.. و مثلما التواصل و التناسل ضروريان لاستمرار أي كائن حي، لابد للنص من التمكن من العالمية بمعنى(التواصل) و من الأزلية بمعنى التناسل (الاستيلاد) فأجيال المعاني المتجددة تضمن استمرار النص و تحميه من الزوال و الموت. فبدلا من موت النص، يموت المعنى المترهل، ليظهر عوضا عنه معنى جديدا نضر متألق بزي العصر حاملا في صلبه روح النص.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يمكننا هنا أن نتوقع المفاهيم الجديدة التي يجب أن تدخل في الرؤية الدينية و تمد النصوص الدينية القديمة برؤية جديدة معاصرة و بانفتاح مشروع يجمع بين المقدس و الزماني، و في الوقت الذي يراعي فيه الأبعاد الإلهية السرمدية لا يغفل المقاصد البشرية التي جاءت الشريعة لخدمتها و تيسيرها، و بذلك يتم الربط يبن الإلهي و الإنساني، و الجمع بين السرمدي و الزماني، و يكتسب كل ذلك مشروعيته من خلال الفهم المتجدد للدين الذي ينص عليه الشرع(5).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يجب أن نعي انعدام عالمية النص دلالة على مقاييسه النسبية المحددة و انعدام أزليته دليل على اقتصاره على واقع معرفي معين يموت بانقضائه، أما النص المالك لعالميته و أزليته فهو مستمر متوالد. نص ممتد و خارق.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">إن ابن رشد – الذي أسهم كفقيه في إرساء علم مقاصد الشريعة- يلجأ إلى هذا المفهوم لتأسيس رؤية عقلية للشريعة لا غناء عنها من اجل إثراء المعاني و المفاهيم التي لا تتناهى في النص الديني، و إن كان هذا التأويل لا يستطيعه إلا الحكيم أو العالم المجتهد، الذي هو وحده بفضل المنطق و العلم الصحيح أعرف بسر التشريع وبمقاصد الشريعة(6).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و بمخارج التأويل التي وظفها ابن رشد، تمكن من تأكيد لحمة الشريعة و الحكمة، التي عمل عليها في فصل المقال، متسائلا ، هل النظر في الفلسفة و علوم المنطق مباح بالشرع هذا كله في كتابه فصل المقال و تقرير ما بين الشريعة و الحكمة من الإتصال ، مجيبا على تلك الإشكالية التي كانت في صورتها : هل النظر الفلسفي مباح في الشرع أم محضور؟.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">عن هذا الإشكال أجاب إبن رشد ممهدا لمشروعه الفلسفي التوفيقي بين العقل و الإيمان و مدى إستلزام أحدهما للأخر، بادئا بتعريف الفلسفة على أنها ليست سوى النظر في الموجودات و اعتبارها من جهة دلالتها على الصانع، أما الشرع يدعوا إلى معرفة هذه الكائنات بواسطة العقل(7).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">لقد إنتهج ابن رشد في بداية توفيقه بين الحكمة و الشريعة،عندما وضع الدين في ميزان العقل ، لتأكيد مدى تطابق الحكمة مع الشريعة و إمكانية التوفيق بينهما، مؤكدا أن فهم أحدهما لا يكتمل إلا بالأخر و هو ما تسعى إليه الفلسفة، فكلاهما يسعى إلى البحث عن الحقيقة الحقة التي عنها قال ابن رشد ” …إن الحكمة هي صاحبة الشريعة و الأخت الرضيعة مع ما يقع بينهما من العداوة و البغضاء و المشاجرة و هما المصطحبتان بالطبع، المتحابتان بالجوهر و الغريزة”(8)، و ما جاء به الدين من حقائق كونية هو نفسه ما يستخلصه العقل من دراسته للكون دراسة علمية مباشرة، فهذا النهج ظهر في فصل المقال و تقرير ما بين الشريعة و الحكمة من الإتصال، و الذي تضمن مسلك النتائج التي تمكن منها العقل و حققها منتهيا إلى ما أورده الشرع من أدلة مطابقة لتلك النتائج هو المسلك الذي إنطلق منه ابن رشد من الدين لينتهي إلى النتائج التي كان العقل قد وصل إليها في دراسته للكون و مدى تطابقهما في ذلك التي قال عنها إبن رشد” فالصواب أن تعلم فرقة من الجمهور التي ترى أن الشريعة مخالفة للحكمة، إنها ليست مخالفة لها و ذلك بأن يعرف كل واحد من الفريقين أنه لم يقف على كنههما بالحقيقة، اضطررنا في مناهج الأدلة أن نعرف أصول الشريعة ، فإن أصولها إذا وجدت أشد مطابقة للحكمة مما أول فيها، و كذلك الرأي الذي ظن في الحكمة أنه مخالف للشريعة لم يحط علما بالحكمة و لا الشريعة، و لذلك اضطررنا نحن أيضا إلى وضع قول فصل المقال في موافقة الحكمة للشريعة”(9)، و هذا عينه ما خص به ابن رشد كتابه مناهج الأدلة(10).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أما التأويلات التي أقامت مذاهب و فرق كلامية، كلها في نظر ابن رشد ناقصة، لأن أصحابها لا يملكون منطق البرهان (منطقهم إما خطابي** أو جدلي)، و لا العلم الصحيح (علوم الفلسفة)، لذا فإن ابن رشد يتجاوزها كلها ليصل مباشرة إلى النص القرآني، سيطوي تراجعا في الزمن أجيال العلماء أي ما سمي في العلم الإسلامي “بالطبقات” سيرتد فوق طبقات الفقهاء و المحدثين و المتكلمين و الصوفية ليتصل مباشرة بالنص المقدس.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">خاصة و أنه لا يعترف بإجماع العلماء، بل يقطع بأن هذا الإجماع لم يسبق أن وقع بين العلماء، لأنه يستحيل القيام بإحصاء شامل لجميع العلماء في أي عصر حتى نعرف ما اجتمعوا عليه، وما اختلفوا من أجله. وما أكثر ما نبه إلى أن كثيرا مما اعتبر( أصولا) ليست كذلك و إنما هي صياغات لاحقة(11). أما فيما يتصل بالبرهان فقد تزود به بفضل دراسته لأرسطو، و معرفته لمنطقه و تحليله لمؤلفاته كما مر بنا حتى صار الشارح الأعظم، و من هنا تجاوزه أيضا لمفاهيم و أفكار الإسلاميين الذين حرفوا مؤلفات أرسطو، كالفارابي و ابن سينا، اعتمادا على العقل الخالص و البرهان المنطقي، فقد كانت قراءتهم لأرسطو أو تأويلهم لمفاهيمه منحرفة ذهبت إلى نقيض ما كان يدعو إليه.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يجب أن نعلم أن القراءة الممارسة – في الدين و الفلسفة- ابتغاء التأويل تبقى أسيرة تأويل محدد يكون أساسا في خدمة أغراض محددة أو منقادة لطريقة النص و فهمه، أما القراءة الممارسة ابتغاء الفهم و إن بقيت أسيرة منهجية استدلالية فإنها تكون أكثر علمية و أكثر قدرة على استنباط ماهية النص و أولياته.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هنا يعتبر التأويل نوعا من المزاوجة بين الدين و الفلسفة، أو هو فهم للدين من خلال الفلسفة، لأنه لا يمكن التأويل في نظره أي تفسير النص الديني إلا باستخدام التأويل المعتمد على البرهان، و الاستنباط العقلي المنضبط بضوابط اللغة المنزل بها النص الديني، و الالتزام بدلالات هذه اللغة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و لذلك نعتبر أن الدين و الفلسفة عند ابن رشد قد اتحدت في وعاء التأويل اتحادا جوهريا من حيث يفتح التأويل للعالم و الفيلسوف بابا واسعا للاجتهاد الديني غير المقيد بمذهب والذي يجعل للحقيقة العقلية و الرؤية الفلسفية ضرب من الاجتهاد كما يعلن عنه عنوانه.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">ولا ننسى أنه لكي يتمكن الفيلسوف –في نظر ابن رشد – من التأويل لابد أن يكون مستكملا لكل أدوات المجتهد، فلا يقوم بالتأويل إلا العلماء و الحكماء الذين وصلوا إلى مرحلة الاجتهاد، فالتمكن من النصوص حفظا و إطلاعا و نقدا و تحليلا شرط أساسي لكل مبتدئ في طريق الاجتهاد. و أما العروض و المناقشات الفقهية الطويلة فليست إلا امتدادا لهذا الأصل الذي يعني به ابن رشد عناية بالغة في مؤلفه السابق.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من الواجب في نظره العدول عن التأويل العامة، خوفا من ترديهم في هاوية الضلال كما حدث مع بداية الحقبة المعاصرة في بقاع العالم الإسلامي. فالعوام لا يفهمون التأويلات و لو صحت، و ما مهمة الشارع إلا حفظ النفوس إن وجدت، و السعي في طلبها إن فقدت، و ليس له تعليم الحقيقة يقول ابن رشد:” ليس كل ما سكت عنه الشرع من العلوم يجب أن يفصح عنه و يصرح به للجمهور العظيم، فينبغي أن يسكت عن الخوض عما سكت عنه الشرع، و يعرف الجمهور أن عقول الناس مقصرة عن الخوض في هذه الأشياء، و لا يتعدى التعليم الشرعي المصرح به في الشرع، إذ هو التعليم المشترك للجميع، الكافي في بلوغ سعادتهم(12).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يرى ابن رشد أن للشرع معنيين: معنى باطني و معنى ظاهر، و إن كان في الحقيقة يعتبران معنى فلسفيا واحدا، يرد إليه الظاهر –و إن خالفه- بالتأويل، و الإيمان و المعرفة العقلية شيء واحد عنده، في هذا الشأن في كتاب التهافت.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">“إن العلم المتلقي من قبل الوحي ، إنما جاء متمما لعلوم العقل، أعني أن كل ما عجز عنه العقل أفاده الله تعالى من قبل الوحي”(13). و الأنبياء هم أقدر الناس –بفضل الله في مخيلتهم- على النطق بما يتفق و عقلية العامة و حثهم على الفضيلة بالترغيب و الترهيب، أما الحكيم فإن عقله لا يستطيع أن يقوم بمهمة الوحي، التي هي خاصة الأنبياء إذ” كل نبي حكيم، و ليس كل حكيم نبيا”(14).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أما معنى التأويل الذي لا يستطيع إلا الحكماء، فله معنى لغوي و آخر اصطلاحي، فالمعنى اللغوي يعني الرجيع: و أل بمعنى رجع، فالتأويل بمعناه اللغوي يعني الرجوع و العودة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و هناك معان اصطلاحية للتأويل، فاستخدمه كثير من المتأخرين من المتكلمين في الفقه و أصوله بمعنى صرف اللفظ عن الاحتمال الراجح إلى الاحتمال المرجوح لدليل يقترن به، و أيضا بمعنى الحقيقة التي يؤول إليها الكلام، كما قال تعالى :”(فهل ينظرون إلا تأويله يوم يأتي تأويله يقول الذين نسوه من قبل قد جاءت رسل ربنا بالحق)” و تأويل ما في القرآن من أخبار المعاد، هو ما أخبر الله به فيه مما يكون من القيامة و الحساب و الجزاء و الجنة و النار و نحو ذلك، كما قال تعالى في قصة يوسف لما سجد له أبواه و أخوته”قال يا أبت هذا تأويل رؤياي من قبل” فجعل عين ما وجد في الخارج هو تأويل الرِؤيا.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يعرف الجويني التأويل: “أنه رد الظاهر إلى ما إليه مآله في دعوى المؤول”، ومعنى هذا إعطاء معنى يحتمل الظاهر ومعرفة المراد، لكن هذا الخروج عن الظاهر و تركه لابد من قرائن تدعو إليه و تعضده، و أيضا لابد أن لا يخرج التأويل عن معاني اللغة و أن لا يكون ملغزا أو مبهما، يؤكد الجويني هذا المعنى . فيذكر ضرورة تقييد التأويل بقواعد اللغة و مراعاة أساليب البلاغة،فيقول:”إنما يسوغ في التأويلات ما يسوغه الضحاء و يرى عدم حمل الألفاظ على النادر الشاذ”(15).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و نفس المعنى للتأويل و شروطه و ضرورة تقيده بما تقتضيه اللغة و البلاغة نجده عند ابن رشد حيث يعرف التأويل بأنه إخراج الدلالة الحقيقية إلى الدلالة المجازية، من غير أن يخل ذلك بعادة لسان العرب في التجوز في تسمية الشيء بشبيهه، أو سببه، أو لاحقه، أو مقارنه أو غير ذلك من الأشياء التي عددت في تعريف أصناف الكلام المجازي.(16)</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يزيد ابن رشد في هذه الضوابط بما يتناسب مع البرهان العقلي الذي يرتضيه في التأويل، فالتأويل يعني مجاوزة النص، لكن هذه المجاوزة لابد أن تخضع لقواعد اللغة العربية التي نزل بها النص وبما تسمح به اللغة و الصرف من استخدام الكلمات، فيبحث المؤول عن استخدامات أخرى للفظ المؤول في القرآن، بحيث يعضد به تأويله، و يبحث أيضا عن استخدامات اللفظ في اللغة و العرف، مما يؤكد ما ذهب إليه في التأويل فضلا عن ضوابط البرهان العقلي الذي يؤكده ابن رشد.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هذا يتبين أن التأويل يسعى إلى احتلال موقع التفسير في بيان معنى النص، بينما يسعى إلى التفسير إلى بيان سلامة التأويل الذي يمارسه على الرغم من تداخلهما، إلا لأن ثمة فارقا واضحا يميزهما، يتجلى أساسا في التوصيف الذي أورده”ابن الجوزي” موضحا الفرق بين التأويل و التفسير بقوله:” التأويل : العدول عن ظاهر اللفظ إلى معنى لا يقتضيه لدليل عليه، و للتفسير: هو إبداء المعنى المستتر باللفظ”.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">فالتأويل هو بحث عما هو أول و أساسي، أما التفسير فهو توضيح للملغز أو المستتر خلف بنيته المعنوية، أو بمعنى آخر فإن التفسير يترك للظاهر (ظاهر النص) قيمة ما، أما التأويل فإنه يلغي ظاهر النص.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">التفسير يعني بشكل آخر الحكم على معنى النص و تحديده، و هو بذلك يختزل النص إلى مادة لزمن التفسير ليس إلا، أما التأويل فيعني السير في الطريق الفكري الذي يفتحه النص، لأي الاتجاه نحو ما يضيء النص و يشرف عليه من معاني و مفاهيم ولطائف.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و نظرا لأن القرآن يفسر بعضه بعضا، و معنى ذلك أنه إذا وجدت آية يخالف ظاهرها ما قام عليه البرهان العقلي، فلابد أن تكون هناك آية أخرى يشهد ظاهرها على المعنى الحقيقي المقصود بالآية الأولى، أي الموافق لما يقرره العقل.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">يقول ابن رشد:”أنه ما من منطوق به في الشرع مخالف لما أدى إليه البرهان إلا إذا اعتبر الشرع و تضمنت سائر أجزائه، وجد في ألفاظ الشرع ما يشهد لذلك التأويل أو يقارب أن يشهد”.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هنا كان التأويل معناه: إعادة بناء القول الديني بناء عقليا مع احترام وحدته الداخلية. و فصل ابن رشد في قضية منهجية فصلا حاسما، نعني بذلك ما يؤول و ما لا يؤول، و هكذا فانسجاما مع نزعته، يقرر أن الدين يقوم على ثلاثة مبادئ لا يجوز قط تأويلها، و هذه المبادئ هي:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">1- الإقرار بالله.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">2- الإقرار بالنبوات.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">3-الإقرار باليوم الآخر(17).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هنا كان من غير الجائز تأويل الآيات التي تدعو إلى الإيمان – إيمانا قلبيا- بالله و ملائكته و رسله و اليوم الآخر، أما ما عدا ذلك، إي ما يترتب عن هذه المبادىء من نتائج و مقدمات يعبر الخطاب الديني عنها –في الغالب- تعبيرا مجازيا حسيا، فهي قابلة للتأويل، و لكن ضمن شروط و قواعد يمكن إجمالها في ثلاثة رئيسية:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">1- احترام خصائص الأسلوب العربي في التعبير.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">2- احترام الوحدة الداخلية للقول الديني.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">3- مراعاة المستوى المعرفي لمن يوجه إليه التأويل.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هنا كان التأويل هو مخاطبة الناس حسب عقولهم،أي حسب مستواهم الفكري و المعرفي، تلك هي المبادئ الثلاثة التي تستند إليها نظرية ابن رشد في التأويل، و هي نفسها المبادئ التي يرتكز عليها في تحليله لأصناف القول الديني:” تحليلا نظريا منطقيا يأخذ بعين الاعتبار الكامل، و في آن واحد، طبيعة الدال و المدلول و المقدمات و النتائج”.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و هكذا يحلل ابن رشد الخطاب القرآني من زوايا ثلاث: الدال(الظاهر) المدلول(المعنى)، علاقة النتائج بالمقدمات(18).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أولا: فإذا نظر ابن رشد إلى القول القرآني من زاوية الدال أي المعنى الظاهر لألفاظه وجده ثلاثة أصناف:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">1- ظاهر من الشرع يفهم منه نفس المعنى بالطرق الثلاث: البرهانية، و الجدلية، و الخطابية، و هذا لا يجوز تأويله البتة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">2- ظاهر من الشرع يعتمد التعبير الحسي و الخيالي، و هذا يجب على أهل البرهان تأويله، و يمنع ذلك على غيرهم.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">-3 ظاهر من الشرع متردد بين هذين الصنفين، فيقع فيه الشك و اشتباهه، و تأويل العلماء له مسألة اجتهاد، و المخطئ فيه معذور على كل حال.(19)</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">ثانيا: و إذا نظر ابن رشد إلى القول القرآني حسب المعنى المقصود من ألفاظه وجده خمسة أصناف:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">1- قول يكون المعنى المقصود به معبرا عنه بمثال، و لكن لا يعلم هذا المعنى، إلا بتركيب قياسات بعيدة تتعلم في زمن طويل، و لا يعلم أيضا أن المثال المصرح به هو غير الممثل له إلا بمثل هذا البعد.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">هذا النوع من القول مقصور تأويله على العلماء فقط لأنهم يستطيعون تركيب القياسات البعيدة المطلوبة.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">2- قول يدرك المعنى المقصود به بعلم قريب من خلال المثال الذي يشير إليه و بعلم قريب كذلك ملاذا كان مثالا: هذا الصنف واجب تأويله، و واجب التصريح بهذا التأويل.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">3- قول يدرك المعنى المقصود بالمثال الذي يعبر عنه بعلم قريب، ولكن يعلم بعلم بعيد، ولكن لا يدرك بعلم قريب ملاذا كان مثالا، و هذا مقصور تأويله على العلماء فقط.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">4- قول عكس هذا و هو ما يدرك فيه المعنى المقصود من المثال الذي يعبر عنه بعلم بعيد، ولكن لا يدرك بعلم قري ملاذا كان مثالا، و هذا مقصور تأويله على العلماء فقط.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">5- قول يكون المعنى المصرح به فيه هو نفس المعنى المقصود، أي أن التعبير فيه جاء بأسلوب مباشر، دون تمثيل حسي أو خيالي، و هذا النوع لا يجوز تأويله البتة(20).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">ثالثا: أما إذا نظر ابن رشد إلى القول القرآني من زاوية علاقة النتائج فيه بمقدماتها فإنه يجده أربعة أصناف:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">1- قول مقدماته يقينية و نتائجه معبر عنها تعبيرا مباشرا بدون مثالات. هذا الصنف لا يجوز فيه التأويل، لا في مقدماته ولا في نتائجه.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">2- قول مقدماته يقينية و لكن نتائجه معبر عنها بمثالات، و هذا الصنف يجوز تأويل نتائجه دون مقدماته.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">3- قول مقدماته غير مصاغة بالطرق اليقينية و لكن نتائجه مقصودة لذاتها و هذا الصنف لا يجوز تأويل نتائجه، ولكن يجوز تأويل مقدماته بالشكل الذي يجعلها تنتج تلك المقدمات نفسها بالطرق البرهانية.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">– 4 قول مقدماته غير مصاغة بالطرق البرهانية ونتائجه كذلك مثالا لما أريد إنتاجه، و هذا الصنف يجب على العلماء تأويله، و على الجمهور إقراره على ظاهره فقط (21).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">من هذه التصنيفات كلها، ذات الطابع المنطقي الواضح، ندرك جيدا أن ابن رشد لا يقصد ب(التأويل) اكتشاف حقيقة أخرى، غير تلك الحقيقة التي يتضمنها القول الديني نفسه إما تصريحا و إما تلميحا.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">فالتأويل في جوهره، هو ربط النتائج بالمقدمات و المقدمات بالنتائج داخل القول الديني نفسه، و البحث عن المعنى المقصود وراء التعابير المجازية و الأمثلة الحسية، و ذلك بشكل يجعل مدلول القول الديني على وفاق مع ما يقرره البرهان العقلي.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و الضابط الأساسي في عملية التأويل هذه،هي القاعدة التي تحكم أساليب التعبير في اللغة العربية التي هي لغة القرآني الكريم، و بذلك يكون للتأويل صناعة لغوية في جزء منه، هذا القيد اللغوي ضروري حتى لا يجنح للتأويل إلى أمور بعيدة كل البعد عن مجال الخطاب القرآني، فالأمر هنا لا يتعلق برد (الظاهر) إلى (باطن) غريب عن مدلول الظاهر، بل فقط إعطاء الظاهر معناه من خلال السياق القرآني و يشكل ما يبرز في جانب المنطق و المعقولية.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يجب أن ننتبه إلى أن الظاهر و الباطن عند ابن رشد لا علاقة لهما بالظاهر و الباطن عند الصوفية أو عند الشيعة الباطنية أو غيرهما من الاتجاهات الغنوصية التي انتشرت عند الشيعة و إخوان الصفا، و لا علاقة لها بما روجته الأفلاطونية كما سادت عند كل من الفرابي و ابن سينا، يقول ابن رشد: ” إن الظاهر هو تلك الأمثال المضروبة لتلك المعاني، و الباطن هو تلك المعاني التي لا تتجلى إلا لأهل البرهان(22).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و هي تتجلى لأهل البرهان، لا لأنهم يملكون”علم الباطن” بل لأنهم يستطيعون ربط الأمثال الحسية بمدلولها العقلي، ورد النتائج إلى مقدماتها أو العكس، إن الأمر إذن لا يعني وجود “امتياز معرفي”خص به أناس دون آخرين، ولكن فقط بمستوى الإدراك و الفهم، إنه تماما(الاجتهاد) بمعناه العام”.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يميز ابن رشد بين التأويل الجدلي*** و التأويل البرهاني****، و ذلك على أساس طبيعة المقدمات التي يتكون منها كل منهما، فالقياس الجدلي يقوم على مقدمات مشهورة أو مظنونة سواء وجدت فيها شروط المقدمات اليقينية أو لم توجد، وصناعة الجدل تبطل الآراء بأقاويل مشهورة لا يؤمن أن ينطوي فيها الكذب، وبالجملة من غلب عليه الجدل، كثيرا ما يؤديه ذلك إلى اعتقاد أمور خارجة و بعيدة عن طبيعة الشيء، و العلة في ذلك أن طلب الكلام المقنع من غير أن يعتبر هل هو مطابق للموجود أو غير مطابق، يفضي به إلى اعتقادات كاذبة مخترعة ( 23).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و على هذا فأهل الجدل غير مؤهلين للقيام بالتأويل، لأن منهجهم قاصر عن بلوغ مرتبة اليقين، و قد عاب ابن رشد طريقة التأويل عند المتكلمين خاصة الأشاعرة، حيث أن طرقهم التي سلكوها في إثبات تأويلاتهم ليست ملائمة للجمهور أو الخواص.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">فهي لا تلائم الجمهور لكونها غامضة و معقدة، و لا تلائم الخواص لأنها تفقد شرط البرهان. أما التأويل البرهاني فهو يقوم على الأدلة البرهانية، و هذه الأدلة من المبادئ الأولية للعقل و هي واضحة بذاتها، و يستنتج منها بسلسلة من القياسات الدقيقة المرتبطة بعضها ببعض ارتباطا وثيقا، نتائج تشترك في الوضوح و البداهة، و في يقين المقدمات”.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و القياس البرهاني هو قياس يقيني و هو يفيد علم الشيء على ما هو عليه، و هو الموصل إلى العلم الحقيقي(24). و من هنا يصبح التأويل قاصرا على أهل البرهان الراسخون في العلم و الحكمة. أما الجمهور فلا يصرح له بذلك.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يرى ابن رشد أن إذاعة التأويل لغير أهله يؤدي إلى ضرر عظيم، يفضي بالمصرح له و المصرح إلى الكفر. لأن المقصود هو إبطال الظاهر و إثبات المؤول، فإذا بطل الظاهر عند من هو من أهل الظاهر، و لم يثبت المؤول عنده، أداه ذلك إلى الكفر و إن كان في أصول الشريعة، فالتأويلات ليس ينبغي أن يصرح بها للجمهور، و لا تثبت في الكتب الخطبية أو الجدلية(25) و لا تثبت التأويلات إلا في الكتب البرهانية، لأنه لا يطلع عليها إلا أصحاب الفطر قليل بين الناس( 26) .</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و لكن ما هو حكم المخطئ في التأويل عند ابن رشد؟</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">إن طبيعة التأويل تعني الاحتمال لا القطع، و هذا يؤدي إلى أن المعنى لا ينحصر مفهومه انحصارا تاما في معنى واحد يتفق عليه الجميع، لذا كانت طبيعة التأويل تحتمل الاختلاف إن لم تكن مؤدية إليه.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">لكن هل يعني الاختلاف أن يكفر كل أصحاب رأي مخالفيه؟</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">هنا يتبدى التسامح الكامل عند ابن رشد، و يتكشف ذلك الأفق المفتوح، في المعرفة الدينية و الفلسفية عنده و النابع من الفهم الكامل للتأول وللاجتهاد معا. حيث يصنف ابن رشد الخطأ الذي يمكن أن يقع في الشريعة إلى نوعين رئيسيين:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">الأول: خطأ لا يعذر فيه أحد من الناس، فإن وقع الخطأ في مبادئ الشريعة، فهو</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">كفر، و إن وقع فيما بعد المبادئ، فهو بدعة(27)، و كما ذكرنا من قبل فإن مبادئ الشريعة الثلاث لا تؤول و هي: الإقرار بالله، و بالنبوات و باليوم الآخر.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">الثاني: يختص فيمن يقومون بالتأويل من أهل الاجتهاد، فإذا وقعوا في الخطأ لشبهة عرضت لهم، فهم معذورون، اعتمادا على قول النبي صلى الله عليه و سلم إذا اجتهد الحاكم فأصاب فله أجر و إن أخطأ فله أجران، و أي حاكم أعظم من الذي يحكم على الوجود بأنه كذا، و ليس كذا، و هؤلاء هم العلماء الذين خصهم الله بالتأويل، و هذا الخطأ مصفوح عنه في الشرع، أما الذين ليس لهم حق التأويل و هم غير العلماء فلا عذر لهم، و على هذا فهذا النوع من الخطأ يعذر فيه أهل النظر و لا يعذر فيه من ليس من أهل النظر”.(28)</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و الناس في الشريعة على ثلاثة أصناف في نظر ابن رشد:</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">1- صنف ليس من أهل التأويل أصلا، و هم الخطابيون الذين هم الجمهور الغالب، و ذلك أنه ليس يوجد أحد سليم العقل يعرف هذا النوع من التصديق(29)</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">– و صنف هو من أهل التأويل الجدلي، و هؤلاء هم الجدليون بالطبع ، أو بالطبع و العادة(30).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">3- و صنف هم من أهل التأويل اليقيني ، و هؤلاء هم البرهانيون بالطبع و الصناعة، أي صناعة الحكمة، و هذا التأويل ليس ينبغي أن يصرح به لأهل الجدل فضلا عن الجمهور.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هنا تمكن ابن رشد من الدفاع عن الفلاسفة و آراءهم بكتابة “تهافت التهافت” ضد اتهام الغزالي لهم بالكفر لقولهم بقدم العالم و نفي حشر ا؟لأجساد و نفي علم بالجزئيات، فهذه الأمور ليست من مبادئ الشريعة و تحتمل الاختلاف و التأويل، خاصة و أن الفلاسفة يقرون بأصول هذه المبادئ، فهم يؤمنون بوجود الله تعالى و قدمه و بعلمه الكلي و بالمعاد، و إن اختلفوا في كيفية ذلك.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و من هنا يتبين لنا كيف يجعل ابن رشد من التأويل سبيلا إلى الفهم المنفتح، خاصة حين يكون المجتهد متمكنا من أدواته، بذلا كل جهده العقلي لاستشراف المعاني الخبيثة، التي يتضمنها النص الديني.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">هذا التأويل يجعل من النص المقدس نصا ثريا و غنيا و منفتح الأفق بما لا يتناهى، بل يجعله مفتوحا على كل فهم ممكن في المستقبل، خاصة و أن المعاني الإلهية المتضمنة في النصوص المقدسة غير محدودة بحدود الزمان أو المكان أو مفاهيم البشر “قل لو كان البحر مدادا لكلمات ربي لنفد البحر قبل أن تنفد كلمات ربي و لو جئنا بمثله مددا”</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و يجب أن نعي أن مصطلح التأويل بقدر ما يظهر مستباحا فإنه أيضا –كجزء من عملية الفهم- داخل صلب القراءة المستفهمة عن كنه النص و معناه الأول/ الأساس، خاصة وأن ابن رشد يدعو في مؤلفاته الأساسية إلى العودة إلى النص لفهم معانيه.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">لكن القراءة التأويلية بحد ذاتها تثير من خلال توصيفها اختلافا بينا بين مفهومها الإسلامي كما هي عند ابن رشد الذي يمثل التأويل عنده ركيزة أساسية و سبيلا إلى الاجتهاد و بين مفهومها الغربي، خاصة تلك القراءة التي تتناول النص المقدس.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">أمام هذا الزخم الفكر الثري ، يظهر لنا صدق ابن رشد الذي لا زال قائما اليوم، و نحن نعيش تنبأته التي كان يخشى حدوثها، خاصة منها ما تعلق بجدل الدين و العقل و ما ينتج عنهما من أحكام مستعجلة، التي بسببها إضطرب الناس كل الإضطراب، و حدثت فرق ضالة، و أصناف مختلفة ، كل واحد منهم يرى على أنه على الشريعة الأولى ، و أن من خالفه إما يبتدع و إما كافر مستباح الدم و المال( 31).</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">لقد وعى ابن رشد جيدا مدى خطورة تعارض الدين مع الفلسفة ، بل هي أزمة لا يمكن تجاوزها إلا عن طريق التحليل العقلي الصارم لها و للعوالم التي تتغذى منها ، و المتمثلة في كل من الشريعة و من الحكمة ، و في تعارضهما المزعوم و ذلك وصولا إلى محاصرتها و إلى إجتثاثها نهائيا.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">بذلك استقطبت كل من الشريعة و الحكمة كل مجهود ابن رشد ، فتوجه في فصل المقال إلى الفقهاء ، و بمنهاهج الأدلة إلى عامة الناس، و بتهافت التهافت للفلاسفة و أصحاب البرهان .</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">و بعد بحث مضن في هذه العلاقة حتى وجد ابن رشد ما يكاد يتوقف عند الشريعة حتى يجد نفسه مدفوعا من طرفها نحو الحكمة ، او عند الحكمة حتى يجد نفسه مدفوعا من طرفها نحو الشريعة.فالعلاقة التي تربط الحكمة بالشريعة هي ليست بعلاقة تضاد و تنافر، بقدر ما هي علاقة تجاذب جدلي حي مفتوح على الإنسان و على الكون المتواجد فيه.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;">لقد رام ابن رشد مثل أي مفكر حرصه على مستقبل أمته، و إعادة ذلك الحوار الطبيعي المفتوح بين الشريعة و الحكمة ، إيمانا منه بأنه لا حياة و لا تجديد للأمة العربية الإسلامية دونه.</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif; font-size: large;"> </span><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">مونيس بخضرة</span></div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
التهميش:</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
*- التأويل: صرف اللفظ من معناه الظاهر، إلى معنى يحتمله إذا كان المحتمل الذي يراه، موافقا للكتاب و السنة، و يشترط في التأويل معرفة الأصول و معرفة الإستنباط من تلك الأصول بالقياس.أنظر بركات محمد مراد: ابن رشد فيلسوفا معاصرا، مصر العربية للنشر و التوزيع القاهرة 2002 ص 147.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
1- سورة آل عمران أية 07</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
2- إبن رشد: فصل المقال ص 19-20.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
3- بركات محمد مراد: ابن رشد فيلسوفا معاصرا، مصر العربية للنشر و التوزيع، القاهرة ص 155.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
4- فصل المقال، ص 32.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
5- بركات محمد مراد: المرجع السابق ص 157.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
6- ابن رشد: مناهج الأدلة، ص 132.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
7- يوسف فرحات: الفلسفة الإسلامية و أعلامها، ترادسكيم شركة مساهمة سويسرية جينف ، ط1 1986، ص192.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
8- فصل المقال، ص 18.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
9- إبن رشد : مناهج الأدلة، ص 184.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
**- المنطق الخطابي: هو مؤلف من المظنونات أو من المقبولات، و الغرض منه ترغيب الناس فيما ينفعهم،أنظر ابن سينا: الإشارات و التنبيهات ص 226.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
10- مونيس بخضرة: تاريخ الوعي ص مقاربات فلسفية حول جدلية ارتقاء الوعي بالواقع، الدار العربية للعلوم و منشورات الإختلاف و مؤسسة محمد بن راشد أل المكتوم، ط1 دبي – بيروت 2009. ص</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
11- فصل المقال ص 43.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
12- ابن رشد: التهافت التهافت ص 428-428.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
13- التهافت التهافت ص 255.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
14- المصدر نفسه ص 273.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
15- بركات محمد مراد: المرجع السابق ص 146.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
16- فصل المقال ص 20.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
17- المصدر نفسه ص 23.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
18- بركات محمد مراد: المرجع السابق ص 148.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
19- فصل المقال ص 24.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
20- مناهج الأدلة ص 155.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
21- فصل المقال ص 29.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
22- المصدر نفسه ص 16.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
***- القياس البرهاني: هو مؤلف من مقدمات الواجب قبولها، إذا كانت ضرورية يستنتج منها الضروري، أو ممكنة يستنتج منها الممكن- أنظر ابن سينا: الإشارات و التنبيهات، ج1، دار المعارف القاهرة 1960 ص 510.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
****- القياس الجدلي: هو مؤلف من المشهورات و التقريرات الواجبة أو الممكنة أو الممتنعة. أنظر ابن سينا : الإشارات و التنبيهات، ص 211.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
23- عاطف العراقي: النزعة العقلية في فلسفة ابن رشد ص 302.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
24- المرجع نفسه ص 301.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
25- فصل المقال ص 57.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
26- التهافت التهافت ص 551.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
27- فصل المقال ص 25.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
28- المصدر نفسه ص 42.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
29- فصل المقال ص 56.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
30- المصدر نفسه ص 56.</div>
<div dir="RTL" style="background-color: white; font-family: "Droid Arabic Naskh2", sans-serif, verdana, arial; font-size: 15px; line-height: 26px; padding: 0px 0px 10px; text-align: start; text-indent: 20px;">
31- حمانة بخاري: ص .</div>
<div>
<h2>
<br /></h2>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-78682098680757769182015-04-26T15:05:00.003+02:002015-04-26T15:05:28.596+02:00هل نحن بحاجة لابن رشد؟ <div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<h2>
تفاعلا<span style="font-weight: normal;"> </span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: large; font-weight: normal;">مع ما كتبته عن ابن رشد في مقالاتي السابقة تلقيت على بريدي الإلكتروني هذه الدراسة من الصديق إبراهيم بن عبد الله مشكور أنشرها كما جاءتني.</span></h2>
<h2>
<span style="font-weight: normal;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: large;"><br /></span></span></h2>
<h2 style="text-align: justify;">
<span style="font-weight: normal;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: large;"> </span></span><b><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">مات ابن رشد، لم يمت ابن رشد. حرفان تنازعا تاريخ هذا
العَلََمَ العربي المسلم. ولكل حرف قوم</span><span dir="LTR"></span><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>:</span><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span></b></h2>
<b><div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-color: #fafafa; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial;">- <span dir="RTL" lang="AR-SA">فالذين رفعوا لواء موت ابن رشد شهد لهم بذلك أن الرجل
حفر له قبر بمراكش زاره بضعة شهور قبل أن ينقل مع كتبه، بحضور الشيخ الأكبر، إلى
قبر حفر له بقرطبة. كما شهد لهم بذلك أن الرجل تبعته لعنات غوغاء القرن الثاني عشر
الميلادي، السادس الهجري، غوغاء لم يستطيعوا أن يدركوا وجود رجل بينهم يشهد معهم
بالوحدانية ويولي وجهه شطر المسجد الحرام عند كل أذان، مثلهم، وتأثل له في الدين
مجد طارف وتليد، بلغ به عشق رجل من بلاد الإغريق مبلغا أنساه أن ينفق وقته في
تدبيج كتب الفقه والكلام والتفسير والتصوف، كما اعتاد على ذلك كبار العلماء، وأمضى
حياته في تتبع إشكالات فيلسوف أعجمي من بلاد وثنية، يلخص كتبه ويشرحها على غرار ما
شرح المفسرون القرآن الكريم. فجدير برجل مثل هذا أن يموت موتا رمزيا كما مات الموت
البيولوجي المحتوم. ولقد عمل خصومه الذين تنادوا بموته أن يقتلوه في حياته قتلة
شنيعة عندما أخرجوه من المسجد وابنه محمد ورشقوهما بالحجارة وأشبعوهما إذلالا قبل
أن ينفوه إلى مدينة أندلسية عرفت بسكنى اليهود بعد أن أضرموا النار البريئة في ما
خطت يراعه من نفيس الكتب وعظيم الآثار.</span></span></span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<b><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: #FAFAFA; color: blue; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR;"> </span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">والذين أعلنوا أن ابن رشد لم يمت، وأنه سيعود العودة
الصغرى، استندوا على خلود العقل الذي نادى به ابن رشد في حياته. فالموت إنما يلحق
الأجساد أما العقل فعصي على المنون. وابن رشد وإن كان لم يعش في المجتمع الإسلامي
فيلسوفا فقد عاش بنظراته النقدية والشعرية مع المدرسة النقدية المغربية كما عاش
فقيها بكتابه في الخلاف العالي الذي وإن لم يحظ بفائق العناية لغلبة التقليد على
العقول فقد حظي بجميل الذكر والثناء. لكن ابن رشد سيعيش فيلسوفا في الفضاء العبري
واللاتيني. إذا كان ابن رشد قد مات فيلسوفا عند المسلمين، فقد ظل شاخصا في الحلقات
العلمية اليهودية وفي حلقات الدرس اللاتيني، يخاطب ويجادل ويحاور، عاش يملأ دنيا
الأوروبيين ويشغل عندهم الناس. ماتت كتب دبجها يراع ابن رشد في فضاء المسلمين
وعاشت بأقلام اليهود واللاتين، فلو لم تحفظ لنا اللغة العبرية كتاب جوامع سياسة
أفلاطون وكتاب تلخيص كتاب الأخلاق لابن رشد لطوى النسيان جانبا طريفا من جوانب فكر
أبي الوليد. بل إننا إلى الآن لا نعرف جوانب ذات خطر في المنظومة الفلسفية
لفيلسوفنا إلا من خلال حياته الطويلة عند اللاتين</span><span dir="LTR"></span><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> <span style="background: #FAFAFA;"><span dir="RTL" lang="AR-SA">لكن هل نحن المسلمين لازلنا في حاجة لابن رشد؟</span></span></span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<b><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> أقام مجتمع علمي في أواخر القرن العشرين ندوة علمية كبرى
حول أرسطو جعلوا لها عنوان لنفكر مع أرسطوpenser avec Aristote</span><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span></b><b><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL" lang="AR-SA">فهؤلاء القوم،
لتواضعهم وشدة يقظة ذاكرتهم العلمية وحسهم الإنساني العميق بالقرابة بالجد الأكبر،
لم يجدوا بأسا في أن يجلسوا للمعلم الأول يفكرون معه في قضايا عصرهم علهم يجدون
عنده ما يهديهم في خضم العصر المتلاطم الأمواج. إنهم لا ينطلقون من أرسطو، إنهم
ينطلقون من عصرهم ويصيخون السمع إلى ما قد يقوله أرسطو مما قد يفيد. لا يجدون
غضاضة في أن يستشيروا قدامى مفكريهم ويطرحوا عليهم أسئلة العصر ويستأنسوا بفرضيات
إجابات ممكنة. ترى لو نظمنا بدورنا ندوة علمية كبرى حول موضوع "لنفكر مع ابن
رشد" وطرحنا على ابن رشد كثير من إشكالاتنا الفكرية المعاصرة وأصخنا السمع
إلى ما قد يقدمه من فرضيات إجابات، ألن يساعدنا ذلك على تبين بعض معالم في الطريق.
بالتأكيد نعم. فابن رشد لم يمت. لقد استوعب خلاصات الفكر الإنساني السابق عليه
سواء كان إغريقيا أو إسلاميا وعمل فيه بالتفكير من خلال الإشكالات التي كان يطرحها
عليه الواقع السياسي والاجتماعي والثقافي لعصره واستطاع أن يصل إلى نظرات نفاذة
تخترق حواجز الأزمان وتتعالى عن ظروف المكان والزمان، شأن كل فكر إنساني أصيل.
فلابن رشد نظرات عميقة حول منزلة الفلسفة في المجتمع الإسلامي، وله نظرات نفاذة في
التجديد الفقهي، وأقوال عميقة في القول الكلامي وخطره على المدينة. وله آراء في
التربية الفكرية والجمالية تتميز بجرأة استثنائية، وله موقف حكيم ومتزن من التصوف
في المجتمع الإسلامي. وأكبر مواقف ابن رشد جرأة موقفه من العقل.</span></span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<b><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"> إن
الحياة الفلسفية أوسع حياة عند ابن رشد ، وما يؤكد ذلك ما يراه فيلسوفنا من أن
الفيلسوف أكمل، وأفضل أصناف الناس عنده هم الفلاسفة، أما أفضل أنواع المدن فهي
المدن التي تدبرها الحكمة. فضلا عن ذلك، فالفلسفة توجد في المدينة من جهة الأفضل
وما كان من جهة الأفضل فهو أفضل مما هو من جهة الضرورة. إن الفلسفة، كحكمة إنسانية
لا تدانيها منزلة صناعة أخرى عند ابن رشد</span></b><span dir="LTR"></span><b><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><span dir="LTR"></span>..</span></b><b><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"> <span style="background: #FAFAFA;"><br />
<span dir="RTL" lang="AR-SA"> إن المشروع العلمي عند ابن رشد هو مباحث في العقل، سواء
اتخذ مجاله الفلسفة أو السمع، كان فقها أصغر أو أكبر، فوحدة الاشتغال الرشدي يتأسس
على فهم خاص للعقل يعرضه في كتبه التي أنشأها ابتداء. فالعقل هو إدراك الموجودات
بأسبابها، وهذا العقل حاضر في قلب الفلسفة ولكنه حاضر أيضا، وبقوة، في قلب معارف
أخرى كالفقه والكلام، والتصوف عنده شرط الممارسة العقلية الصحيحة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.<br />
<span dir="RTL" lang="AR-SA"> إن أهم موقف يعكس التقدم النظري عند ابن رشد هو الموقف
الذي يرى أن المعرفة البيانية الإسلامية لا يحتاج في معرفتها سوى لقدر قليل من
المعارف كافيةٍ في الحياة السعيدة لـ"المسلم بالحقيقة"، وهو ما لا يسع
المسلم جهله من المعرفة الفقهية وأدواتها الضرورية، وهو ما قدمه في كتبه البيانية
والتي لا تتجاوز ثلاثة إلى أربعة كتب ؛ أما المعرفة الفلسفية فهي المعرفة الحقيق
بأن يشغل الإنسان بها عمره، ومن هنا فالفلسفة أفضل. وهو</span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: #FAFAFA;">الموقف الذي لم يفهمه عصر ابن رشد ولعلنا أن نكون نحن
اليوم أقرب إلى فهم هذا الموقف الجريئ من مواقف ابن رشد العلمية فلا نضيع طارفا
ولا نغمط حق تالد</span><span dir="LTR"></span><span style="background: #FAFAFA;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<b><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 24pt;">***</span></b><b><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<b><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> وأخيرا، إن النهضة الفلسفية العربية بدأت بابتعاث ابن
رشد من مرقده العربي مع الجدل الشهير بين فرح انطون ومحمد عبده، ثم أصبح ابن رشد
حجر الزاوية الكبرى في أعمال مفكرين كبار مثل محمود قاسم الذي أبرز القيمة العلمية
لابن رشد في الجانب الكلامي على الخصوص ود محمد عابد الجابري الذي اتخذه سلاحا
ايديلوجيا في وجه اللاعقلانية العربية وعاطف العراقي الذي سار على خطاه، والرشديين
المغربيين المرحوم جمال الدين العلوي ود. محمد المصباحي اللذان نقلا الدراسات
الرشدية في المغرب نقلة نوعية فتطرقا لقضايا جديدة في التحقيب الكرونولوجي وفتحا
الباب على مصراعيه بتناول موضوعات لم تكن مألوفة في الحقل الرشدي المغربي عموما</span><span dir="LTR"></span><span style="background: rgb(250, 250, 250); font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.<br />
<span dir="RTL" lang="AR-SA"> إن الغرض من هذا القول التأكيد على أن ابن رشد لم يمت،
فذكره المتجدد هو عمره الثاني الذي يعيشه بيننا. وبيان أن القول في ابن رشد لم
تنقض عجائبه وأنه كلما زدته فهما زادك درسا، وهي دروس نحتاجها في مدارسنا
وجامعاتنا إذا كنا ننشد فعلا تحصين ناشئتنا من الأقوال العامية التي تفعل في
مجتمعاتنا ما تفعله النار في الهشيم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>.</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-color: #fafafa; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial;"><span dir="RTL" lang="AR-SA"><br /></span></span></span></b></div>
</b></div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-60659742612133157742015-04-12T13:08:00.001+02:002023-10-22T11:02:59.937+02:00موقف ابن رشد من مسألة البعث <div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhQlo_mNhsJgwrAE05oWUTlWT911ibU4SpPLAIfiD7gnLYldefPvyX4AnzOpSs8DVq_IvCEZYIuz84L3k8J8He0-xQQC9jIFqZdlHxzZj8B6YXNqKvSYNZp7RbI4mOiTLiDZkOLtX1qywateD43O0-YF4y4QFCqDEjJ5MWKxoEzCsZi1fpD-vdnbw4AmRU/s2592/IMG_20230602_122718.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2592" data-original-width="1952" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhQlo_mNhsJgwrAE05oWUTlWT911ibU4SpPLAIfiD7gnLYldefPvyX4AnzOpSs8DVq_IvCEZYIuz84L3k8J8He0-xQQC9jIFqZdlHxzZj8B6YXNqKvSYNZp7RbI4mOiTLiDZkOLtX1qywateD43O0-YF4y4QFCqDEjJ5MWKxoEzCsZi1fpD-vdnbw4AmRU/w151-h200/IMG_20230602_122718.jpg" width="151" /></a></div><br /><span lang="AR-TN" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br /></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">في تحديد مسألة البعث ينطلق ابن رشد من فهمه للنفس طبقا
للتصور الذي كان سائدا لدى جلّ الفلاسفة المسلمين وقد أثر ذلك على تصوره لحالة
طبيعة البعث و الصفة التي يكون عليها. حيث أنكر حشر الأجساد في الآخرة والاكتفاء
بالبعث الروحاني فقط. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-TN" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> فلم يتبن
فكرة البعث الجسماني التي قال بها بعض المتكلمين والفلاسفة و ذلك لاعتقاده بقدم
المادة حيث </span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: 'Arabic Transparent'; font-size: 16pt; line-height: 115%;">يتفق أبن رشد مع الغزالي في الردّ على الذين ينكرون خلود النفس. إلا
أنه في المقابل ينفي عن الفلاسفة إنكارهم
لمسألة حشر الأجساد. وإذا ما وجد لواحد منهم هذا الأمر ففيه نظر يقوم على فكرة
تتمثل أساسا أن أجسام الموتى تستحيل إلى تراب ونبات وأناس آخرين، و بالتالي فإن المادة
الواحدة بعينها توجد في أكثر من شخص في أوقات مختلفة. ومثل هذه الأجسام ليس ممكنا
أن توجد كلها بالفعل لأن مادتها هي واحدة. فالأجسام التي تعود في مثل الأجسام التي
كانت في هذه الدار، لا بعينها، لأن المعدوم لا يعود بالشخص، وإنما يعود الموجود
لمثل ما عدم لا لعين ما عدم. ذلك أن ما عدم، عدم ثم وجد فإنه واحد بالنوع، لا واحد
بالعدد بل اثنان بالعدد. مع الإشارة أنّ قضية عودة الأجسام بعينها ليست من أصل
الشرع ليكّفر من لا يعتقد بها، </span></span><span lang="AR-EG" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-EG; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">و قد اعترف ابن
رشد بهذا صراحة فقال: "وذلك أنه يظهر أن مواد الأجسام التي
هاهنا توجد متعاقبة، ومتنقلة<b> </b>من جسم إلى جسم. مثال ذلك أن
إنسانا مات واستحال جسمه إلى التراب ثم إلى نبات فاغتذى إنسان آخر من ذلك
النبات، فكان منه مني تولد منه إنسان آخر.."<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-font-family: "Arabic Transparent"; mso-bidi-language: AR-EG; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.</span><span lang="AR-EG" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> </span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: 'Arabic Transparent'; font-size: 16pt; line-height: 115%;">والغزالي نفسه جوّز عودتها من مادّتها الأولى أو غيرها.</span></span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> ولتوضيح ذلك أضرب مثلا – ولله المثل الأعلى – </span><span lang="AR-EG" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-EG; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إذا كان شخص يصنع تماثيل من مادة محددة ولتكن طين
صلصال مثلا، وهذه المادة التي عنده تكفي لصنع عشر تماثيل؛ فبديهي أنه لا
يستطيع صناعة تماثيل أخرى إلا إذا هدم التماثيل
الأولى وأعاد تشكيل مادتها من جديد بأشكال وأحجام مختلفة. ومعروف
أن الكائنات لا تظهر في الوجود دفعة واحدة: فالناس تموت وتتحلل
أجسادهم، وتصبح جزءا من التربة التي تنبت النبات الذي يتغذى عليه الحيوان</span><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: "Arabic Transparent";"><a href="http://www.maktoobblog.com/search?s=%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B9%D8%AB+%D9%88+%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%88%D8%AF+%D8%B9%D9%86%D8%AF+%D8%A7%D8%A8%D9%86+%D8%B1%D8%B4%D8%AF&button=&gsearch=2&utm_source=related-search-blog-2011-06-15&utm_medium=body-click&utm_campaign=related-search" target="_blank"></a></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> و</span><span lang="AR-EG" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-EG; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">الإنسان، فكأن
الناس يتغذى بعضهم على بعض، و يتولد بعضهم من بعض فإذا كانت المادة أزلية غير
مخلوقة فإنه يستحيل بعث جميع الأجساد من لدن آدم</span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> عليه
السلام</span><span lang="AR-EG" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-EG; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> إلى أن
تقوم الساعة دفعة </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">واحدة</span><span lang="AR-EG" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-EG; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">، ومن ثم
أنكر هؤلاء المشاؤون المعاد الجسماني. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-EG" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-EG; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #333333; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إن
النفس عند أرسطو هي صورة الجسم، وهذا معناه أنها تفنى بفناء
البدن، لكن ابن رشد تبنى تفسير ثامسطيوس قائلا: "إن أرسطو ينص
على أن العقل الهيولاني<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-font-family: "Arabic Transparent"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
أزلي"<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: #333333; font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-font-family: "Arabic Transparent"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: FR; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
ولعله أراد بالعقل الهيولاني الأزلي العقل في النوع الإنساني الذي يبقى أو لعله
أراد الأخذ بالتقية وإخفاء فكرته الحقيقية في زوال العقل والنفس معا على
تفسيرات أخرى لمذهب أرسطو.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> </span><span lang="AR-TN" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وهذا التصور لا يخرج حقيقة عن</span><span lang="AR-TN" style="color: #666666; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">تعريف أرسطو للنفس حتى أن الفلاسفة المسلمين إذ
عرفوها بأنها " كمال أول لجسم آلي ذي حياة بالقوة أو هي
تمامية جرم طبيعي ذي آلة قابل للحياة كما عند الكندي والفارابي."<span style="color: #666666;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: 'Arabic Transparent'; font-size: 16pt; line-height: 115%;">
</span></span><span lang="AR-SA" style="color: #666666; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ويعرفها ابن سينا بحسب أقسامها فيقول "
والنفس كجنس واحد ينقسم بضرب من القسمة إلى ثلاثة أقسام:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: Wingdings; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Wingdings; mso-fareast-font-family: Wingdings;">Ø<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">أحدها النباتية: وهي كمال أول لجسم طبيعي من جهة
ما يتولد و يربو ويتغذى.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: Wingdings; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Wingdings; mso-fareast-font-family: Wingdings;">Ø<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">الثاني النفس الحيوانية: و هي كمال أول لجسم
طبيعي آلي من جهة ما يدرك الجزئيات ويتحرك بالإرادة. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: Wingdings; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Wingdings; mso-fareast-font-family: Wingdings;">Ø<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">الثالث النفس الإنسانية وهي كمال أول لجسم
طبيعي آلى من جهة ما يفعل الأفعال الكائنة بالاختيار الفكري و الاستنباط بالرأي و
من جهة ما يدرك الأمور بالكلية. </span><span dir="LTR" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-font-family: "Arabic Transparent"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="RTL"></span> والذي يهمنا في بحث المعرفة هنا هو النفس
الإنسانية أو العاقلة التي هي عندهم جوهر الإنسان. وهذه النفس الإنسانية تحدث حسب –
نظرية الفيض – من خلال فيضها عن العقال الفعّال، الذي هو الملك المشرف على حركة فلك
القمر، والذي يطلقون عليه واهب الصور. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> وحدوث النفس وتعريفها على طريقة الفيض له
الأثر البالغ على تفسير نظرية المعرفة ذلك أنه إذا كانت النفس الناطقة هي جوهر
الإنسان على التحقيق، فالمعرفة الحقة هي سبيل الصعود إلى العالم العلوي، هذا على
مبدأ أفلاطون.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> أما
ابن رشد فيعترف بصعوبة تعريف النفس وبيان حقيقتها، ومع ذلك يعرفها بأنها ذات وليست
بجسم، حية عالمة قادرة مريدة بصيرة متكلمة، وبأنها الجوهر الذي هو الصورة. <span class="apple-style-span">ينقسم الكلام عن النفس عنده إلى ثلاثة أقسام يتعلق أولها
بعدم جواز فناء النفس أو بخلودها، ويرتبط ثانيها بالعلاقة بين الوحدة والكثرة،
بينما ينصب ثالثهـا على تصوره للمعاد الجسماني أو الإنساني بعد الموت.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> مسألة خلود النفس: <o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> يعترف ابن رشد بأنّ مشكلة النفس من أعقد
المشكلات الفلسفية على الحل، بسبب الإبهام الذي يكتنفها بقوله: "فالكلام في
أمر النفس غامض جداً وإنما اختصّ الله تعالى به من الناس العلماء الراسخين في
العلم، ولذلك قال سبحانه وتعالى مجيباً في هذه المسألة اليهود عندما سألوه، بأن
هذا الطَّوْر من السؤال ليس هو من أطوارهـم في قوله سبحانه:" ويسألونك عن
الروح قل الروح من أمر ربي، وما أوتيتم من العلم إلا قليلاً"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> وأما تشبيه الموت بالنوم ففيه
استدلال ظاهر في بقاء النفس من قِبل أن النفس يبطل فعلها في النوم ببطلان آلتها،
ولا تبطل هي، فيجب أن يكون حالها في الموت كحالها في النوم لأن حكم الأجزاء واحدٌ
دليلٌ مشتركٌ للجميع لائق بالجمهور في اعتقاد الحق للعلماء على السبيل التي منها
يوقف على بقاء النفس</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">. وذلك بـيّن من قوله سبحانه
وتعالى: "الله يتوّفى الأنفس حين موتها، والتي لم تمت في منامها فيمسك التي
قضى عليها الموت ويرسل الأخرى إلى أجل مسمى إنّ في ذلك لآيات لقوم يتفكرون"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> يتضح من هذه النصوص الرشدية استحالة الفناء
على النفوس البشرية، بعد مفارقتها للجسد مؤيداً في ذلك قول الفلاسفة الذي أورده
الغزالي في كتاب تهافت الفلاسفة من أنّ " النفوس الإنسانية يستحيل عليها
العدم بعد وجودها وأنها سرمدية، لا يُتَصوَّر فناؤها"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
ويورد ابن رشد حجج الفلاسفة على ذلك بقوله : " للفلاسفة على أن النفس
يستحيل عليها العدم بعد الوجود دليلين أحدهما: أن النفس إن عُدِمت لم يخل عدمُها
من ثلاثة أحوال إما أن تُعدم مع عدم البدن، وإما أن تُعدم من قبل ضدٍّ موجود لها
أو أن تُعدم بقدرة القادر، وباطل أن تُعدم بعدم البدن، فإنها مفارقة للبدن، وباطل
أن يكون لها ضد فأن الجوهر المفارق ليس له ضد، وباطل أن تتعلق قدرة القادر بالعدم
على ما سلف"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn8" name="_ftnref8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> ولتوضيح
ذلك نقول: إنه يستحيل فناء النفس بفناء البدن إذ أن البدن ليس محلاً لها وإنما هو
آلة تستعملها النفس بواسطة القوى التي في البدن، وفساد الآلة لا يوجب فساد مستعمل
الآلة، هذا من ناحية، أما من ناحية أخرى، إن للنفس فعلاً بغير مشاركة البدن،
وفعلاً بمشاركته، أما الفعل الذي لها بمشاركة البدن ـ التخيل والإحساس والشهوات
والغضب ـ فلا جرم يفسد بفساد البدن ويقوى بقوّته، وأما فعلها بغير مشاركة البدن،
فهو فعل بالذات، وهو إدراك المعقولات المجردة عن المواد، ولا حاجة في كونها مدركـة
للمعقولات إلى البدن ولم تفتقر في قوامها إلى البدن</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn9" name="_ftnref9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> فلا مَحَلَّ لها فيه، وهي بفعلها
هذا لا تفسد بفساد البدن ومفارقتها له، فبقاؤها سرمدي بقاء العلة والمعلول، <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> وأما القول بعدم النفس المفارقة بضدّ يطرأ
عليها فهو قول باطل لأنها جوهر والجواهر لا ضد لها، وكل جوهر ليس في محل فلا يتصور
عدمه بالضد،إذ لا ضد لما ليس في محل، فإن الأضداد هي المتعاقبة على محل واحد،
وبالتالي لا ينعدم في العالم إلا الأعراض والصور المتعاقبة على الأشياء التي محلها
المادة، والمادة جوهر لا ينعدم قط، فجميع الحواس تفسد بفساد البدن، والبدن نفسه
ينعدم بفساده فيتحول إلى صور وأعراض جديدة محلها المادة نفسها، أمّا النفس العاقلة
فهي جوهر لا محل له فلا تنعدم بالضد لعلة عدم وجود محل لها، وأما انعدامها بقدرة
القادر فقول باطل، لأن القدرة تتعلق بوجود شيء بينما العدم ليس شيئاً حتى يتصوَّر
وقوعه بالقدرة</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn10" name="_ftnref10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">، إذ لا وجود له على الإطلاق
وبالتالي يستحيل فناؤها، إذاً القول بفناء النفس بعد الموت هو قول باطل حسب رأي
الفلاسفة و(ابن رشد)، وعليه فالنفس الإنسانية العاقلة هي نفس خالدة باقية. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> من ناحية أخرى لم يتوسع (ابن رشد) في الدفاع
عن حجج الفلاسفة حول موضوع النفس وبعث الأجساد، فيكتفي بتلخيص الأفكار التي يوردها
(الغزّالي) في النفس ولا يسوق عباراته نفسها - أي عبارات الغزالي - جرياً على
عادته، ولعلّه لم يفض في الحديث عن النفس لأن الحديث عنها معقد جداً، لذلك
يتناولها بحذر شديد فيكتفي ويسوق بعض ما قيل عنها، كالقول: بأنها ذات غير جسمانية،
ولا هي في جسم، حيةٌ، عاملةٌ، مريدةٌ، قادرةٌ، متكلمةٌ، سمعيةٌ، بصيرةٌ، وهو
اعتقادٌ لدى المعتزلة أولاً و الأشعرية ثانياً، إلا أن الأشعرية دون المعتزلة
اعتقدوا بأن هذه الذات هي الفاعلة لجميع الموجودات بلا وساطة… فهؤلاء وضعوا مبدأ
الموجودات نفساً كليّة مفارقة للمادة من حيث لم يشعروا</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn11" name="_ftnref11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> لاعتقادهم بأن هذه الذّات
الحيّة، العالمة، المريدة، السّميعة، البصيرة، القادرة، المتكلّمة، موجودة مع كل
شيء وفي كل شيء أي متصلة به اتصال وجود</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn12" name="_ftnref12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> بمعنى أنها في علاقة مركّبة تجمع
بينها وبين الأشياء الأمر الذي أوقعهم في بعض العثرات الناجمة عن هذا الفهم، منها
أن تسليمهم بأن العلاقة التي تربط بين النفس والأشياء هي علاقة وجود لا انفصام
فيها، يتعارض مع قولهم بأن مبدأ الموجودات نفساً كلّيّةً مفارقة للمادة، كذلك
تصنيفهم للموجودات إلى موجودات حية وأخرى جامدة ثم إنكارهم للأفعال الصادرة عن
الموجودات التي هي جمادات، وحصرها على الموجودات الحية، هو إنكار للأفعال الصادرة
عن الأمور الطبيعية</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn13" name="_ftnref13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
وتعارضٌ مع مبدئهم القائل بأن النفس موجودة مع كل شيء وفي كل شيء وبأنها
حية عالمة قادرة مريدة ...</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn14" name="_ftnref14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> فيأخذ
على الأشعرية قولهم (بوجود النفس مع كل شيء وفي كل شيء في علاقة مركبة) ومن ثم
اعتبارهم لها ذاتاً فاعلةً لجميع الموجودات بلا واسطة، مع تقريرهم بأن النفس ذاتٌ
غير جسمانية، وأنه ليس بين النفس وهذا الوجود فرق إلا أن النفس هي في جسم، وهذا
الموجود هو نفس ليس في جسم، فإنه بالضرورة أن يكون ما كان بهذه الصفة مركّب من ذات
وصفات، وكل مُركَّب فهو ضروري يحتاج إلى مُرَكِّب، مما ينـزع صفة الخلود عنه وفقاً
لقول (ابن رشد) بأنّ: "المُكَوَّن ليس شيئاً غير المركَّب، فكما أن لكل مفعول
فاعلاً، كذلك لكل مُركَّب مُركِّباً فاعلاً، لأن التركيب شرط في وجود
المركَّب"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn15" name="_ftnref15" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
وبالتالي يستحيل ما كان مركَّباً أن يكون علّة لوجوده، لذلك كانت
(المعتزلة) أقرب إلى الصواب والمنطق من (الأشعرية) من وجهة نظره، بتقريرهم كون
الشيء موجوداً، وواحداً، وأزلياً، وغير ذلك..، ومذهب الفلاسفة في المبدأ الأول، هو
قريب من مذهب المعتزلة</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn16" name="_ftnref16" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> كما يقول ابن رشد نفسه. إن قول
(ابن رشد) بخلود النفس وبقائها ليس معزولاً عن آرائه الفلسفية في الله والعالم،
وعن إنكاره لوجود العدم المحض، وتسليمه بوجود الله والعالم وجودا أزلياأبدياً،
وأنّ النفس العاقلة هي نفس خالدة لا تفسد كونها صادرة عن العقل الهيولاني الذي لا
يفسد أبداً، والذي تصدر عنه نفوس أفراد النوع الإنساني التي وإن تعددت بتعدد أفراد
النوع الإنساني، إلا أنها تبقى واحدة من حيث الجنس المشتقة منه كما سيظهر من خلال
تناول موضوع النفس في علاقتها بالوحدة و الكثرة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> النفس بين الوحدة و الكثرة: <o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> يعتقد (ابن رشد) بأن النفس الإنسانية واحدة
بالصورة مصدرها الهيولى، وأما الكثرة التي تلحقها فهي من قبل المواد الموجودة
فيها، الأمر الذي أوقعه في اختلاف شديد مع التفسير الذي يرجع النفوس الفردية
المتعددة إلى نفس واحدة هي (آدم)، وليس إلى الهيولى التي قال بها هو نفسه مما أدى
إلى حدوث خصومات شديدة مع رجال الدين مسلمين ومسيحيين. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> يقول (ابن رشد)" وأما وضع نفوس من غير
هيولى كثيرة بالعدد، فغير معروف من مذهب القوم لأن سبب الكثرة العددية هي المادة
عندهم، وسبب الاتفاق في الكثرة العددية هي الصّورة، وأما أن توجد أشياء كثيرة
بالعدد واحدة بالصورة، بغير مادة فمحال، وإنما يفترق الشخص من الشخص من قبل
المادة"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn17" name="_ftnref17" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> وعليه فإن عامل الكثرة في النفس
هو المادة المتعلقة بها، ولو انتزعت المادة عنها لانتفت الكثرة فلم يتبقّ إلا
الوحدة أي الصورة النوعية للنفس، وإن انقسام النفس إلى أنفس متجانسة إلى ما لا حصر
له من الأنفس لا يفقدها سمة الوحدة ولا يدخلها في حالة من التمايز بحال من
الأحوال، ولأن التمايز الحقيقي من وجهة نظر (ابن رشد) هو تمايز في المادة المتعلقة
بالنفوس الفردية، والنفوس الفردية ليست إلا أجزاء من جنس واحد، لدى أفراد النوع
الإنساني بأكمله، وما تمايز الأفراد بعضهم عن بعض إلا من قبل الأجساد والعناصر
المتكوّنة منها، الأمر الذي يجعل من علم عمرو بشيء علماً خاصا به لا يعلمه زيد لأن
مراكز القوى الحاسّة والعاقلة وغيرها في جسد عمرو ليست هي عينها لدى زيد. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> لقد ميز (ابن رشد) بين النفس المفارقة وهي
النفس النوعية الواحدة وبين النفس المخلّقة، أي النفوس الكثيرة المتعددة بتعدد أفراد
النوع الإنساني، إذ أن النفس المفارقة هي نفس واحدة لدى جميع الأفراد، وهي نفس
عاقلة، وأما النفس المخلّقة، فهي متعددة بالعدد بتعدد أفراد النوع الإنساني، وتدخل
في علاقة حية مع الأجساد الموجودة فيها. وإذا ما فسدت تلك الأجساد، فحال النفس
تصبح معطلة عن الفعل لافتقادها إلى الآلة التي تعمل بواسطتها، لكنها لا تَعْدَم بل
يمسكها الله إليه أو إنها تنعتق من علاقتها بالجسد لتبقى في الهيولى خالدة خلود
الهيولى ذاتهـا أو بمثلٍ تشبيهي أن النفس الفردية المفارقـة تعـود للاندماج بالنفس
الكلية الواحدة. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> ويسوق ابن رشد بعض الحجج المؤيدة للكثرة في
النفس وتمايزها بين الأفراد بتمايز الأجساد الموجودة فيها، كحجج (ابن سينا) في هذه
المسألة بقوله: " فإن المختار عند </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-TN" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ا</span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">بن سينا أن تكون النفس متعددة
بتعدد الأبدان،لأنّ كون النفس واحدة من كل وجه في جميع الأشخاص تلحقه محالات كثيرة
منها: أن يكون إذا علم زيد شيئاً علمه عمرو، وإذا جهله عمرو جهله زيد، إلى غير ذلك
من المحالات التي تلزم عن هذا الوضع، وأما القول بأنها إذا نزلت متعددة بتعدد
الأجسام لزم أن تكون مرتبطة بها، فتفسد ضرورة بفساد الأجسام"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn18" name="_ftnref18" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">. أي أن النفس الإنسانية يستحيل
أن تُفهم في علاقتها بالوحدة والكثرة بمعزل عن الأبدان التي توجد فيها، وأن النفس
المفارقة للأبدان لا بد وأن تعود إلى مادتها الروحانية اللطيفة عودة الجزء إلى
الكل من وجهة نظر (ابن رشد)، وحتى يقرب (ابن رشد) طبيعة العلاقة بين الوحدة
والكثرة في النفس فإنه يسوق تشبيهاً تمثيلياً آخر لها، بالضوء ومصدره " فكما
أن الضوء ينقسم بانقسام الأجسام المضيئة، ثم يتحد عند انتفاء الأجسام كذلك الأمر
في النفس مع الأبدان "</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn19" name="_ftnref19" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> وحاصل القول: أن النفس واحدة بالنوع متعددة
بالعدد بتعدد الْمَحال التي تتواجد فيها وما أن تفسد تلك الْمَحال حتى يبطل ذلك التعدّد
فتبقى الوحدة النوعية الكلية للنفس بقاء أبدياً، ولعل قوله تعالى: "يا أيتها
النفس المطمئنة أرجعي إلى ربك راضية مرضية فأدخلي في عبادي وأدخلي جنتي"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn20" name="_ftnref20" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> دليل على وحدة النفس على الرغم
من دخولها في أعداد كثيرة من الناس.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> يعتقد ابن رشد بأن عودة الأنفس إلى الأبدان
بعد الموت، هي عودة تختلف عن الحال التي كانت فيها الأنفس مع الأبدان قبل الموت،
ذلك أن الأبدان بعد الموت يطرأ عليها الفساد والتغير، مما يعني أنها لن تعود إلى
عين الحال التي كانت عليها قبل الموت وإنما ستعود على شبه الحال التي كانت عليها
قبل الموت، أما مصير النفوس فيتحدد تبعاً للأحوال التي كانت عليها قبل الموت فإن كانت التقـوى هي الغالبـة عليـها فإن الله
سيحسن جزاءها وإن كان الفجور هو الغالب عليها فإن الله سيعيدها إلى أجساد شقيـّة
تتألم فيها بأشد المحسوسات أذى وهي النار. يقول (ابن رشد): " إن الله اخبرنا
بأنه يعيد النفوس السعيدة إلى أجساد تنعم فيها الدهر كله بأشد المحسوسات نعيماً
وهي الجنة، وأنه يعيد النفوس الشقية إلى أجساد تتألم فيها الدهر كله بأشد
المحسوسات أذى وهي النار، أما تمثيل المعاد للجمهور بالأمور الجسمانية فهو أفضل من
تمثيله بالأمور الروحانية، فهو أحث على الأعمال الفاضلة "</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn21" name="_ftnref21" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
وعليه فإن الأجساد التي يعيد الله الأنفس إليها، ليست هي عين الأجساد التي
كانت في الحياة الدنيوية، إذ أن الأجساد عند موتها تفسد وتتحلل إلى عناصر تدخل في
التربة، فمنها ما يتحول إلى عناصر يتغذى بها النبات وينتقل بعد ذلك إلى الحيوان
والإنسان، مما يعني استحالة عودة الأجساد المعدومة لعين ما عُدِمت عليه لأنه إذا
كان ذلك كذلك فإن الأجساد الميتة تصبح مشترِكة مع الأجساد اللاحقة عليها المتغذية
بها في التركيب المادي، وإنّ فصل مركبات الأجساد عن بعضها في محاولة لإعادة
الأجساد لعين ما كانت عليه سَيُلحق تغيراً محتوماً على تلك الأجساد إلى حد تفقد
فيه كثيراً من عناصرها الماديّة، وبالتالي فإن " المرجَّح إزاء ذلك هو أن
يعيد الله الأجساد المعدمة من مادة مثلية للمادة التي كانت عليها و ليس
عينها"</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn22" name="_ftnref22" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> وعليه يمتنع عودة الشخص من كل
جهة، فليس يمكن أن يعود الشخص، والنفس تتخذ جسماً آخر غير جسمها الحالي لأن هذا
الجسم يفنى بالتراب ولا يعود من غير أسباب</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn23" name="_ftnref23" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
الأمر الذي اعتبره علماء الدين من المسلمين والمسيحيين يشكل تحدياً آخر
يضاف إلى آرائه الفلسفية في مسألة قدم العالم، فقدم العالم إنكار صريح من جانب
(ابن رشد) للقول بأن العالم مخلوق من عدم وفي أوقات مختلفة ، كما هو الحال عند
(الغزالي) و(ألبرت) و(توما) والقول ببقاء النفس النوعية الواحدة إنكار لقول الوحي
ببقاء النفس الفردية وتهيئـتها لحساب اليوم الآخر، والقول بعودة أجساد الأشخاص
لمثل ما كانت عليه هو إنكار صريح لقدرة الله في بعث من في القبور بأنفسهم وبحواسهم
عينها، كي تشهد عليهم فيما كانوا يفعلونه في الحياة الدنيوية. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> ولعل (ابن رشد) كان أكثر صراحة في تناوله
لمشكلة قدم العالم، منه في مشكلة النفس، لأن المجاهرة الفلسفية بأمور النفس لا
تخلو من مخاطر كبيرة لا يقوى على احتمال نتائجها، فاقتصر على ذكر بعض ما قاله
الفلاسفة، مع إشارات تعَبّر عن مواقفه إزاء بعض المسائل المتعلقة بها لكون الحديث
عنها يكتنفه الغموض كما جاهر بذلك في تهافت التهافت بقوله: " وقد رأيت أن
أقطع هاهنا القول في هذه الأشياء والاستغفار من التكلم فيها، ولولا ضرورة طلب الحق
مع أهله، و هو كما يقول جالينوس رجل واحد خير من ألف و التصدي إلى أن يتكلم فيه من
ليس أهله -ويقصد بهم العلماء الراسخون في
العلم- ما تكلمت في ذلك من علم الله بحرف."</span></span><a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftn24" name="_ftnref24" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Arabic Transparent"; font-size: 16pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> على أية حال فإن ما قدمه (ابن رشد) من آراء
فلسفية في بحثه لمشكلتي العالم والنفس، سيجد آثاره المباشرة وغير المباشرة على
التغيرات التاريخية الهامة في المجتمعات الأوروبية في العصور الوسطى، كولادة حركات
الإصلاح الديني إذ وجدت الظروف مواتية لقيامها، بفعل حركة الجدل العقلي الواسعة
بين علماء اللاهوت والفلاسفة الرشديين، إزاء فلسفة (ابن رشد) بعامّة، وفلسفته في
العالم والنفس بخاصّة، الأمر الذي جعل العقل يشغل مكان الصدارة، فهو الحكم الذي
يحَتكم إليه الخصوم من رجال الدين والفلاسفة على حد سواء، بعد أن ظل مقيداً لقرون
من الزمن أمام سلطة اللاهوت بوصفها (سلطة للوحي) لا يجرؤ إنسان على إبداء الرأي
بها أو الاعتراض عليها، فلم يكن بالإمكان وقتئذ حدوث تلك التغيرات في ظل تلك
الظروف ومنها قيام حركات الإصلاح الديني على الصورة التي قامت عليها فيما بعد
بخاصة تلك التي ظهرت بزعامة (مارتن لوثر) و(جون كالفن) في القرن السادس عشر، إلاّ
بعد أن أسهمت الفلسفة الرشدية في خلق بعض
الشروط</span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="color: #151515; font-family: "Times New Roman","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
الضرورية لولادتها.</span></span><span dir="LTR" style="font-family: "Times New Roman","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span>1 الكشف عن مناهج
الأدلة ص 245</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span>2
الهيولى: كلمة يونانية الأصل و براد بها المادة الأولى و هو كل ما يقبل الصورة و
ترجع إلى أرسطو ثمّ أخذها المدرسون من بعده. المعجم الفلسفي مجمع اللغة الغربية
بمصر ص 286</span><span lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn3">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><span dir="RTL"></span>3 تلخيص كتاب النفس ص 96<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn4">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span>4 القرآن الكريم
سورة الإسراء الآية 85</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn5">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref5" name="_ftn5" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> أنظر ابن رشد تهافت التهافت القسم الثاني ص 833
/ 834 تحقيق سليمان دنيا</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>5</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn6">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref6" name="_ftn6" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> سورة الزمر الآية 42</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>6</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn7">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref7" name="_ftn7" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span>7 تهافت الفلاسفة ص
274 : أبو حامد الغزالي</span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn8">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref8" name="_ftn8" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-SA">8 تهافت التهافت: ابن رشد ص
858 / 859</span></span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span>
</span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn9">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref9" name="_ftn9" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-SA">9 راجع كتاب تهافت الفلاسفة ص
274</span></span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn10">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref10" name="_ftn10" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> نفس المصدر ص 275</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>10</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn11">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref11" name="_ftn11" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> تهافت التهافت: ص 357 / 358</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>11</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn12">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref12" name="_ftn12" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> نفس المصدر ص 358</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>12</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn13">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref13" name="_ftn13" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> ن.م ص 360</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>13</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn14">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref14" name="_ftn14" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> ن.م ص 358</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>14</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn15">
<div class="MsoFootnoteText" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref15" name="_ftn15" title=""></a><span dir="RTL"></span><span lang="AR-TN"><span dir="RTL"></span>15 ن.م ص 367<o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn16">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref16" name="_ftn16" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> ن.م ص 368</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>16</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn17">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref17" name="_ftn17" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span>17 تهافت التهافت :
ص 88 / 89</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn18">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref18" name="_ftn18" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> تهافت التهافت: ص 859 / 860</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>18</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn19">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref19" name="_ftn19" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> ن.م ص 861</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>19</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn20">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref20" name="_ftn20" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> سورة الفجر الآيات: 27 / 28 / 29 / 30</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>20</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn21">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref21" name="_ftn21" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> تهافت التهافت: ص 870</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>21</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn22">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref22" name="_ftn22" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> عبد الرحمان بدوي: موسوعة الفلسفة ج 1 ص 33 / 34</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>22</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn23">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref23" name="_ftn23" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> أنطوان فرح:ابن رشد و فلسفته ص 51</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>23</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn24">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///F:/%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B1%D8%B4%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D8%B3.docx#_ftnref24" name="_ftn24" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA"><span dir="RTL"></span> تهافت التهافت: ص 874</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>24</span></span><span dir="RTL" lang="AR-TN"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3722449197035605606.post-52930702071196292742015-04-09T20:22:00.000+02:002015-04-09T20:23:24.415+02:00 بين الغزالي وابن رشد<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> ألف الغزالي كتابه تهافت الفلاسفة في القرن
الحادي عشر الميلادي، ليهاجم فيه آراء الفلاسفة ومعتقداتهم، وواجه الفلاسفة آراءه
بعد ذلك بالنقد والتمحيص، خاصة ابن رشد الذي ألف كتابا ردا على ذلك سماه تهافت
التهافت، وذلك في القرن الثاني عشر الميلادي</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-converted-space"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">وقد تكلم الغزالي وابن رشد باسم الدين، واستخدم كلاهما
النص الديني ـ سواء آيات القرآن الكريم أو الأحاديث الشريفة ـ لتأكيد رأيه، وظهرت
آراؤهما متضاربة، الأمر الذي يجعل تحديد مدى صحة أيهما أو خطئه من النظرة الأولى،
أمرا صعبا. ويدور البحث حول حوار الغزالي وابن رشد في كتابيهما.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وهدفنا من
هذه القراءة هو محاولة لفهم ما يقوله كلاً منهما، ومعرفة بعض الحوارات والاتجاهات
الفكرية في تاريخ الفكر الإسلامي، ذلك لتنمية ثقافتنا الروحية. كما أردنا أن نعرف
الصواب فيما يُعرض من خلال كتابي ابن رشد والغزالي، كما أنه قد شاع أن الغزالي قد
وجه بكتابه تهافت الفلاسفة، ضربة قاضية
إلى الفلسفة لم تقم لها بعد قائمة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> بداية أريد
أن أوضح معاني بعض المصطلحات التي سيرد ذكرها كثيرا أثناء البحث منها: <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> الفلسفة: هي
حب الحكمة والبحث عن المعرفة الكلية والحقيقة المطلقة بالتأمل العقلي المجرد</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> الشريعة: هي كل ما جاء به الدين ويقصد بها
في هذا البحث النقاط التي اختلفوا فيها من أصول الدين وخاصة كل ما يتعلق بالغيبيات
مثل هل العالم قديم أم حديث؟ هل يتم الحشر بالأجساد أم بالأرواح؟ علم الله هل هو
علم بالكليات والجزئيات أم هو علم بالكليات فقط؟</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> الإلهيات : جميع المسائل التي تدور حول قدم
العالم أو حدوثه ـ ذات الله وصفاته ـ نفي</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الشريك عنه ...إلخ.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> الطبيعيات:
كما عرفها أرسطو هي الأسباب التي يدين لها الجسم بالوجود وهى (المادة ـ الصورة ـ
الفاعل ـ الغاية)<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>نبذة
عن الغزالي: (450 هـ - 505 هـ / 1058 م- 1111م)<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> هو أبو حامد
محمد ابن محمد الغزالي ولد في طوس في إقليم خراسان، نشأ في بيت فقير درس الفقه على
يد الإمام الرازكاني والإمام أبي نصر الإسماعيلي، التحق بالمدرسة النظامية في
نيسابور ودرس فيها علم أصول الفقه وعلم الكلام على يد الإمام الجوينى حتى برع
فيهما وبرع في المنطق والفلسفة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> اختاره
الوزير السلجوقي (نظام الملك) للتدريس في المدرسة النظامية في بغداد عام 484هـ -
1091 م.</span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <span class="apple-style-span">وقد وصل الغزالي إلى أن يكون الشخصية
العلمية الأولى بها، في هذا الوقت كانت فكرة الإمام المعلم المعصوم قد انتشرت على
نطاق واسع في العراق عن طريق التنظيمات الباطنية الإسماعيلية التي كانت تعضدها
الدولة الفاطمية في مصر والتي كانت تهدد الدولة السلجوقية والخليفة العباسي تهديدا
شديدا، فأمره الخليفة المستظهر العباسي بكتابة كتابيه فضائح الباطنية وتهافت
الفلاسفة. وكان لإضعاف المذهب الباطني لابد من زعزعة الأسس الفلسفية التي بني
عليها هذا المذهب حيث أن الفلسفة السيناوية (نسبة لابن سينا) تلتقي في نقاط كثيرة
مع الفلسفة الإسماعيلية (الباطنية - الشيعية) فكان لابد من إضعاف هذا الفكر
السينوي بكتابه تهافت الفلاسفة. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وعندما اغتال
الباطنيين الوزير السلجوقي (نظام الملك) ترك الغزالي بغداد واتجه إلى الشام ثم إلى
بيت المقدس معتكفا في مساجدها ثم إلى مكة والمدينة وعندما تولى الحكم فخر الملك
ابن الوزير السابق نظام الملك عاد الغزالي مرة أخرى للتدريس في المدرسة النظامية
بنيسابور بناء على طلب الحاكم ثم ترك التدريس مرة أخرى بعد اغتيال فخر الملك على
يد أحد الباطنيين عام 500 هـ - 1106م. فعاد الغزالي إلى مسقط رأسه طوس، حيث بنى
بها مأوى للطلاب الصوفية ممن يقصدونه وظل بها حتى توفي عام 505 هـ - 1106م.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> من
مؤلفاته: <o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l7 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">مقاصد الفلاسفة.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l7 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">إحياء علوم الدين. </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l7 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">مشكاة الأنوار. </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l7 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">تهافت الفلاسفة (موضوع البحث). </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l7 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">فيصل التفرقة بين الإسلام والزندقة.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l7 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">المنقذ من الضلال. </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l7 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">فضائح الباطنية.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> نبذة عن
ابن رشد: (520 هـ - 595 هـ / 1126 م – 1198م)<o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> هو أبو الوليد محمد ابن أحمد ابن محمد ابن
رشد ولد في أسره ذات نفوذ علمي كبير وسلطان قضائي ملحوظ فقد كان جده قاضيا لقرطبة
كما كان من كبار فقهاء المذهب المالكي</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> .</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> عاش ابن رشد في الأندلس حيث كان قاضيا في
قرطبة مسقط رأسه وكان يعيش في بلاط الموحدين طبيبا ومستشارا علميا كتب العديد من
الشروحات على أعمال أرسطو والتي ترجمت إلى اللاتينية وقد كان لها أكبر الأثر في
المدارس الفكرية في عصور أوروبا </span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الوسطى، فتح أمام علماء أوروبا أبواب البحث والمناقشة على
مصراعيها. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> دافع ابن رشد
عن الفلسفة وصحح لعلماء وفلاسفة سابقين له كابن سينا والفارابي في فهم بعض نظريات
أرسطو، درس علم الكلام والفقه والشعر والطب والرياضيات والفلك والفلسفة.</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> قدمه ابن طفيل الذي كان أستاذا له لخليفة
الموحدين أبى يعقوب ابن يوسف الذي كان يؤثر العلوم والفقه واللغة إيثارا شديدا
ورغب في تعلم الفلسفة وأمر بجمع كتبها مما شجع ابن رشد على إبداء أرائه الفلسفية.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> بعد موت
الخليفة أبى يعقوب ابن يوسف تولى ابنه الخلافة فوشى أعداء ابن رشد ضده عند الخليفة
ورموه بالزندقة والمروق فنفاه وسائر الفلاسفة وأمر بمنع علوم الفلسفة من أن تدرّس
وإحراق كتب الفلسفة، ومن بينها كتب ابن رشد، ثم ما لبس أن عاد الخليفة إلى نفسه
فاستدعاه إلى مراكش واعتذر إليه ولكن ابن رشد ما لبث أن توفى في مراكش عام 595 هـ
-1198م. وضع ابن رشد أكثر من خمسين كتابا في مجالات مختلفة وكتب شروح وتلاخيص
لأرسطو.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>ومن كتبه: <o:p></o:p></b></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 0.0001pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">كتاب الكليات.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 0.0001pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> كتاب تهافت التهافت(موضوع البحث)</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 0.0001pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA">كتاب:
التحصيل</span></span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 0.0001pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">كتاب: الحيوان</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> .<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 0.0001pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA">كتاب:
المسائل في الحكمة.</span></span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 0.0001pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <span lang="AR-SA">كتاب: بداية المجتهد ونهاية المقتصد في الفقه</span></span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 0.0001pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">كتاب: شرح أرجوزة ابن سينا في الطب</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin: 0cm 36pt 10pt 0cm; text-indent: -18pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> كتاب: فصل المقال فيما بين الحكمة من اتصال.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 0.0001pt; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <b>لماذا كتب الغزالي كتابه تهافت
الفلاسفة؟</b></span></span><span class="apple-style-span"><b><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> كتب الغزالي هذا الكتاب ليهاجم فيه الفلاسفة
اليونانيين ومن اتبعهم من فلاسفة المسلمين </span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">خاصة ابن سينا والفارابي. ويقول الغزالي في كتابه (ما دفعني
إلى تأليف هذا الكتاب أنني رأيت طائفة يعتقدون في أنفسهم التميز عن الأتراب
والنظراء بمزيد الفطنة والذكاء وقد رفضوا وظائف الإسلام واستحقروا شعائر الدين
واستهانوا بتعبدات الشرع وحدوده بفنون من الظنون يتبعون فيها رهطا يصدون عن سبيل
الله ويبغونها عوجا ولا مستند لضلالهم إلا تقليد سماعي وأن مصدر ضلالهم سماعهم
أسماء هائلة كسقراط وأفلاطون وأرسطو وأمثالهم فلما رأيت هذا العرق من الحماقة
انتدبت لتحرير هذا الكتاب.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> ويقول الغزالي
في كتابه تهافت الفلاسفة "نحن لم نخض في هذا الكتاب خوض الممهدين بل خوض
الهادمين المعترضين ولذلك سمينا الكتاب تهافت الفلاسفة لا "تمهيد الحق"
وأيضا جاء في كتابه "المقصود تعجيزكم عن دعواكم معرفة حقائق الأمور بالبراهين
القطعية وتشكيككم في دعاويكم وإذا ظهر عجزكم ففي الناس من يذهب إلى أن حقائق
الأمور الإلهية لا تُنال بنظر العقل بل ليس في قوة البشر الإطلاع عليها، وإنما إنكارهم
عليهم بنسبتهم إلى الجهل بمسالك البراهين</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">جاء في المقدمات الأربع في كتابه تهافت الفلاسفة الدواعي
لتأليف هذا الكتاب ملخصها: <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> في المقدمة
الأولى ذكر أنه سيعتمد في الرد على الفلاسفة وعلى أرسطو خاصة على ما نقله ابن سينا
والفارابي، ثم قال الغزالي أنه في ردوده على الفلاسفة سيقتصر على ما يتعلق النزاع
فيه على أصل من أصول الدين كالقول في حدوث العالم وحشر الأجساد وصفات الصانع ويقول
أنهم أنكروا جميعا ذلك وفي نفس هذه المقدمة ذكر أن مذهبهم لا يصدم أصلا من أصول
الدين وأن إيمانهم بالرسل والأنبياء لا شك فيه وإنما هم تخبطوا في تفاصيل هذه الأصول
وقد زلوا فيها فضلوا وأضلوا عن سواء السبيل. وجاء أيضا في هذه المقدمات أن الغزالي
سيجعل جميع الفرق ألبا عليهم أي انه سيضربهم ليس فقط بما في المذهب الأشعري بل
سيجند ضدهم جميع الفرق، وأشار الغزالي إلى أن مذهبه هو الأشعري وانه هو المذهب </span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الحق الذي سيبني عليه جميع أفكاره وأرائه.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وقد قال في
كتابه "المنقذ من الضلال " بشأن ما كتبه في عهد الوزير السلجوقي (نظام
الملك) عندما استدعاه في بغداد "وكنت في ذلك الزمان أنشر العلم الذي به يكسب
الجاه فأدعو إليه بقولي وعملي وكان ذلك قصدي ونيتي".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>لماذا
كتب ابن رشد كتابه تهافت التهافت؟ <o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> لما كان
لكتاب تهافت الفلاسفة من آثار على أذهان الناس فقد جعلهم ينقسمون فريقين فريق يهاجم
الفلسفة والفلاسفة وفريق آخر لا يهاجم الفلسفة والفلاسفة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وقد أشار في
مقدمة كتابه هذا أن الغرض من هذا القول أن يبين مراتب الأقاويل المثبتة في كتاب
تهافت الفلاسفة لأبي حامد في التصديق والإقناع وقصور أكثرها عن رتبة اليقين
والبرهان.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وهذه
الأقاويل المثبتة كما عرفها أرسطو قال بها ابن رشد، من زاوية الصدق واليقين وهي:<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l4 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الأقاويل البرهانية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l4 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الأقاويل الجدلية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l4 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الأقاويل السفسطائية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l4 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">4.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الأقاويل الخطابية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l4 level1 lfo3; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">5.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الأقاويل الشعرية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> وفي هذا الكتاب يخالف ابن رشد كلا من
الغزالي والفلاسفة وابن سينا الرأي أحياناً، وأحيانا أخرى يوافقهم، ويقول ابن رشد
في كتابه فصل المقال عند الرجوع إلى كتب السلف (ننظر في الذي قالوه من ذلك وما
أثبتوه في كتبهم فما كان منها موافقا للحق قبلناه منهم وسررنا به وشكرناهم عليه
وما كان منها غير موافق للحق نبهنا عليه وحذرناهم منه وعذرناهم).<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>المسائل التي كانت محل الخلاف:<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> خالف الغزالي الفلاسفة في عشرين مسألة تدور
ستة عشر منها حول الإلهيات التي تبحث في الغيبيات مثل قدم العالم وحدوثه، مسألة
الخلود، ذات الله تعالى وصفاته ونفي الشريك عنه، الصانع أم الدهر، العلم بالجزئيات
والكليات، أما الأربع مسائل الأخرى فإنها تدور حول الطبيعيات، مثل جوهرية النفس
واستقلالها عن البدن وخلودها، وحشر الأجساد.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>حكم الغزالي على الفلاسفة بالكفر في
ثلاثة مسائل وهي قولهم:<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l5 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">قدم العالم، قضية القدم والحدوث.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l5 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أن الله يعلم الكليات ولا يعلم
الجزئيات.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l5 level1 lfo4; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">إنكار حشر الأجساد في الآخرة والاكتفاء ببعث الأرواح فقط.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> ويرى الغزالي أن هذه المسائل لا تلائم
الإسلام مطلقا ومن يعتقد في هذه الآراء فإنه يعد مكذبا للأنبياء ويكون بذلك خارجا
عن العقيدة الإسلامية.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وقد حكم بالبدعة في السبع عشرة مسألة الأخرى
وهي: <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أبدية العلم وأزليته.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">صانع العالم ، مشكلة صدور الكثرة عن
الواحد.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">في الاستدلال على وجود صانع العالم.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">4.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أن الله واحد ونفي الكثرة في ذاته.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">5.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الصفات هل هي عين الذات أم غيرها.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">6.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">في الوحدانية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">7.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الوجود والماهية في الذات الإلهية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">8.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">التنزيه والتجسيم.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">9.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الصانع أم الدهر.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">10.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">العلم بالكليات، أن الأول يعلم غيره والأنواع والأجناس
بنوع كلي.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">11.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">هل يعقل الأول ذاته؟</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">12.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">طاعة السماء إقامة الدليل على أن السماء حيوان مطيع لله
تعالى بحركته الدورية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">13.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الغرض المحرك للسماء.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">14.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">اللوح المحفوظ ونفوس السماء، وهي الملائكة المطلعة على
جميع الجزئيات الحادثة في هذا العالم.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">15.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">السببية أم العادة.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">16.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">روحانية النفس ومسألة الخلود.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l9 level1 lfo5; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">17.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">مسألة فناء النفوس البشرية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <b>الفلاسفة: منهم من ذهب إلى القول<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo6; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أن الله لا يعلم إلا نفسه.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l6 level1 lfo6; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Symbol; font-size: 16pt; line-height: 115%;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أن الله لا يعلم الجزئيات فهو يعلم الأشياء علما كليا لا
يدخل تحت الزمان ولا يختلف بالماضي والمستقبل والآن.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <b>يرى ابن سينا:</b></span></span><span class="apple-style-span"><b><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> الله يعلم الأشياء علما كليا لا يدخل تحت
الزمان ولا يختلف بالماضي والمستقبل والآن، وأن الله لا يعزب عن علمه مثقال ذرة في
السماوات ولا في الأرض إلا أنه يعلم الجزئيات بنوع كلي.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> قال الغزالي: لابد أولا من فهم مذهبهم ثم
الاشتغال بالاعتراض، وحتى نفهم هذا المذهب سنبين هذا المثال، فمثلا الشمس تنكسف
بعد أن لم تكن منكسفة ثم تتجلى فيحصل لها ثلاث أحوال، حال أن الكسوف معدوم ولكنه
منتظر الوجود أي سيكون، وحال كائن وحال ثالث هو فيها معدوم ولكنه كان من قبل.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وهذه الأحوال الثلاث توجب على من يعلمها
التغير فهو كان جاهلا بها ثم علم بها ولو علم عند وجوده أنه معلوم كان جهلا وزعموا
أن الله تعالى لا يختلف حاله في هذه الأحوال الثلاثة حيث أنه لا يتغير وما لم
تختلف حاله لم يتصور أن يعلم هذه الأمور الثلاثة وإذا كان يعلم هذه الأمور بعلم
يتصف به في الأزل فلا يعزب عن علمه شيء وأن العلم بوقت الكسوف هو إضافة إلى الزمان
فلا يتصور أن يعلم هذا الزمان لأنه يوجب التغير وإما فيما ينقسم في المادة والمكان
أعطى الغزالي مثلا كأشخاص الناس والحيوانات فإنهم يقولون لا يعلم عوارض زيد وعمرو
وإنما يعلم الإنسان المطلق بعلم كلي فالله لا يعرف أفعال شخص بعينها لأن أفعاله حادثة
بعد أن لم تكن لأنها أحوال تنقسم بانقسام الزمان وهذه الأمثلة توضح خبــل الفلاسفة
حيث أن هذه الأحوال إذا تعاقبت على محل واحد أوجبت فيه تغيرا لا محالة فباختلاف
العلم اختلف العالم فإن لم يعلم شيئا ثم علمه فقد تغير.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> ويقول الغزالي أن العلم بالكليات هو أيضا
علم بالمختلف والمتعدد فالله يعلم الأشياء علم واحد في الأزل والأبد والحال لا
تتغير وغرضهم نفي التغير متفق عليه ولا يصلح العلم الواحــد لان يكون علما
بالمختلفات لأن المضاف مختلف والإضافة مختلفة فالعلم بالحيوان لا يسد مسد العلم
بالجماد والعلم بالبياض لا يسد مسد العلم بالسواد والعلوم المختلفة كيف تنطوي تحت
علم واحد وإذا لم يوجب الاختلاف جازت الإحاطة بالكل بعلم واحد في الأزل والأبد ولا
يوجب ذلك تغيرا في ذات العالم.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>ابن رشد:<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> قال أن: الأصل في هذه المشاغبة تشبيه علم
الخالق بعلم الإنسان وقياس أحد العلمين على الثاني وأن تغير الإدراك بتغير
المدركات وتعدد الإدراك بتعدد هذه المدركات ليس بعلم كما قال الغزالي.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وقول الغزالي أن تعدد الأنواع والأجناس يوجب
التعدد في العلم صحيح ولذلك الفلاسفة لا يصفون علمه سبحانه بالموجودات لا بكلي ولا
بجزئي وذلك أن العلم الذي هذه الأمور لازمة له هو عقل منفعل ومعلول والعقل الأول
هو فعل محض وعلة فلا يقاس علمه على العلم الإنساني لأن علمنا معلول للموجودات
وعلمه علة لها. والفلاسفة يرون أن الرؤية الصادقة تتضمن الإنذارات للجزئيات
الحادثة في الزمان والمكان، وأن ذلك العلم المنذر يحصل للإنسان في النوم من قبل
العلم الأزلي والمدبر للكل والمستولي عليه، فكيف يفهم من قولهم أن الله لا يعلم
إلا الجزئيات.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> العلم بالأشخاص هو حس أو خيال والعلم
بالكليات هو عقل وتجدد الأشخاص أو أحوال الأشخاص يوجب شيئين تغير الإدراك وتعدده
وعلم الأنواع والأجناس ليس يوجب تغيرا إذ أن علمها ثابت وأنهما يتحدان في العلم
المحيط بهما وأنهما يجتمعان أي الكلية والجزئية في معنى التعدد.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وأما قول الفلاسفة أن الله لا يعلم إلا نفسه
فقد قام البرهان على أنه لا موجود إلا هذه الموجودات التي نعقلها ولما كان أنه لا
يعقل إلا ذاته فلابد أن يتعلق علمه بها إذ لا يمكن أن يتعلق بالعدم وإذا وجب أن
يتعلق بهذه الموجودات فإما أن يتعلق بها نحو تعلق علمنا بها وإما أن يتعلق بها على
وجه أشرف من جهة تعلق علمنا بها وتعلق علمه بها على نحو تعلق علمنا بها مستحيل
فوجب أن يكون تعلق علمه بها على نحـو أشرف لأن العلم الصادق هو الذي يطابق الموجود
فللموجود إذاً وجودان وجود أشرف ووجود أخس والوجود الأشرف هو علة الأخس وهذا قول
القدماء أن البارئ سبحانه هو الموجودات كلها وهو المنعم بها والفاعل لها ولذلك قال
الصوفية"لا هو إلا هو" ولكن هذا كله هو علم الراسخين في العلم ولا يجب
أن يكتب هذا ولا أن يكلف الناس اعتقاد هـذا وليس هو من التعليم الشرعي ومن أثبته
في غير موضعه فقد ظلم كما أن من كتمه عن أهله فقد ظلم.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <b>مسألة إنكارهم حشر الأجساد في
الآخرة اكتفاء بالبعث الروحاني فقط.<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>ابن سينا:<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> أنكر بعث الأجساد ورد الأرواح للأبدان ووجود
النار الجسمانية ووجود الجنة وحور العين وسائر ما وعد به الناس لأن كل ذلك أمثلة
ضربت لعوام الخلق، ويرى ابن سينا أن النفس جوهراً روحانيا مستقلا عن البدن كانت
موجودة قبله وستبقى بعده وأنها وحدها دون البدن هي التي ستكون موضع ثواب أو عقاب
في الآخرة</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>الغزالي:</b></span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> أن أكثر هذه الأمور ليست مخالفة للشرع فإننا
لا ننكر أن في الآخرة أنواع من اللذات أعظم من المحسوسات ولا ننكر بقاء النفس عند
مفارقة البدن ولكن عرفنا ذلك بالشرع إذ قد ورد فيه بالميعاد ولا يفهم الميعاد إلا
ببقاء النفس، وإنما إنكارنا عليهم هو معرفة ذلك من خلال العقل.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> ولكن المخالف للشرع هو إنكار حشر الأجساد
وإنكار اللذات الجسمانية في الجنة وإنكار الآلام الجسمانية في النار وإنكار وجـود
الجنة والنار كما وصفت في القرآن فما المانع من تحقيق الجمع بـين السعادتين
الروحانية والجسمانية وكذا الشقاوة فقوله تعالى " فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا
أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> " وقوله تعالى في الحديث القدسي" ...
أَعْدَدْتُ لِعِبَادِي الصَّالِحِينَ مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ،
وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ ... " فوجـود هذه الأمور الشريفة لا يدل
على نفي غيرها بل الجمع بين الأمرين أكمل. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> ويرى الغزالي أن النفس باقية بعد الموت، وهي
جوهر قائم بنفسه، وأن ذلك لا يخالف الشرع، بل دل عليه الشرع في قوله "وَلَا
تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ
عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">" وبقوله عليه السلام "أرواح الصالحين في حواصل
طير خضر معلقة في العرش " وبما ورد من الإخبار بشعور الأرواح بالصدقات
والخيرات، وسؤال منكر ونكير، وعذاب القبر وغيره، كل ذلك يدل على البقاء. وأن البعث
سيكون بالبدن ـ أي بدن ـ سواء كان من مادة البدن الأول، أو من غيره، أو من مادة استؤنف
خلقها.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>ابن رشد:<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> يرى ابن رشد أنه لا ينبغي التعرض لمبادئ
الشرائع بقول مثبت أو مبطل في مبادئها العامة مثل هل يجب أن يعبد الله أو لا يعبد
هل هو موجود أم ليس موجود، وأن الشرائع جميعها اتفقت على وجود الحياة الآخرة بعد
الموت وإن اختلفت في صفة الحياة الآخرة</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">والفلاسفة تحدثوا في هذه المسألة لأنهم يرون أن الفلسفة
تحقق وتمنح السعادة العقلية وتعلم صاحبها الحكمة والشريعة، تعلم الجمهور عامة ومع
هذا فإن كل الشرائع نبهت بما يخص الحكماء واهتمت بما يشترك فيه الجمهور ويتم سعادة
الحكماء -وهم الخاصة- بمشاركتهم للعامة من الناس، ومن فضيلة هؤلاء الحكماء أن لا
يستهينوا بما تعلموه عندما كانوا من العامة.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-converted-space"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> ويرى ابن رشد أن فكرة حشر الأرواح وهى التي
كفرهم فيها الغزالي وقال أن هذه المسألة أول من قال بها هم أنبياء بني إسرائيل
الذين أتوا بعد موسى عليه السلام وذلك بيّن من الزبور ومن كثير من الصحف المنسوبة
لبنى إسرائيل، وكذلك في الإنجيل وفي شريعة الصابئة</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> .</span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> ورؤية ابن رشد في بعث الأجساد أن ذلك الوجود
الأخروي سوف يكون له نشأة أخرى أعلى من هذا الوجود وطور آخر أفضل من هذا الطور
واستند إلى قوله تعالى في الحديث القدسي عن الجنة فيها " ...مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ،
وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ، وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ"</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-converted-space"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ويرى ابن رشد أيضا أنه عندما كفّر الغزالي الفلاسفة في
قولهم أن البعث سيكون روحاني وحده فقد أخذ برأي الصوفية بالميعاد الروحاني في كتاب
آخر له وأجاز القول بالميعاد الروحاني. وفي نفس الوقت كفر الغزالي هذه الفكرة في
كتاب آخر له وهذا تخليط وبذلك فهذا الرجل أخطأ على الشريعة كما أخطأ على الحكمة.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>التعليق:</b></span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <b>أولاً:</b> أن كلاً من ابن رشد والغزالي
قد استخدم العقل في الخوض في مسائل غيبية، سبق أن اعترف كلاهما أنه لا يجوز الخوض بالعقل
فيها، فهي أمور خارج دائرة إحاطة العقل، وعليه فإن ما وصل إليه كل منهما هو نتيجة
ظنية وليست قطعية.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ثانيا:</span></b></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> بالنسبة للغزالي يؤخذ عليه</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>:</span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo7; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أنه وضع حكماً مسبقاً وهدفاً مسبقاً عند مناقشة آراء
ومعتقدات الفلاسفة، وهو موقف غير محايد لا يصح اتخاذه كأساس لحوار موضوعي، يعطي
نتائج موضوعية تحتمل قبول رأي الطرف الآخر كليا أو رفضه كلياً، أو قبول بعضه ورفض
بعضه.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo7; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أنه نسب إلى الفلاسفة آراءً وأقوالاً
وأمثلةً لم يثبت صدورها عنهم، ثم قام بتحليل ما نسبه إليهم واستخلص منه نتائج،
وبذلك تكون هذه النتائج غير مبنية على أساس واقعي. فقد وصف الغزالي الفلاسفة
الإسلاميين أنهم مقلدون للفلاسفة اليونانيين، في حين أن ابن سينا كان يصرح بأنه
سيأخذ ما صح فقط عند أرسطو، ويضيف هو من عنده ما لم يقل به أرسطو ولا أتباعه. ولم
يرجع الغزالي في ذلك إلى نص الشرع الذي يدعي الدفاع عنه ويتثبت من نسبة الرأي أو
القول إلى صاحبه قبل أن يصدر حكما عليه "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ
جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ
فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> "</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo7; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أن الغزالي حكم بوعيه في العقيدة و
تأويله لأصول الدين على الفلاسفة في حين أن تجربة الإنسان الإيمانية ووعيه عن
حقيقة الإيمان وكيفية إيمانه هي مسائل خاصة به يلتزم هو بها ولا يجوز فرضها على
الآخرين. عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مَالِكٍ الْأَنْصَارِيِّ أَنَّهُ مَرَّ بِرَسُولِ
اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ لَهُ: " يَا حَارِثُ،
كَيْفَ أَصْبَحْتَ؟ " قَالَ: أَصْبَحْتُ مُؤْمِنًا حَقًّا، فَقَالَ: "
انْظُرْ مَا تَقُولُ، إِنَّ لِكُلِّ حَقٍّ حَقِيقَةً " قَالَ: أَلَسْتُ قَدْ
عَزَفْتُ الدُّنْيَا عَنْ نَفْسِي، وَأَظْمَأْتُ نَهَارِي، وَأَسْهَرْتُ لَيْلِي،
وَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى عَرْشِ رَبِّي بَارِزًا، وَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى
أَهْلِ الْجَنَّةِ يَتَزَاوَرُونَ فِيهَا، وَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى أَهْلِ
النَّارِ يَتَضَاغَوْنَ فِيهَا يَعْنِي يَصِيحُونَ، قَالَ: " يَا حَارِثُ،
عَرَفْتَ فَالْزَمْ، ثَلَاثَ مَرَّاتٍ. </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo7; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">4.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أنه كتب كتاب تهافت الفلاسفة لأغراض
سياسية وشخصية، وكذا كتابه فضائح الباطنية الذي قال في مقدمته أنه ألف هذا الكتاب
تلبية للأوامر الشريفة المقدسة النبوية المستظهرية، وبذلك لم تتوفر لديه الحيدة
التي تؤدي إلى نظر موضوعي لرأي الطرف الآخر، وبالتالي الوصول إلى نتائج موضوعية
منزهة عن الهوى، فقد تم ندبه من قبل الحاكم لتأليف كتابيه لإدانة آراء ومعتقدات
الفلاسفة والباطنية، وقد استخدم الدين و طَوَّعه بغير حق في ذلك.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo7; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">5.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أنه أنكر على الفلاسفة استخدام العقل
والوصول عن طريقه إلى أمور أتى بها الشرع، وهذا منافي لتوجيهات الشرع من الحث على
استخدام العقل، هذا بالإضافة إلى أنه هو نفسه قد وضع خمس مراتب للوجود وأقر أن من
آمن بإحداها فقد صدق بما جاء به الرسول عليه الصلاة والسلام، و من هذه المراتب
مرتبة الوجود العقلي، ومع ذلك فقد قام بتكفير الفلاسفة لاستخدامهم العقل، وهذه
المراتب الخمس التي وضعها للوجود ـ كما وردت بكتاب تهافت الفلاسفة ـ هي (الوجود
الذاتي، الحسي، العقلي، الشبهي، الخيالي).</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo7; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">6.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">كما أكد هو نفسه أن الفلاسفة لم
يصدموا أصلاً من أصول الدين، ومع ذلك فقد قام بتكفيرهم بسبب كيفية إيمانهم بهذه الأصول،
وهذا أمر غير جائز شرعاً. "عن أُسَامَةُ بْنُ زَيْدٍ، قَالَ: بَعَثَنَا
رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ سَرِيَّةً إِلَى الْحُرَقَاتِ
فَنَذِرُوا بِنَا فَهَرَبُوا فَأَدْرَكْنَا رَجُلًا، فَلَمَّا غَشِينَاهُ قَالَ:
لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، فَضَرَبْنَاهُ حَتَّى قَتَلْنَاهُ فَذَكَرْتُهُ
لِلنَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: "مَنْ لَكَ بِلَا
إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؟". فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ،
إِنَّمَا قَالَهَا مَخَافَةَ السِّلَاحِ. قَالَ: " أَفَلَا شَقَقْتَ عَنْ
قَلْبِهِ حَتَّى تَعْلَمَ مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ قَالَهَا أَمْ لَا؟ مَنْ لَكَ بِلَا
إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؟ " فَمَا زَالَ يَقُولُهَا حَتَّى
وَدِدْتُ أَنِّي لَمْ أُسْلِمْ إِلَّا يَوْمَئِذٍ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> " قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ: " إِذَا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ يَعْتَادُ المَسْجِدَ فَاشْهَدُوا
لَهُ بِالإِيمَانِ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">" وهذا يدل على أنه إذا ألتزم الإنسان بظاهر الشرع
فإنه مؤمن ولا يجوز تكفيره.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo7; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">7.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">وبالرغم من مهاجمة الغزالي للفلسفة
والفلاسفة ليهدم فكرهم ومعتقدهم، إلا أنه أذكي الفكر الفلسفي بسبب صدى الآراء الهائل
لهذا الكتاب، وواجه الفلاسفة بعد ذلك آراءه بالنقد والتمحيص، خاصة ابن رشد الذي
كتب كتابه تهافت التهافت في القرن الذي تلي كتابه تهافت الفلاسفة. والفلسفة قد
عرفت قفزة نوعية، بعد تأليف كتاب الغزالي، في الشرق والغرب وابن العربي الأندلسي
الأشعري المذهب (مذهب الإمام الغزالي ) الذي التقى بالغزالي وسمع منه، والذي قال
فيه قولته المشهورة:</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>"شيخنا أبو حامد بلع الفلاسفة،
وأراد أن يتقيأهم فما استطاع" وقال أيضا ابن تيمية "شيخنا أبو حامد دخل
في بطون الفلاسفة</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-converted-space"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ثم أراد أن يخرج منهم فما استطاع"</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> لذلك نرى أن الإمام الغزالي لم يستخدم
منهجاً موضوعياً، يؤدي إلى نتائج يمكن الاطمئنان إليها أو الاعتماد عليها.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> إلا أنه يجب ألا نغفل أن الإمام الغزالي قد
صحح موقفه تجاه استخدام العقل، وذلك في مؤلفاته بعد ذلك، فيقول عن علاقة العقل بالدين
في كتابه: "مشكاة الأنوار" العقل أنموذج من نور الله " وفي كتابه "معارج
القدس" يقول الغزالي: " العقل كالأس، والشرع كالبناء، ولن يغني أس ما لم
يكن بناء، ولن يثبت بناء ما لم يكن أس، فالشرع عقل من خارج، والعقل شرع من داخل ،
وهما متعاضدان بل متحدان".</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> يقول
في كتابه إحياء علوم الدين "وظن ما يظن أن العلوم العقلية مناقضة للعلوم الشرعية
وأن الجمع بينهما غير ممكن، فهذا ظن صادر عن عمى في عين البصيرة، نعوذ بالله منه،
بل هذا القائل ربما يناقض عنده بعض العلوم الشرعية لبعض، فيعجز عن الجمع بينهما،
فيظن أنه تناقض مع الدين، فيتحير به، فينسل من الدين انسلال الشعرة من العجين.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> كما أنه قال " إنه لا يقطع بكفر من خرق
الإجماع في التأويل في أمثال هذه الأشياء " في كتابه فيصل التفرقة بين
الإسلام والزندقة.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-converted-space"><b><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></b></span><span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ثالثاً:</span></b></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> بالنسبة لابن رشد<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo8; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">قد سلك ابن رشد مسلكاً موضوعياً عند النظر في آراء
الآخرين، سواء فيما يتعلق بآراء الغزالي أو الفلاسفة المسلمين أو غيرهم من
الفلاسفة، فلم يرفض كل ما قالوه ولم يقبل كل ما قالوه. ويقول ابن رشد في كتابه فصل
المقال، عند الرجوع إلى كتب السلف (ننظر في الذي قالوه من ذلك وما أثبتوه في كتبهم،
فما كان منها موافقا للحق قبلناه منهم وسررنا به وشكرناهم عليه، وما كان منها غير
موافق للحق نبهنا عليه وحذرناهم منه وعذرناهم). </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ويعلق ابن رشد على الغزالي في كتابه تهافت الفلاسفة،
فيقول: "فإن كان الرجل يقصد قول الحق في هذه الأشياء فغلط فهو معذور، وإن كان
علم التمويه فيها فقصده، فإن لم يكن هنالك ضرورة داعية له فهو غير معذور، وإن كان
قصد بها ليعرف أنه ليس عنده قول برهاني يعتمد عليه في هذه المسألة ـ كما يظهر من قوله
ـ فهو صادق في ذلك، إذ لم يبلغ الرجل لمرتبة من العلم المحيط بهذه المسائل، وهذا
هو الظاهر، وسبب ذلك أنه لم ينظر إلا في كتب ابن سينا، فلحقه القصور في الحكمة من
هذه الجهة".<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo8; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-converted-space"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">اهتم ابن رشد في إظهار أن الشرع قد
أوجب النظر في الموجودات واعتبارها، وذلك أخذا من قوله تعالى " فَاعْتَبِرُوا
يَا أُولِي الْأَبْصَارِ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn6" name="_ftnref6" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> " ويقول " أن العلاقة بين الفلسفة التي تمثل
العقل، والشرع الذي يمثل الدين، هي أن الفلسفة هي صاحبة الشريعة والأخت الرضيعة،
وهما المصطحبتان بالطبع المتحابتان بالجوهر والغريزة، وأي خلاف بينهما إنما يرجع
إلى أصحاب الأفهام الفاسدة والاعتقادات المنحرفة". ويعتمد ابن رشد علي القياس
البرهاني في النظر إلى الموجودات، والبرهان هو كل ما ينطلق مما هو مشاهد ومحسوس.
ويقول ابن رشد في كتابه تهافت التهافت "إن الفلسفة تفحص عن كل ما جاء في الشرع،
فإن أدركته استوي الإدراكان، وكان ذلك أتم في المعرفة، وإن لم تدركه أعلمت بقصور
العقل الإنساني عنه، و أن يدركه الشرع فقط"</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> .</span></span><span class="apple-converted-space"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l3 level1 lfo8; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">و يرى ابن رشد أن أصول الدين موضوع إيمان
فلا يجوز للعقل الجدال فيها، لأنها تتعلق بموضوعات غيبية تقع خارج ميدان العقل وخارج
البديهة والحس، أما مقاصده فهي حمل الناس علي الفضيلة بواسطة العمل ووفق ما يقرره
الشرع، ومما تعطيه الشريعة من معرفة حول ظواهر الكون، هو إما من أجل تنبيه العقل
إلى إمكانية توظيف قواه في إنتاج معرفة استدلالية، تذكي المعرفة الإيمانية التي
تعطيها هذه الأصول، وإما من أجل توجيهه نحو إعمال العقل في تطبيق الشريعة حسب
الظروف، لتوجيه الإنسان في كل وقت نحو الخير والفضيلة والسعادة. أما الفلسفة فلها
أصول خاصة بها يضعها العقل ويسلم بها أو يبرهن عليها، يستقيها من الحس والتجربة
وبديهية العقل، وهدفها هو بناء معرفة صحيحة بالكون بجميع ظواهره وأسبابه، وتهتم
أيضا بسلوك الإنسان الفردي والجماعي، وهدفها توجيه الإنسان نحو الخير و السعادة.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 40.5pt; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ورغم ما تقدم فإن ابن رشد يؤخذ
عليه، أنه استخدم العقل في الجدال في أمور غيبية، لينفيها ويثبت عكسها، مما يُفضي
في النهاية إلى نتائج ظنية وغير قطعية.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-converted-space"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> رابعاً: <o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> أنه لا يكفي أن يستخدم إنسان النصوص سواء
كانت نصوص القرآن الكريم أو الأحاديث النبوية الشريفة، لتكون حجة دامغة في مواجهة
رأي الآخر، فقد يستدل شخصان بنص واحد لإثبات رأيين متضاديين في قضية واحدة، وذلك
بسبب اختلاف مفهومهما حول النص، حيث أنه يستخدم فهمه في النص وليس معنى النص كما
جاء من مصدره، وأن هذا الفهم هو فهمه الآن، وهو قابل للتغيير. ولهذا يجب أن يتفق
المتحاورين على قواعد عند استخدام النصوص الدينية كمرجعية، فيجب أن يكون مفهوماً
أن مسألة العقيدة (وخاصة كيفية الإيمان) هي مسألة بين العبد وربه وليس من سلطة أي
إنسان الحكم عليها. كما أنه عند استخدام النصوص لتحقيق المصلحة العامة، يجب أن يتفق
المجموع أو أغلبه على الرأي، في ضوء النص الديني وفي ضوء الهدف والمقصد منه.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> فقد استدل الغزالي بالحديث القدسي "
أَعْدَدْتُ لِعِبَادِي الصَّالِحِينَ مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ، وَلاَ أُذُنٌ
سَمِعَتْ، وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ .." ويقول أن الجمع بين الأمرين
أكمل. <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> أما ابن رشد فقد أستدل بنفس هذا الحديث
القدسي ويقول أن الوجود الأخروي سيكون له نشأة أخرى أعلى من هذا الوجود. وأستدل
على أن ما ورد بالآية " مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ
تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn7" name="_ftnref7" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">..." هو أحث على الأعمال الفاضلة مما قيل في غيرها
عن المعاد، لذلك كان تمثيل المعاد لهم بالأمور الجسمانية أفضل من تمثيلة بالأمور
الروحانية ، فهو عنده مجرد تمثيل لما في المعاد.<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>خامساً: <o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> وبعد اتفاق الغزالي( بعد تعديل موقفه) مع
ابن رشد، في مفهومهما أنه لا يوجد تعارض بين العقل والشريعة، تكون النصوص الدينية
( الآيات والأحاديث)، هي المرجع لكليهما، حيث أنها تحث علــى استخدام العقل في الفهم
والتفكر والتأمل والتدبر لنصوص الشرع وآلاء الله، وأُمر الأنبياء صلوات الله
وسلامه عليهم أن يخاطبوا الناس على قدر عقولهم، والآيات والأحاديث الدالة على ذلك
كثيرة، منها على سبيل المثال لا الحصر:</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>"</span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ
اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ
النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فأحي بِهِ الْأَرْضَ
بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ
وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn8" name="_ftnref8" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>"</span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا
وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ
رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّار</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn9" name="_ftnref9" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ِ" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">"</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ
عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn10" name="_ftnref10" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>" </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ
فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn11" name="_ftnref11" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> " <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">"</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ
رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn12" name="_ftnref12" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> "<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>" </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ
اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ
مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn13" name="_ftnref13" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> "</span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">وقال صلوات الله و سلامه عليه:
"أمرنا معاشر الأنبياء أن نكلم الناس على قدر عقولهم</span></span><a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftn14" name="_ftnref14" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="AR-SA" style="color: black; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><span dir="LTR"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 16pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> <b>نتائج
البحث.<o:p></o:p></b></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 35.7pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo9; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -17.85pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Arial; mso-fareast-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">عند التعرض لأي فكر يجب التثبت من صحة انتساب رأى الآخر
إليه، وأن يكون موقفنا في فهمه موقفا محايداً، وأن تكون لدينا مرجعية، نتفق أو
نختلف مع الآخر، على أساسها، كما أن قبولنا أو رفضنا الآن لفكر الآخر يعتمد على
إمكانياتنا الحالية، والتي نعلم أنها قد تتغير فيما بعد.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 35.7pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo9; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -17.85pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Arial; mso-fareast-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">لا يجوز الحكم على إنسان حكماً مطلقاً بالكفر نتيجة
اختلاف الرأي، كما أن الحكم على كيفية الإيمان ليست من سلطه أي إنسان. ففهم
الإنسان أو تجربته الشخصية فيما يتعلق بالغيبيات هي مسألة خاصة به، أو بمن يناسبه
هذا الفهم أو هذه التجربة، وليس وعياً أو تجربةً يتم فرضها على الآخرين، أو الحكم
عليهم من خلالها</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 35.7pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo9; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -17.85pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Arial; mso-fareast-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">وفي حاضرنا عند تلقي معلومات من الأرواح عن تجاربهم في
العالم الآخر (كما في كتاب " الإنسان روح لا جسد" لرؤوف عبيد وغيره من
الكتب) يجب أن يكون مفهوماً عندنا، أنها ـ في حالة صدق هذه التجارب ـ فهي وإن كانت
تؤكد امتداد الحياة بعد الموت، ومدى تأثير فكر الإنسان ومعتقده وما كسبه، على
الإنسان بعد انتقاله، إلا أنها تجارب شخصية في مستويات معينة، وهي تجارب خاصة
بأصحابها وليست إخباراً عن كل ما في الجانب الآخر من أمورٍ وأحوال</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 35.7pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo9; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -17.85pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Arial; mso-fareast-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">4.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">لا يمكن التفكر في ذات الله، ولا يمكن الإحاطة بعلمه أو
صفاته، ولا يجوز تشبيه الخالق بالمخلوق في الأفعال أو الصفات. </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 35.7pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">وإنما العلم عن الله وعن قوانينه، يصل إليه الإنسان ـ على
قدره ـ من خلال ما يشاء الله له أن يحيط به من علمٍ عن الكون وعن نفسه (من عرف
نفسه فقد عرف ربه) وهو علمٌ جزئي وليس علم إحاطة أو علماً كلياً، فالإنسان يعلم عن
الكون وعن نفسه بصفتهما تجلياً لله وآلاءً له.</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo9; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Arial; mso-fareast-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">5.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">إذا كان الإنسان مسئولاً عن رأى،
فيجب أن يكون حريصاً عند إبداء هذا الرأي، خاصةً إذا كان سيترتب عليه نتائج يتأثر
بها الآخرون.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo9; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Arial; mso-fareast-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">6.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">لا يجب الاحتجاج بالنصوص (القرآن والأحاديث النبوية) عند
الحوار مع الآخر، ويجب أن يكون مفهوماً للطرفين أن كلاً منهما يحتج بمفهومه للنص،
وليس بمعنى النص كما صدر عن مصدره. وفي العقيدة لا يجب فرض مفهوم شخص على آخر، أما
بالنسبة لمصلحة الجماعة فيجب أن تقررها الجماعة، على ضوء مقاصد النصوص و أهدافها</span></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 36.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l2 level1 lfo9; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Arial; mso-fareast-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;">7.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">أنه لا يوجد تعارض بين العقل والدين، فاستخدام العقل في
الفهم والتفكر والتدبر والتأمل في آيات الله وآلائه، أمر حثت عليه نصوص القرآن والسنة.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: minor-bidi; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 18.0pt; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 18.0pt; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 18.0pt; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 18.0pt; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 18.0pt; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-right: 18.0pt; tab-stops: right 524.4pt; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<span class="apple-style-span"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">المراجع:<o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 54.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l8 level1 lfo10; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span dir="LTR"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">تهافت الفلاسفة للإمام الغزالي
قدم له وعلق حواشيه جمال عبد الغني الدمشقي – دار الإسراء للنشر والتوزيع- عمان
الأردن.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 54.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l8 level1 lfo10; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">تهافت التهافت: لابن رشد- سلسلة التراث الفلسفي العربي –
مؤلفات ابن رشد دكتور عابد الجابري</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 54.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l8 level1 lfo10; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">فصل المقال فيما بين الحكمة والشريعة من الاتصال تأليف
أبو الوليد ابن رشد – ذخائر العرب 47 – دراسة وتحقيق دكتور محمد عمارة – دار
المعارف – الطبعة الثالثة</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 54.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; mso-list: l8 level1 lfo10; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; text-indent: -18.0pt; unicode-bidi: embed;">
<!--[if !supportLists]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">4.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span dir="RTL"></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> </span></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;">الدين والفلسفة والتنوير د/محمود حمدي زقزوق - سلسة اقرأ
الثقافية.</span></span><span class="apple-style-span"><span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-bottom: 10.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 54.0pt; margin-top: 0cm; mso-add-space: auto; tab-stops: right 524.4pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span><span class="apple-style-span"><span lang="AR-SA" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; margin-top: 12.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
</div>
<div>
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div id="ftn1">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
السجدة الآية:</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة آل
عمران الآية 169.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn3">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
الحجرات: الآية 6</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn4">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سنن أبي
داود.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[4]</span></span><!--[endif]--></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn5">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref5" name="_ftn5" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> م.ن</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[5]</span></span><!--[endif]--></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn6">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref6" name="_ftn6" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
الحشر الآية</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[6]</span></span><!--[endif]--></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn7">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref7" name="_ftn7" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
الرعد: الآية 35.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[7]</span></span><!--[endif]--></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn8">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref8" name="_ftn8" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
البقرة: الآية 164.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[8]</span></span><!--[endif]--></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn9">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref9" name="_ftn9" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة آل
عمران: الآية 191.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[9]</span></span><!--[endif]--></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn10">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref10" name="_ftn10" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
النساء: الآية 82.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[10]</span></span><!--[endif]--></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn11">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref11" name="_ftn11" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
الأنعام: الآية 98.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[11]</span></span><!--[endif]--></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn12">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref12" name="_ftn12" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
الرعد: الآية 19. </span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[12]</span></span><!--[endif]--></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn13">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref13" name="_ftn13" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> سورة
الروم: الآية 8.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[13]</span></span><!--[endif]--></span> <span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn14">
<div align="right" class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Documents%20and%20Settings/ROYAUME%20MEDIAS/Bureau/%D8%A3%D9%84%D9%81%20%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%8A%20%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%81%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%20%D8%B9%D8%B4%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AF%D9%8A.docx#_ftnref14" name="_ftn14" title=""></a><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span> إحياء
علوم الدين: الغزالي ج 1، ص 144.</span><span class="MsoFootnoteReference"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: FR; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[14]</span></span><!--[endif]--></span>
<span dir="RTL" lang="AR-TN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-TN; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
هشام بالرايسhttp://www.blogger.com/profile/06151824024260282375noreply@blogger.com4